Сборник по подготовке к государственному экзамену Билеты по казахскому языку для 9 классов
№ 1 билет.
1.
- Сәлем!- Сәлем!- Сен отбасыңды жақсы көресің бе?- Ия, ал сен отбасыңды жақсы көресің бе?- Ия, отбасыңдағы сен үшін асыл адамдар туралы айтып берші!- Менің отбасымда барлығы асыл адамдар анам мен әкем, мен, ағам мен әпкем барлығы асыл адамдар!- Мен үшін де барлығы асыл адамдар, өйткені барлығы асыл істерді көп істейді!- Жақсы, сау бол!- Сау бол.
2. Астана мәтіні
Қай елдің болса да, астанасының аты оның мемлекеттік рәмізі сияқты. Мысалы, Мәскеу десе — Ресей, Пекин десе — Қытай, Лондон десе — Англия мемелекеттерін көз алдымызға елестетеміз. Біздің мемлекетіміздің бас қаласы — Астана. Бүгінде Астананың аты әлемге әйгілі. Бұл өңір-талай тарихи оқиғаларды бастан өткізген қасиетті өлке. Тарихшылардың айтуы бойынша, өткен ғасырларда осы күнгі Астана тұрған орын ғұндардың батыстағы бір ордасы болған. Астана қаласы Солтүстік Қазақстан аймағында орналасқан. Бұл жердің ауасы таза, қысы қатал, жазы ыстық болады. Астана — болашағы үлкен қала. Мұнда әсем, зәулім ғимараттар салынып жатыр. Ол-әлемдегі көрікті қалалардың бірі.
3. «Қарт пен бала әңгімесі» мәтінін мәнерлеп оқы, аудар
«Қарт пен бала әңгімесі»
Баласы кетіп бара жатқан атасының алдынан шығып:-
-Ата, мені де ала кетесіз бе?- дейді.
- Балам, мен мектепте болғалы жатқан «Ардақта ата - анаңды» атты тәрбие сағатына бара жатырмын. Сен әлі жассың, - дей бергенде:
- Ата маған сұрақ қойыңызшы, - деді бала.
-Балам, үйдің алтын қазығы кім?
- Ата, үйдің алтын қазығы – бала.
- Жоқ балам, үйдің алтын қазығы – ана. Ана ақылды болса, бала дана болады. Ана тәрбиесі – қызға үлгі, әке тәрбиесі – ұлға үлгі. Ана ақылшың, әке қамқоршың, аға қорғанышың, інің сүйенішің, қарыңдасың қанатың екенін ұмытпа.
- Балам жоқты бар, ашты тоқ ететін кім?
Ата, жоқты бар, ашты тоқ ететін – мейрімді әке.
-Жоқ балам, әке қанша мейрімді болса да ананың жөні бөлек. Ашты тоқ, жоқты бар ететін – ана.
Анасыз бала ұйықтамайды, қатықсыз айран ұйымайды.
Ал, балам, өмір сүру үшін не қажет?
- Ата, өмір сүру үшін алтын, ақша, мал қажет.
- Жоқ балам, өмір сүру үшін су, от, тұз, қыз, ақыл қажет. Су тіршіліктің нәрін береді, от өмірге жалын береді, тұз астың дәмін келтіреді, қыз өмірдің сәнін келтіреді, ақыл өмірдің мәнін келтіреді. Адамға ақыл беретін – ата - ана, ұстаз, досың. Ата - ана ақылын баласы мен қызына айтады, ұстаз шәкіртіне айтады.
4. Мәтіннің ішінен асты сызылған сөйлемге синтаксистік талдау жаса.
№2 билет
1. - Сәлеметсіз бе? . Мен "Қазақтың дәстүрлері" атты журналдан келіп отырмын? Сізден қысқаша сұхбат алсам болады ма?
- Сәлеметсіз бе? Әрине, болады
.- Сіздің отбасыңызда ұрпақтан ұрпаққа берілетін дәстүрлер бар ма? Олар қандай? .
- Иә, әр қазақтың отбасында ондай дәстүрлер баршылық. Оларды айтатын болсақ: тұсау кесер, беташар, шілдехана, ат қою, кіндік шеше және т.б
.- Сіздің отбасыңызда ұрпақтан ұрпаққа берілетін дәстүрлер бар ма? Олар қандай?
- Менің ойымша, отбасында әдет-ғұрыптарды және салт-дәстүрлерді сақтау үлкен рөл атқарады. Және оның болашақ ұрпаққа деген тәрбиелік маңызы зор.
Ал Сіз өзіңіз отбасында қандай дәстүр қалыптастырдыңыз?
Мен отбасыммен әр жылда алғашқы қар жауғанда "аққала" жасауға шығамыз, ал шілденің бірінші күнінде отбасымызбен көлге шомылуға барамыз.
.- Сұхбатыңызға үлкен рахмет!
Сау болыңыз!
2. Мемлекеттік Рәміздер – мемлекеттің тәуелсіздігін білдіретін символикалық айырым белгілері. Мемлекеттік Рәміздер белгілі бір мағына берерлік өзара үйлесімде орналастырылған жанды-жансыз заттардың бейнелерінен құрастырылады. Мұндай бейнелер үйлесімінен мемлекеттің, елдің арман-мұраты, өзін-өзі түйсінуі көрініс береді. Мемлекеттік рәміздер тәуелсіздік нышаны ретінде ерекше қадірленіп, оларға биік мәртебе беріледі, сондықтан да мемлекет адамдарға мемлекеттік рәміздерді қастерлеуді парыз етеді. Олардың түр-түсі мен ресми қолданылу тәртібі Конституцияда немесе конституциялық заңда белгіленеді (бұл Мемлекеттік Рәміздерге биік мәртебе береді) және заңмен қорғалады. Мемлекеттік рәміздерді қадірлеу азаматтардың мемлекет тәуелсіздігін құрметтеуді нығайтып, жасөспірімдердің отансүйгіштік сезімін қалыптастырады.
3. «Нағыз адам» мәтінін оқу, аудару, сұрақтар қою
Жапан даладағы жалғыз үйдің қасында құдық бар. Бұл үйде атасы мен немересі тұрады.
Құдық басында ұзын арқанға байланған шелек бар. Жолаушылар мен әрі-бері өткен кісілер құдыққа бұрала, су ішеді, атайға алғыстарын жаудырады.
Бірде байлаулы арқан үзіліп, шелек терең құдық түбінде қалды. Атайдың одан басқа шелегі жоқ еді. Су тартып ішуге ыдыс табылмады. Мал суаруға да шелек таба алмай, қолы кесілгендей болды. Келесі күні таңертең атйдың үйіне арбалы шаруа келді. Арбадағы сабанның астында шелегі көрініп жатыр екен. Жолаушы құдыққа көз салып, атай мен немересіне бір қарады да, атына қамшы басып, әрі қарай жүріп кетті.
-Бұл не қылған адам? –деп сұрады немересі атасынан.
-Бұл жартылай адам, - деді атасы.
Түске таман атай үйінің тұсынан екінші жолаушы өтіп бара жатты. Таңдайы құрғаған кісі арбадағы сабанның астынан шелегін алып, арқанға байлады да, құдықтан су тартты. Өзі қанғанша ішіп, атай мен немересінің де шөлін қандырды.
Қалған суды құрғақ құмға төге салды да, шелегін қайтадан сабан арасына салып, жүріп кетті.
-Бұл не қылған адам?-деп сұрады немересі атасынан.
-Бұны да әлі адам деуге болмайды, -деді атасы.
Кешке қарай атасының маңына тағы бір кісі тоқтады. Ол арбасынан шелегін алып, арқанға байлады. Су тартып, сусынын қандырды, содан соң алғысын айтып, жүріп кетті. Ал шелегі құдық басында арқанға байланған күйі қала берді.
-Бұл қандай адам?-деп сұрады немересі.
-Міне, бұл –нағыз адамның өзі,-деп жауап берді атасы.
4. Мәтіннің ішінен асты сызылған сөйлемге морфологиялық талдау жаса
№ 3 билет
-Сәлем!
-Сәлем!
-Сен қайда тұрасың?
-Мен Қазақстанда тұрамын
-Маған Қазақстан туралы айтып берші!
-Қазақстан әлемдегі улкен мемлекеттердің бірі және ол менің туган жерім, менің Отаным. Мен Қазақстанды жақсы көремін, Қазақстанның астанасы-Астана қаласы, Қазақстанда көптеген әдемі жерлер бар
-Қазақстан туралы ақпарат бергенің үшін рақмет, Сау бол!
-Көріскенше!
2. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып саналады. Қазақ тілі - әлемдегі тілдердің ішіндегі ең бай, келбетті тілдердің бірі. Қазақ тілі қазақ халқының ана тілі.
Тіл қай елде, ұлтта болсын қастерлі, қасиетті, құдыретті.
Тіл әрбір азаматқа ана сүтімен беріліп қалыптасады. Ана сүтімен бойға енген қасиеттер туған тілдің арқасында дамиды. Туған тілге деген құрмет пен сүйіспеншілік бала кезден басталуы керек. Айналада адамдарға, өзіңнің өскен ортаңа, Отанға деген ерекше сезім мен көзқарас та туған тіліңді білуден басталады. Тіл – халықтың рухани, мәдени байлығының дамуының құралы.
Қазақ тілі – халқымыздың рухани байлығы, атадан балаға, ұрпақтан –ұрпаққа мирас болып қалып отырған баға жетпес асыл мұра. Ана тілдің қасиеті туралы қанша айтсақ та таусылмайды.
3. «Сіз бен біз» өлеңін мәнерлеп оқып, сөйлеу мәдениеті дегенді түсіндіру
«Сіз», «біз» деген жылы сөз
Жылытады жүректі.
Жақсылык билеп жанды тез,
Оятады игі тілекті.
Біреуге біреу жаксылык,
Тілесе әр кез жаны ашып,,
Осы бір шырын-тәттілік,
Түрмай ма жанға жарасып?!
Баршаға керек жаксылык!
Жаксылық сүйер жанымыз,
Баршаға жетер жақсылық!
Қызғанбай бөліп алыңыз!
«Сіз», «біз» деген жылы сөз —
Жаксылықтың мейірі.
Бір-біріне болып көз,
Кең болсын адам пейілі!
Сөйлеу мәдениеті дегеніміз – қоғамдық даму үдерісінде қалыптасқан әдеби тілдің ауызша және жазбаша нормаларын меңгеріп, дидарласудың түрлі жағдайларында сөз қолданудың мақсаттары мен мазмұнын іріктей ала отырып, ойды тиянақты жеткізу ережелерінің жиынтығы.
4. «Оятады» сөзіне фонетикалық талдау жаса
№ 4 билет.
1. Сәлеметсіз бе, әпке!
-Баланың бас ұстазы-ана деп, неліктен айтады?
Баланың алғашқы тәрбиешісі- ата-анасы. Сенің ержетіп өсуіне, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілерінді қалыптастырған да сенің анаң .
-Иә, әпке менің отбасымда анамның орны ерекше.
Ата-ана міндеті- баланың өз санасында жаңа түсініктер жасауына көмектесу, баланың өз іс- әрекетін ұйымдастыра білуіне және соның нәтижесінде әрекет салдары ретіндегі өзінің жаңа біліміне жеке өз жолымен қол жеткізуіне жәрдемдесу.
2. Киіз үй — Орталық және Орта Азия халықтарының негізгі баспанасы; Орталық және Орта Азия халықтарының көшпелі тұрғын үйі.
Ол — көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы үйі.
Көшпенділердің киіз үйі — тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен бұзылмайды. Қазақстан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге шатырдың орнына киіз үйлер апарып жүр. Киіз үй-көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй.
3. «Қазақ отбасы» мәтінімен жұмыс (аудару, сұрақтар құру)
Қазақ отбасы
Қазақ отбасында әкенің орны ерекше. Әке – отбасының тірегі. Отбасы мүшелері әкені тыңдайды.
Әке – отбасының басшысы, асыраушысы, қамқоршысы. Әкені ана да, балалар да құрметтейді, сыйлайды. Бала әкені ренжітпес үшін тәртіпті, еңбекқор, білімді, ұқыпты болуға тырысады. Ана әкені сыйлау арқылы балаларға үлгі көрсетеді. Ананың осы үлгісімен бала әкесін де, үлкендерді де сыйлап, тәрбиелі болып өседі.
Ана – отбасының беріктігін сақтаушы. Ана – отбасы мүшелерінің сыйластығын орнатады, ағайын мен туған - туыстардың қарым - қатынасын сақтайды. Ана – отбасындағы татулық ұйытқысы. Ананың орны да ерекше. Әке де, балалар да ананы сыйлайды.
Отбасының ең үлкен байлығы – бала. «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер» дейді қазақ халқы. Әке мен шешенің жақсы үлгісі балаға тәрбие болып табылады. Қазақ отбасындағы тәрбиенің ең бірінші ережесі - әкесін сыйлау, анасын құрметтеу. Бұл – балаға берілетін ең бірінші баға. Ата - анасын сыйлап өткен бала өзгелерді де құрметтеуге үйренеді. Сондықтан қазақ отбасы балаларын әдептілікке, мейрімділікке, адалдыққа, сыпайылыққа баулыған.
1. Қазақ отбасында әкенің орны қандай?
2. Ананың орны қандай?
3. Отбасының ең үлкен байлығы кім?
4. «әкенің орны» сөз тіркесін септе
№5 билет.
1.Сәлем, Анар!
-Сәлем, Ерасыл.
Сен ата-анаңа қандай құрмет көрсетесін?
-Мен ата-анамды сыйлаймын, бағалаймын.
Иә, біздің отбасымызда үлкенді құрметтеп , кішіге қамқор болуға бала кезден көп көңіл бөлінеді.
-Менің отбасымда да осы осы қағидалар сақталған.
Халқымызда «Үлкенге - құрмет, кішіге – ізет» деген мақал бар.
- Иә, біз тәрбиелі жас ұрпақпыз.
2. Ыбырай Алтынсарин (1841—1889) — қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері
Ыбырай Алтынсарин қазақтың ағартушылық тарихында және ұлттық мектебінің қалыптасуында терең із қалдырды. Ол 1841 жылы қазіргі Қостанай облысының аумағында дүниеге келген. Әкесінен ерте айырылған ол атасының - белгілі би және старшын Балқожа Жаңбыршиннің қолында тәрбиеленді. Ыбырай бала кезінен бастап білімге және өз бетінше оқып білуге бейім екенін байқатты. Көп оқыды, Ресей қоғамының білімді адамдарымен жиі араласып тұрды. Орынборда оқып жүрген кезінде шығыстанушы ғалым В.В Григорьевпен жақын танысып алды.
Білген үстіне біле түссем деген құмарлық пен өз халқыма неғұрлым көбірек пайда келтірсем деген абзал арманға ұмтылыс жас Ыбырайдың өмірлік кредосына айналды. Өзінің мінез-құлқы жағынан қарапайым әрі еңбексүйгіш еді, көп оқыды, өзге халықтардың қол жеткен табыстарын неғұрлым көбірек біле түссем деп армандады. Алған білімін өз халқының пайдысына асыруға талпынды.
3«Қолөнер» мәтінімен жұмыс (аудару, оқу, сұрақтар құру).
Қазақтардың тұрмысында қолөнер ерекше орын алған. Әйелдер киіз басып, кілем, ши тоқып, киім тіккен. Еркектер киіз үйдің қаңқасын, жиһаздарын, қару-жарақтар жасаған. Киіз үй жасайтын шеберлер өте көп болды. Олар кереге, уық, шаңырақа, есік, домбыра, ыдыс-аяқ, әр түрлі құрал-жабдықтар, басқа да бұйымдар жасаған.
Зергерлер күміс пен алтыннан әшекей бұйымдар соқты.
Әйелдер қой жүнінен кілем, мата тоқыды, киіз басты.
1. Әйелдер қандай қолөнермен айналысқан?
2. Зергерлер әшекей бұйымдарды неден соққан?
3. Әйелдер қой жүнінен не тоқыған?
. 4.Мәтін ішінен асты сызылған сөйлемге сөйлемге синтаксистік талдау жаса
№ 6 билет.
1. Сәлем!
-Сәлем!
Дана , сен қандай санды киелі сан деп ойлайсын?
-Мен 7-саның киелі сан деп санаймын.
Ал, мен киелі сандардың құпиясы туралы көп мәлімметтерді жинаймын.
-Иә, біздің халқымыз киелі сандарға сенеді.
Иә, дұрыс айтасын, әсіресе менің анам өте сенгіш адам.
2. Тіл мәртебесі - ел мәртебесі.
Тіл - достықтың алтын көпірі.
Тіл - ұлттың сүйенетін тамыры, сыйнатын тәңірі.
Халық үшін өзге тілде сөйлеу қауіпті емес, өзге тілде ойлау қауіпті.
Отан – елдің анасы
Ел – ердің анасы.
Туған жердей жер болмас,
Туған елдей ел болмас.
Отанды сүю – отбасынан басталады.
Туған жердің жуасы да тәтті.
3. «Қонақ күтудің жазылмаған заңы» мәтінімен жұмыс
Қонақ күтудің жазылмаған заңы
Қазақта қонақ күтудің де жазылмаған, бірақ дәстүр болып қалыптасқан заңы бар. Үй иесі қонақты сыйлап, сый-құрметін көрсеткеннен кейін, ұйықтар алдында отбасының бір мүшесі өз өнерін ортаға салады, өлеңін айтып немесе күй шертіп қонағына құрмет көрсетеді де, қонақтан «қонаққәде» сұрайды.
Қонаққәде- қонақтың өлең, жыр, қисса, ертегі, терме, толғау айтып беріп немесе күй шертіп, өз өнерімен үй иелеріне құрмет көрсететін дәстүрі.
Үйге келген қонақтан өлең - жыр, ертегі, аңыз-əңгіме естіп өскен баланың да жастайынан сөз өнеріне бейім, өнерлі болып өсуіне əсер еткен. Бұл дəстүрдің жастарды сөз қадірін білуге, шешендікке, əн мен жырға баулып өсіруде өзіндік орны бар.
4. Мәтіннің ішінен «күту» етістігін үш жақта жікте.
1. -Сәлем, Айдар, қалайсың?-Сәлем, Жандос, жақсымын. Өзіңнің қалың қалай?-Менде бәрі шүкір. Кеше мәдениет үйінде ақындар айтысы болды? . Сен неге келмедің?-Мен ол кезде қалада болмаған едім, сондықтан келе алмадым. Бірақ теледидардан тамашаладым.
-Ал, мен бардым. Ақындар айтысы күн өте керемет болды.
Мен қазір шұғыл шаруам шығып қалып еді, соған асығып бара жатырмын. Келесіде жүздескенше,Айдар. Сау бол!-Сау бол, Жандос.
2. Білімдіден шыққан сөз
Білімдіден шыққан сөзТалаптыға болсын кез.Нұрын, сырын көругеКөкрегінде болсын көз.Жүрегі - айна, көңігі - ояу,Сөз тыңдамас ол баяу.Өз өнері тұр таяу,Ұқпасын ба сөзді тез?Әблет басқан елерме,Сөзге жуық келер ме?Түзу сөзге сенер меТүзелмесін білген ез?«Айтшы-айтшылап» жалынар,Ұққыш жансып шабынар.Ұқпай жатып жалығар,Ұйқылы-ояу бойкүйез.
3. «Алтыбақан» мәтінін аудару, қысқаша әңгімелеу
Алтыбақан – халқымыздың ұлттық ойын-сауығының бір түрі. Алтыбақан көшпелі халық үшін өте қолайлы, себебі тез жиналып, тез құрылады. Жастар ауыл сыртындағы алтыбақанға жиналып, көңіл көтереді. Екі жас алтыбақанда тербеліп, ән салады. Ойын көпшілікке арналған. Ойынның бұл түрі көп жерде кездеседі. Қыз бен жігіт қарама-қарсы орналасып, бел арқанның екі жақтауынан бекем ұстап, үшінші адамның демеуімен тербетіледі. Тербелушілер қосылып ән бастайды да оған тамашалаушылар қосылып, думандатып әкетеді. Бел, табан арқандарының орнына соңғы кезде жеңіл тақтайлар қолданылып жүр. Алтыбақан ойыны ежелгі көшпелі елдің бәріне кең таралған.
4. Мәтіннің ішінен қарамен жазылған сөзге морфологиялық талдау жаса.
№8 билет
1. Сәлем, Мадина
-Сәлем , Арина
Қазақ дастарқаны қалай жасалады?Қазақ халқы дастарқанға аса мән – маңыз береді. Дастарқан басында бірінші үлкендер жайғасады, содан кейін барып жасы кішілер орналасады.
-Қазақ халқы дастарқанның басына ең бірінші қай тағамды қояды?Қазақ халқы «Дастарқанның көркісі – нан» - дейді. Дастарқанды әзірлегенде бірінші нан, бауырсақ қояды. Содан соң қымыз немесе шәй беріледі. Қазақ ұлттық тағамдар қойылады. Шәй беру үлкен рәсімі. Дастарқан әзірлеу де бір үлкен өнер.
Үлкен рақмет Мадина, енді біліп жүретін болам.
Сау бол.
Кездескенше.
2. Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын есімі Мұхаммед Қанафия; 1835, Қостанай облысы Сарыкөл ауданы Құсмұрын жері — 10 сәуір 1865, Көшентоған, Жетісу) — қазақтың ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ,ағартушы. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен.
Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыс географиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Николай Иванович Веселовский:
«Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды.
3. «Қонақасының шығу тарихы» мәтінімен жұмыс
Қонақасының шығу тарихы
Атамыз Қазақ өзінің Ақарыс ( Ұлы жүз атасы), Жанарыс ( Орта жүз атасы), Бекарыс (Кіші жүз атасы) атты үш ұлына енші беруге шақырыпты. Сол ұлы атамыз өзінің байлығын (малын,мүлкін) төрт бөлікке бөлген екен дейді.Оның үш бөлігін аталған үш баласына еншіге беріпті.Төртінші бөлігін тағы да үшке бөліп, оны балаларына енші үстіне қосыпты. Естерінде болсын, бұрынғы өткен ата-бабаларымыз ақ білектін күшімен, ақ найзаның ұшымен ұлан-байтақ жер қалдырды. Оны үшеуіңе тағы бөліп беремін. Оңтүстік-шығысты Ақарыс, сен иелен. Ол ұлы жүз деп аталсын. Орталық және солтүстікті Жанарыс,сен иелен.Ол Орта жүз деп аталсын.Батыс жақты Бекарыс, сен басқар. Ол кіші жүз деп аталсын. Ондағы ойым мынадай. Сендер енші алып бөлек үй болып шыққанмен, туыстық қатынастарың, ынтымақтарың мен дәм-тұздарың бөлінбесін. Сендердің ұрпақтарың сапарға шыққанда жолға азық-түлік алып жүрмесін. Әрбір қазақ баласы кез келген үйден ақысыз қонақасы ішетін болсын. Олар жолда шөлдеп, сусап,қарны ашып жүрмесін.Менің сендерге берген төртінші еншім сол.Сол Еншімді менің келер ұрпақтарым ғасырдан ғасырға жеткізіп, менің осы өсиетімді бұлжытпай сақтасын!» - деп батасын берген екен.
4. «Ас ішу» сөз тіркесін қалау райда жікте.
№ 9- билет.
Сәлем, Андрей
-Сәлем, Дидар.
Бүгін қазақ әдебиеті сабағында қандай тақырып өттіңдер?
-Біз бүгін қазақ билері туралы тақырып өттік.
Жақсы, маған біраз мәлімет бере аласын ба?
-Иә, тыңда. Қазақтардың басын біріктіріп, оларды жоңғар бұғауынан құтқаруда Төле би маңызды рөл атқарды. Төле би, Орта жүздің төбе биі Қазыбек Келдібекұлы және Кіші жүздің бас биі Әйтеке Байбекұлы үшеуі Әз Тәукенің бас кеңесшісі болған.
Жауабыңа үлкен рақмет Дидар, ары қарай өзім оқып аламын.
-Жақсы, сау бол.
2. Қазыбек би Келдібекұлы
Қаз дауысты Қазыбек би, Қазыбек Келдібекұлы – қазақ халқының XVII – XVIII-ғасырлардағы ұлы үш биінің бірі, көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. Қазыбек би 1667 жылы Сыр бойында дүниеге келген. Ол 1764 жылы Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленген.
Ол Тәуке ханның «Жеті жарғы» заң жобасын жасаушылардың бірі. Өз заманында білімді, озық ойлы, әділ, батыл да батыр адам болған. Қазыбектің аталары да би болған. Әділдігі мен алғырлығы үшін Тәуке хан Қазыбекті Орта жүздің Төбе биі еткен. Ол — жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі. Ол - парасатты елші, дипломат атанған.
3.«Қазақ тілін зерттеген ғалымдар» мәтінімен жұмыс
Қазақ тілін зерттеген ғалымдар
Қазақ тілі түркі тілдер тобына жатады. Қазақстанда бірінші араб тілі, кейін латын тілі 1940 жылдан бастап орыс графикасы негізіндегі қазақ тілі алфавиті қолданыла бастады. Қазақ тілін В. В. Радлов, В. В. Бартольд, Н. Сауранбаев, Ғ. Айдаровтар зерттеген. В. В. Радлов – түрколог, Шығысты зерттеуші ғалым. В. Бартольд – академик, шығыстану ғылымының аса көрнекті өкілі, тарихшы. Н. Сауранбаев – қазақ тілін білімінің негізін салушы, түрколог, филология ғылымының докторы, профессор. Ғ. Айдаров – ғалым, филология ғылымының докторы. Радлов Орта Азия халықтарының тілі мен әдебиеттерін зерттеген. Ол көне Орхон-Енисей ескерткіштерін оқыған. Бартольдтың «Жетісу өлкесінің шежіресі» деген еңбегі бар. Сауранбаев оқулықтар, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жазды. Ол қазақ тілі мен әдебиетін зерттеген. Айдаров 250-ден астам ғылыми-зерттеу еңбектер мен оқулықтар жазған.
4.Мәтіннің ішінен асты сызылған сөйлемге синтаксистік талдау жаса.
№ 10 – билет
Таня сен домбырамен күй тартқанын естідің ба? -Ия,Маржан телеарнадан естідім-Ал күйші деген кім екенің ,білесің бе?-Жоқ,-Ендеше тыңда, Күйші -домбырада күй орындайтын музыкант.Белгілі және атақты күйшілерге Дәулеткерей,Сүгір,Құрманғазы,Дина Нұрпейсова жатқызамызМысалы күй өнерінің шебері және классигі Құрманғазы,оның шәкірті Дина НұрпейсоваДина Нұрпейсова Күйші-композитор, Қазақ КСР халық әртісі, ұлы күйші Құрманғазының шәкірті.Дина апайымызды күй өнерінің аса шебері деп айтуға болады.Динаның күйлері: «Ана бұйрығы», «Әсем қоңыр», «Байжұма», «Бозшолақ», «Бұлбұл», « «Шынар» т.б.
Шәмші Қалдаяқов – композитор, Қазақстанның қазіргі әнұранның авторы. Ол 1930 жылдың 15 тамызында Шымкент (қазіргі Оңтүстік Қазақстан) облысы Қызылқұм ауданында дүниеге келген. Қазақтың белгілі композиторы. 1956-62 жылдары Алматы консерваториясында оқыған. Ш. Қалдаяқов халық арасында кең тараған «Қара көз», «Қайықта», «Ақ сұңқарым», «Ана туралы ән», «Сыр сұлуы» және т.б. жастар өмірі туралы көптеген лирикалық әндерінің авторы. Шығармашылық қорында 300-ден аса ән бар.
Шәмші Қалдаяқов Қазақстанның қазіргі әнұран музыкасының авторы
Шәмші Қалдаяқов 1992 жылы дүниеден қайтады. Алматының Орталық концерт залы мен бір көшесі композитордың атыңда.
3. «Қазақстанның қалалары» мәтінімен жұмыс
Қала мәртебесі берілген елді мекендер Қазақстанда көп. Облыстық қалаларда халық саны 50 мыңнан, аудандық қалаларда 8 мыңнан асуы тиіс. Елімізде Астана, Алматы, Қарағанды, Шымкент, Семей, Өскемен, Ақтөбе, Павлодар, Тараз, Петропавл, Теміртау, Орал , Қостанай , Қызылорда, Ақтау, Атырау сияқты ірі қалалар бар.Үлкен қалалар қатарына ену үшін халық саны 10 миллионнан асу керек. Дүние жүзінде мұндай үлкен қалалар 2 мыңдай, ал100-120 қаланың халық саны бір миллионнан асады. Халық саны бір миллионнан асатын қала саны Қазақстанда екеу; олар- Алматы және Шымкент. Әрине, қалаларда өнеркәсіптік өндіріс, құрылыс, қаржы, сауда, көлік, ғылым, мәдениет салалары дамыған болуы керек
4. «Беру» етістігін келер шақта үш жақта жікте.
№ 11 –билет.
Сәлем, Артем.
-Сәлем, Алена
Алена, сен спорттың қай түрімен шұғылданасын?
-Мен тенис ойнаймын.Ал , сен қандай спорт түрімен шұғылданасын?
- Мен ұлттық спортты қолдаймын?. Ат спортымен шұғылданамын. Жақсы, ма,ан да ат спорты өте ұнайды.
Жақсы, сау боп тұр.
Кездескенше, сау бол.
Менің сүйікті спортым.
Спорт – денсаулыққа өте пайдалы. Сондықтан мен спортпен доспын. Мен шаңғы спортын жақсы көремін. Маған таза ауада спортпен шұғылдану өте ұнайды. Мен спортта шыңдалу үшін әр түрлі жарыстарға қатысамын. Үнемі жарыстардан жүлделі орынмен ораламын. Болашақта белгілі спортшы боламын деп сеніммен айта аламын. Әрине, ол үшін талмай еңбек ету керек.
3. «Қазақстанның белгілі спортшылары» мәтінімен жұмыс
Лондон Олимпиадасы қазақ елі үшін жемісті болды. Бұрын-соңды отандық спортшылар мұндай жоғары жетістіктерге қол жеткізбеген еді. Бүгін тарихқа көз жүгіртіп, ел намысын қолдан бермеген, көк байрағымызды көкке көтерткен толағайларымыз осы спортшылар. Олар- Илья Ильин, Серік Сәпиев,Ольга Рыпакова, Александр Винокуров, Мая Манеза, Светлана Подобедова тағы да басқалары.
4. «Елтаңбасының» сөзін сөз құрамына талда.
Елтаңбасының-
№12 – билет
Сәлеметсіз бе? Бүгін біздің сұхбатымыз – Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдаған жолдауымен танысу, пікір алысу. Елбасымыз «Ел болашағы жастар білімді, сауатты болу керек» дейді. Соған жету үшін сіздің қосар үлесіңіз қандай?..
Өркениетті елдің қатарына қосылу үшін қазіргі талапқа сай білім алу қажет. «Жүзден жүйрік» шыққан оқушыларға еліктейсіздер ме?
Әрине, еліктейміз. Біздің де үнемі алда болғымыз келеді.
Сондай болу үшін не істейсіз?..
Жан-жақты білім аламыз.
Сұхбатыңызға рақмет. Сіздер Қазақстанды нағыз гүлдендіре алатын азаматы екенсіз. Сау болыңыз.
Менің атым ........ , жасым 16-да. Мен 9-шы сыныпта оқимын. 2. Мен Шемонаиха қаласында тұрамын Отбасымда төрт адам. Таңертең 6-отызда тұрамын. Сабақ сегізде басталады. Мектеп үйден өте алыс. Мен брінші ауысымда оқимын Мектепке көлікпен барамын Сабақ 2- жарымда аяқталады . Сағат төртте үй тапсырмасын орындаймын . Содан кейін , кешкі асымды ішемін Кешкі астан кейін үйдің алдындағы алаңда футбол ойнаймын .
3. «Наурыз – ұлыстың ұлы күні» мәтінімен жұмыс (оқу, аудару, сұрақ қою)
Наурыз - Ұлыстың ұлы күні, мейрам .
Наурыз тойын тойлаудың дәстүрі бар . Бұл күні наурыз көже пісіріледі. Қазақ халқы наурыз мейрамында ән шырқайды, күй таратады, балуан күрестіреді, ойын - сауық өткізеді .
Бұл мереке қазақ халқының өмірінде ерекше орын алады. Қар ериді, көк шығады, күн мен түн теңеледі. Жаңа жылды адамдар қуанышпен қарсы алады.
Адамдар "Ақ мол болсын", "Ұлыс оң болсын","Ұлыс береке берсін","Ұлыс бақытты болсын" деп бірін-бірі құттықтайды.
1. Наурыз қандай мереке?
2. Наурызда қандай тағам пісіріледі?
3. Адамдар бұл күнді қалай қарсы алған?
4. Мәтіннің ішінен асты сызылған сөйлемге синтаксистік талдау жаса.
№13-билет
Ақпарат көздері деген не?
– Ақпарат көздері ғаламтор, бұқаралық ақпарат құралдары – газет, журналдар.
Адам өмірінде олардың орны қандай?
- Газет-журналдардың адам өмірінде алатын орны зор.
Біз газет-журналдан не туралы білеміз?
- Еліміздегі, шет елдердегі оқиғалардан хабардар боламыз, қызықты жайларды білеміз. Сонымен бірге тарихи оқиғалар, атақты адамдар жайында мақалалар оқимыз. Көптеген газеттерде міндетті түрде теледидар бағдарламасы, ауа рай жайында мәліметтер басылады. Қазақ халқы баспасөз туралы не айтқан?
- «Баспасөз – халық айнасы» - дейді халық.
2. Теледидар –телехабар бағдарламаларындағы бейне мен дыбыстық сүйемелдеудің радио сигналдарын күшейту мен түрлендіруге арналған теле, радиоқабылдағыш. Теледидар түрлі түсті, қара кескінді, стационарлы және тасымалды болып ажыратылады. Теледидардың негізгі ерекшелігі бейне мен сүйемелдеуші дыбыс радиосигналдарын бір уақытта күшейту және түрлендіруезі теледидар әдетте супергетеродинді сұлба бойынша құрастырылады. Оның нұсқалары сүйемелдеуші дыбыс сигналдарын күшейту және бөлу әдістері бойынша бөлінеді. 20 ғасырдың соңында ертеден қолданылып келген кинескопты теледидарлардың орнын сұйық кристалды, плазмалы теледидарлар басты. Сұйық кристалды теледидарлар кескін айқындылығының, сапасының жоғарылығы бойынша қолданыстағы теледидарлардың ең озық түрі болып саналады.
3. «Қазақ жазушыларының шығармашылығы» мәтінімен жұмыс (оқу, аудару)
Қазақ жазушылары шығармашылығының қоржыны керемет шығармаларға толы. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы-әлемдік өнерге қосқан қайталанбас үлесі, шығармашылық жемісі. Романды жазушы он бес жылға жуық жазған. Бұл шығармада Ұлы ақын Абай Құнанбаев өмірі мен шығармашылығы, ол өмір сүрген заманның тұрмысы, салты, дәстүрі кеңінен суреттелген. Сондай-ақ Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Қан мен тер» романы. Романда Арал маңындағы халық өмірі, қайғысы мен қасіреті көрініс тапқан. Ілияс Есенберлин- тарихи тақырыптарға қалам тартқан жазушылардың бірі. Оның «Қаһар», «Алтынорда», «Алмас қылыш» романдары хандық дәуіріндегі қазақ өмірінен сыр шертеді.
4. Мәтіннің ішіндегі сан есімге морфологиялық талдау жаса.
№14- билет
Қайырлы күн, Дидар!
Қайырлы күн,Жомарт!
Бүгін қазақ тіліне «Тәуелсіздік толғауы»- деген жаңа тақырып өттік.
-Сабақ қызықты болды ма?
Иә, мұғалім бізге тіл мен тәуелсіздік – егіз ұғым. Тіл тәуелсіздігіміздің қуатты құралы, асыл ой мен парасат белгісі, елдігіміз бен бірлігіміздің туы екенің айтты.
Биыл тәуелсіздігіміздің таңы атқанына жиырма бес жыл толып отыр.
Иә, білемін осыған орай елімізде әр түрлә іс-шаралар жүргізілуде.
2. Қазақ отбасы
Қазақ отбасында әкенің орны ерекше. Әке – отбасының тірегі. Отбасы мүшелері әкені тыңдайды. Әке – отбасының басшысы, асыраушысы, қамқоршысы. Әкені ана да, балалар да құрметтейді, сыйлайды. Бала әкені ренжітпес үшін тәртіпті, еңбекқор, білімді, ұқыпты болуға тырысады. Ана әкені сыйлау арқылы балаларға үлгі көрсетеді. Ананың осы үлгісімен бала әкесін де, үлкендерді де сыйлап, тәрбиелі болып өседі. Ана – отбасының беріктігін сақтаушы. Ана – отбасы мүшелерінің сыйластығын орнатады, ағайын мен туған - туыстардың қарым - қатынасын сақтайды. Ана – отбасындағы татулық ұйытқысы. Ананың орны да ерекше. Әке де, балалар да ананы сыйлайды. Отбасының ең үлкен байлығы – бала.
3 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесі туралы әңгімеле
Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесі
Республиканың білім беру жүйесі өзара тығыз байланысты бірнеше баспалдақтан тұрады: балабақша, жалпы білім беретін мектеп, кәсіби-техникалық училище, арнаулы орта және жоғары оқу орындары, мектептен тыс мекемелер, дипломнан кейінгі білім (магистратура, докторантура), әр түрлі мамандықтар бойынша жетілдіру курстары.1999 жылы маусымның 7-сінде қабылданған Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңында көрсетілгендей, жалпы білім беру қазіргі кезеңде үш бастапқы мектеп деңгейінде : бастауыш (1-4 сыныптар), толық емес орта (5-9 сыныптар) және толық орта (10-11 сыныптар) болып сатылай жүзеге асырылуда1-ші және 2-ші сатылы білім міндетті. Ал 3-ші сатыны жалпы білім беретін күндізгі немесе кешкі мектептерде, кәсіби-техникалық, арнаулы орта білім беретін оқу орындарында жалғастыруға болады. Орта білім алудың қазіргі кезде жаңа түрлері: белгілі бір пән тереңдетіліп оқытылатын мектептер, гимназия, лицейлер, жеке меншік мектептер көптеп пайда болуда. Қазіргі білім беру міндеттері: жеке адамның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік және салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, ұлттық мәдениеттің озық үлгілерін насихаттау, халық дәстүрлерін қастерлеуге тәрбиелеу .
4. «Тасбақа, жаздыгүні» сөздеріне морфологиялық талдау
№15- билет
Сәлем, Әли.
–Сәлем Жанар.
Біздің Отанымздың батырларын білесін бе?
-Иә, білемін, олар Ұлы Отан соғысында «Өз Отанымызды жау шеңгелiне бермеймiз!» – деп алға ұмтылды. Соның iшiнде «жаным – арымның садағасы» және «халқым үшiн қасықтай қаным пида» деп ұрандаған қазақ батырларының бiрi – Бауыржан Момышұлы.
Мен Бауыржан Момышұлы туралы көп оқыдым. Ол қазақ халқының тарихында ержүрек, батыр, патриот ретiнде баршаға мәлiм.
Әли, қазiр бiздер өз алдына тәуелсiз мемлекетпiз. Осы тәуелсiздiкке жетiп отырғанымыз – ел үшiн күресте ерлiкпен қаза тапқан ағалар мен батыл апаларымыздың арқасы.
Иә, өте дұрыс айтасын.
Жоңғар басқыншылығында даңқы шыққан батыр – Райымбек (1705-?)
Хангелдіұлы Райымбек – жоңғар басқыншыларына қарсы қазақ халқының бостандығы үшін күрескен қазақ батыры. Шыққан тегі – Ұлы жүздің Албан тайпасының Әлжан руынан. Кейінгі деректерде «Хангелді Райымбек» аталғанымен, Хангелді Райымбектің әкесі емес, атасы.Райымбек 17 жасында жоңғар басқыншыларына қарсы күресте ерен ерлік көрсетіп, батыр атанды. Ол өз заманында ұйымдастыру қабілеті жоғары, сарбаздарын жігерлендіре білген қазақтың білікті қолбасшысының бірі.
Халық батыры – Қабанбай (1703-1781) Қожағұлұлы Қабанбай – жоңғар басқыншыларына қарсы күресті ұйымдастырушылардың бірі, қазақтың біріккен қолының Бас қолбасшысы, жекпе-жекте жеңіліп көрмеген халық батыры. Шыққан тегі – Орта жүздің Найман тайпасының Қаракерей руынан, ел азаттығы жолында күрескен киелі батырлар әулетінен. Оның аталары да аты шыққан батырлар болған.
3. «Байлық» мәтінін оқу, аудару.
Байлық
Бір жарлы жігіт жас күнінде өзін оқытқан ұстазына жолығады. Ол ұстазына өзінің бұл күнде кедей екенін айтып, мұңын шақты.Онымен бірге оқыған серіктерінің көбі бай болып, кейбіреулері жұртқа қадірлі кісі болып кеткенде, өзінің әрқашан көрген күні жоқшылық екенін айтады.
-Қалайша сен өзің айтқандай кедейсің? – деді ұстазы. – Сенің денің сау, қол-аяғың аман, жұмысқа жарарлықсың, - және шәкіртінің оң қолын көрсетіп сұрады: - сен мына қолынды мың сомға кестіруге рұқсат етер ме едің?
- Құдай сақтасын! Он мың сомға да кестірмеспін! - деді жігіт.
- Қаншаға берер едің жарық дүниені көретұғын қырағы көздеріңді, сақ құлақтарыңды, мықты аяқтарыңды? - деді ұстаз.
- Мен бұларды дүниенің малына айырбастамас едім, - деді шәкірт. Сонда ұстаз шәкіртке:
- Қалайша енді осынша байлыққа ие бола тұрып, жарлымын дейсің? – деді.
4. Мәтіннің ішінен асты сызылған сөйлемге синтаксистік талдау жаса.
16 билет
Сәлем.
-Сәлем.
Сендер 9- мамырда қандай шаралар өткізетін болдыңдар?
-Біздің сынып 9-шы мамырда жерлес батырларды құттықтаймыз.
Иә,жақсы қазір соғыс ардагерлері өте аз. Оларды біз құрметтеуіміз керек.
Біздің мектепте жерлес батыр ардагерлерге арналған іс –шаралар өтеді.
Жақсы, рақмет сау бол.
-Кездескенше.
2. Қасым Қайсенов — Қазақстанның Халық Қаһарманы, Халықаралық Фадеев атындағы сыйлықтың лауреаты, көрнекті жазушы, Ұлы Отан соғысының ержүрек батыры, әйгілі партизан, көзі тірісінде аты аңызға айналған халқымыздың қайталанбас біртуар даңқты перзенті. 1918 жылы 23 сәуірде Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданында дүниеге келген. Ол 2006 жылы 30 желтоқсан күні 89 жасқа қараған шағында дүние салды.
1934 жылы мектеп бітіргеннен кейін Өскемен қаласындағы саяси-ағарту техникумына түсіп, 1938 жылы оны бітірген соң Павлодар облыстық оқу бөлімінің саяси-ағарту жөніндегі нұсқаушысы болып қызмет атқарып жүргенде әскер қатарына шақырылып, әскери-барлау мектебіне жіберіледі.
1941 жылы қараша айында осы мектепті бітірген бойда, Оңтүстік-Батыс майданының штабына жөнелтіліп, сол жерден арнайы тапсырма алып, Украинаның басқыншылар қолында қалған жерінде партизан отрядын құру үшін жау тылына түсіріледі.. Соғыс аяқталған соң Отанына — Қазақстанға оралып, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы аппаратында жауапты қызметте болады.
3.«Қазақ тілі - Қазақстан Респуликасының мемлекеттік тілі» мәтінімен жұмыс.
Қазақ тілі – мемлекеттік тіл. Қазақ тілі-қазақ халқының ана тілі.Ол-халық тарихымен бірге жасап, ұрпақтан ұрпаққа қатынас құралы ретінде қызмет етіп келеді. Қазақ тілі 1989 жылы мемлекеттік мәртебе алды. Қазақ тілі түркі тілдер тобына жатады.Түркі тілдер тобына қырғыз, қарақалпақ, өзбек, ұйғыр,түрікмен,әзірбайжан т.б халық тілдері кіреді. Бұл тілдердін ішінде қазақ тіліне ең жақындары: ноғай, қарақалпақ, татар,башқұрт. Қазақ тілі Қазақстанда ғана емес,басқа да елдерде –Ресей, Өзбекістан, Түркменістан, Қырғызстан, шетелдерде - Монғолия, Қытай, Ауғанистан, Ирак, Түркия т.б елдерде тұратын қазақтардың да ана тілі. Қазақ тілі - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.
Қазақ тілі – өркендеген мәдениеттің тілі, ғылыми тіл, ресми іс қағаздар тілі.
4. «Мадақтап отыру» етістігін нақ осы шақта жікте.
№-17 билет
Сәлем.
–Сәлем.
Бүгін қазақ тілі сабағында қандай жаңа тақырып өттіңдер?
-Біз бүгін қазақ тілін зерттеген ғалым Ахмет Байтұрсынов туралы өттік.
Мен Ахмет Байтұрсыновтың көптеген еңбектерін оқыдым.
-Қандай еңбектері?.
Олар: «Оқу құрал». «Әдебиет танытқыш», «Әліпби» , «Тіл құрал» .
2. Ғұбайдолла Айдаров туралы әңгімеле
Ғұбайдолла Айдаров – ғалым, профессор, филология ғылымының докторы, 250-ден астам ғылыми-зерттеу еңбектерін жазған. Ғұбайдолла Айдаров Маңғыстау облысының қазіргі Ақшұқыр ауылында 1921 жылы 18 маусымда дүниеге келген. Оның еңбектері түркі жазба ескерткіштерін зерттеуге арналған. Ол көне түркі ескерткіштерінің мәтіндерін жан-жақты талдаған.
3. Қазақстанның ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібі және көлігі
Ауыл шаруашылығы — материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Сонымен қатар оның құрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді.
Көлік -халық шаруашылығының негізгі құраушы бөлігі болып табылады. Өндірістің, өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының, сауданың, жабдықтаудың дамуы және бақылауы көбінесе көлік шаруашылығына байланысты. Көлік, Қазақстан Республикасының қорғаныс жүйесінде де негізгі жұмыстарды атқарады.
4.Мәтіннің ішінен екі жай сөйлемнен ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем құра.
№-18 билет.
Сәлем.
–Сәлем
Бүгін ұстаздар мерекесі ме?
-Иә, бүгін ұстаздар мерекесі.
Сен өз ұзтазыңды мерекемен құттықтадың ба?
-Әрине , құттықтадым, әдемі гүл шақтарын сыйладым.
Ал, біз сынып болып мерекелік концерт қойды. Өте қызықты болды.
Жақсы, жарайсыңдар.
Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаев — Қазақстанның мемлекет қайраткері, ғалым, Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті.
Нұрсұлтан Назарбаев 1940 жылы 6 шілдеде Алматы облысының Қарасай ауданына қарасты Шамалған ауылында Әбіш пен Әлжанның отбасысында дүниеге келген. 1940 жылы 6 шілдеде Іле Алатауының баурайындағы Үшқоңыр жайлауында Әбіш пен Әлжан Назарбаевтардың шаңырағында дүниеге келді. Оған әке-шешесі Нұрсұлтан деп ат қойды.
3. «Қазақтың ұлттық ойындары және дәстүрі» мәтінімен жұмыс (аудару, оқу)
«Қазақ халқының салт-дәстүрлері» Шілдехана-жаңа туған нәрестенің құрметіне жасалатын той. Дастархан жайылып, жастар домбыра тартып, ән салып, ұлттық ойындар ойналады. Ұлттық ойындарға ақсүйек, арқан тартыс, көкпар, асық ойындары жатады. Шілдехана думанды болса, сәби сергек, қызықты өмір сүреді деген сенім бар. Қырқынан шығару – нәрестенің туғанына қырық күн толған соң, ыдысқа қырық бір қасық су құйып, соған шомылдырады. Сәбидің қарын шашын, тырнағын алады. Ит жейдесін шешіп алып сақтап қояды. Мерекелік дастарқан жайылады. Бесікке салу. Халқымызда бесікке салу-қасиетті, құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. Бесікті отпен аластап, баланы бөлейді. Бесікке салу жолы жасы үлкен немесе елдің құрметті, өнегелі адамына жүктеледі. Мерекелік дастарқан жайылып, кәде беріледі. Тұсау кесу - сәби қаз тұра бастағанда, тез жүріп кетсін деп, ала жіп есіп, екі аяғын тұсап, сүрінбей жүретін адамға тұсауын кестіріп, баланы қолынан ұстап, тез-тез жүгіртеді. Оған қуанысып, шашу шашылып, дастархан жасалып, «тұсаукесер» кәдесі беріледі.
4. Мәтіннің ішінен қарамен жазылған сөзге фонетикалық талдау жаса.
№19- билет
-Сәлем.
-Сәлем.
-Қоршаған ортаны қорғау қандай мәселелерге жатады?
-Қоғадық мәселеге жатады.
-5 маусым қандай күн?
-Қоршаған ортаны қорғау күні.
- Бұл күннің негізгі мақсаты қандай?
-Тағиғатты қоқыстан тазарту.
Бұл мереке қалай өтіледі?
-Бұл күні сембілік өткізіледі.
Біздің табиғат алдындағы борышымыз қандай?
Табиғатты ұорғау.
2.Мемлекеттік Рәміздер – мемлекеттің тәуелсіздігін білдіретін символикалық айырым белгілері. Мемлекеттік Рәміздер белгілі бір мағына берерлік өзара үйлесімде орналастырылған жанды-жансыз заттардың бейнелерінен құрастырылады. Мұндай бейнелер үйлесімінен мемлекеттің, елдің арман-мұраты, өзін-өзі түйсінуі көрініс береді. Мемлекеттік рәміздер тәуелсіздік нышаны ретінде ерекше қадірленіп, оларға биік мәртебе беріледі, сондықтан да мемлекет адамдарға мемлекеттік рәміздерді қастерлеуді парыз етеді. Олардың түр-түсі мен ресми қолданылу тәртібі Конституцияда немесе конституциялық заңда белгіленеді (бұл Мемлекеттік Рәміздерге биік мәртебе береді) және заңмен қорғалады.
3. «Қазақстан – тәуелсіз ел» мәтінімен жұмыс (оқу, аудару)
Қазақстан – егемен, демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет. 1991 ж. 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік саяси тәуелсіздігі туралы конституциялық заң қабылданды. Биыл біздің тәуелсіздігімізге 25 жыл толады. Әр өңірде жыл басынан бастап мерекелік іс шаралар өткізілуде. Біздің елбасымыз – Н.Ә.Назарбаев, дана адам, шебер саясатшы. Қазақстанда өз мемлекеттік рәміздері бар. Олар: ту, елтаңба, әнұран. Олар егемендікті, бостандықты, дәстүрлерді, тәуелсіздікті көрсетеді. Тәуелсіздік – бұл бүгінгі өмір ғана емес, сонымен қатар, ертеңгі өміріміз - Қазақстанның болашағы, оның мүмкіндіктері мен мақсаттары. Тәуелсіз болу – өз тағдырына жауап беру деген сөз. 4. Екі жай сөйлемнен бір себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем құра.
№20- билет.
Сәлем.
-Сәлем.
Қазақстан Республикасының рәміздері ненің символын білдіреді?
-Мемлекттік рәміздер тәуелсіздіктің нышаның білдіреді.
Ал оларлдың түр-түсі мен ресми қолдану тәртібі қайда белгіленген?
-Конституцияда немесе конституциялық заңда белгіленеді.
Рәміздер заңмен қорғала ма?
-Әрине, қорғалады.
2. Әнұран, гимн (көне грекше: hymnos — мадақтау ән) — салтанатты ән, мемлекеттік негізгі рәміздердің бірі.
ҚР Президентінің 2006 жылғы 7 қаңтарында Конституциялық заң күші бар Жарлығымен мемлекеттік рәміз – Әнұранның мәтіні мен оны ресми пайдаланудың рет жөні бекітілді. Сөзін жазғандар: Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев. Музыкасын жазған Шәмші Қалдаяқов. Әнұранның әуенінен Отанға деген сүйіспеншілік, Атамекенге деген шексіз берілгендік аңғарылса, сөзінен жан – дүниемізді танытар ұлттық қасиетіміз бен бейбіт пейіліміз, досқа ашық құшағымыз, еркіндікке құштар кең көңіліміз жақсы көрініс тапқан.
3. «Өнер түрлері» мәтінімен жұмыс (оқу, аудару)
Өнер — көркем образдар жүйесі арқылы адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жандүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана мен адам танымының формасы. Өнер өмірде болған оқиғаларды қаз-қалпында алмай, өзгертіп, түрлендіріп, көркем образдарды типтендіру арқылы сомдайтын эстетикалық құбылыс. Оны қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын белгісі де адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы болып табылады. Өнердің мақсаты – дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру. Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Олар суреткер қиялы арқылы өңделіп, көркем образдар түрінде беріледі. Шығарманың суреттеу тәсілі, құрылымдық келбеті, көркем бейне жасаудың материялдық арқауы өнер түрлерінің ерекшеліктерін айқындайды. Осыған сай өнердің: көркем әдебиет , музыка, мүсін, кескіндеме, театр, кино, би, сәулет өнері , т.б. түрлері бар .
4. Асты сызылған сөздерге септеуліктер қосып, сөз тіркесін құра.
№21 –билет.
Сәлем.
-Сәлем.
Адамзат баласына полигонның зардабы қандай?
-Полигонның зардабы адамдарға үлкен кесірін тигізді.
«Невада -Семей»қозғалысының жетекшісі кім?
-Олжас Омарұлы Сүлейменов
Семей атом полигоны қашан жабылған ?
1991 жылы мемлекеттік егемендік алған Қ.Р. Президентінің жарлығымен Семей атом сынақ полигоны жабылды.
Жақсы, рақмет.
Сау бол.
2. Менің елім - көп ұлтты Қазақстан. Қанша ұлттың баласы бір анадан туғандай тату-тәтті өмір сүріп жатыр. Қазақстанда ұлттар арасында татулық пен бірлік, ынтымақтастық пен достық орнағаны - бәріміз үшін мақтаныш. Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақстан-2050»: «Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ» атты Жолдауында: «Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар! Ана тіліміз Мәңгілік елімізбен бірге Мәңгілік тіл болды. Бұл мәселені даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн. Біздің тіліміз мемлекеттің барлық жүйесінде қолданылуы үшін біз өзімізді өзіміз қамшылауымыз керек және осыған өзіміз атсалысуымыз қажет» деген жолдауындағы сөздерін барша қазақстандық құптайды. Мен әлемдегі ең бай, ең сұлу тілдердің бірі - қазақ тілінің құдіретіне әрдайым сенемін. Тіліміз - бірлігіміздің тірегі, халқымыздың ұлттық байлығы.
3. «Қазақстан – 2050» мәтінімен жұмыс.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған дәстүрлі жолдауын тәуелсіздік күні қарсаңында жария етті. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» деп аталды. Елбасы жолдауында алдымен мемлекетіміздің, ұлттық экономикамыздың, азаматтық қоғамымыздың, қоғамдық келісіміміздің, өңірлік көшбасшылығымыз бен халықаралық беделіміздің дағдарыста сыналуы сөз болды.
Ел басшысы өз сөзін «Біз бәріміз бір атаның - Қазақ халқының ұлымыз. Бәріміздің де туған жеріміз біреу - қасиетті Қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол – тәуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді «Мәңгілік Ел» етуді мұрат қылдық. «Қазақстан-2050» Стратегиясы осынау мәңгілік жолдағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз «Мәңгілік Ел» боламыз» деп қорытындылады.
4. Қарамен жазылған сөзге талдау жаса.
№ 22 билет
Сәлем, Арина.
-Сәлем, Дәулет.
Дәулет сен қазақстанның жер байлығы жайлы не білесін
-Менің елімнің табиғаты бай, жері кең байтақ.
Қандай қазба байлықтары бар?
-Көмір, алтын, күміс, темір, мырыш т.б. , айтып жеткізу қиын,
Иә, бізідің еліміз бай және қуатты мемлекет.
-Дұрыс айтасын, мен өз елімді мақтан етемін.
2. Менің Отаным – Қазақстан. Қазақстанда дүниеге келіп, осында өсіп жатырмын. Қазақстандай елім болғанына, қандай елдерде, мемлекеттерде жүрсем де мақтана аламын. Қазақстан жер көлемі жағынан Дүниежүзі бойынша тоғызыншы орында. Кең байтақ жеріміз біз үшін мақтанышқа тұрарлық. Қазақ елінде 16 млн-ға жуық халық тұрады. Әрине, бұл өзге мемлекеттерге қарағанда орташа көрсеткіш. Қазақстанда 150-ге жуық өзге ұлт өкілдері өмір сүреді. Бұл нәтижеге жүгіне отырсақ, Қазақ елі өзінің жері сияқты кең пейілді, қонақжай, бірлігі мен ынтымағы жарасқан ел екеніне көз жеткізуге болады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет.
3. «Қазақстан – тәуелсіз ел» мәтінімен жұмыс (оқу, аудару)
Қазақстан – егемен, демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет. 1991 ж. 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік саяси тәуелсіздігі туралы конституциялық заң қабылданды. Биыл біздің тәуелсіздігімізге 25 жыл толады. Біздің елбасымыз – Н.Ә.Назарбаев, дана адам, шебер саясатшы. Қазақстанда өз мемлекеттік рәміздері бар. Олар: ту, елтаңба, әнұран. Олар егемендікті, бостандықты, дәстүрлерді, тәуелсіздікті көрсетеді. Тәуелсіздік – бұл бүгінгі өмір ғана емес, сонымен қатар, ертеңгі өміріміз - Қазақстанның болашағы, оның мүмкіндіктері мен мақсаттары. Тәуелсіз болу – өз тағдырына жауап беру деген сөз
4. Қарамен жазылған сөзді септе.
№ 23 билет
1. –Сәлем. -Сәлем.-сен қазақ халқының салт-дәстүрлерін білесін бе?-әрине. Мысалы: қыз ұзату, сүндет той, тұсаукесер,енші беру тағы басқада салт дәстүрлер бар. Салт-дәстүрдің ел арасындағы тәлімдік, тәрбиелік, халықтық мәні зор. Халықтың атадан балаға көшіп, дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекетінің көрінісі салт-дәстүр арқылы танылады.-рақмет
2. Менің қалам – мен үшін дүние жүзіндегі ең қымбат, ең асыл мекенім. Әр бір адамның сүйікті қаласы бар. Көбіне адамдар сүйікті қалам деп өзі туылған, балалық шағын өткізген жерді айтады. Өйткені әр адам өзінің балалық шағынан естеліктерді, тұрған мекенін әр қашан жүрегінде сақтайды. Мен бұл қалада туылмасам да, оны шын көңіліммен жақсы көрем. Бұрынғыдан қалған ескерткіштері, көпірлері, үйлерді жанап өтетін көшелері мен үшін өте қымбат. Шемонаихалықтар, сырттай қараған әр қайсысы әр түрлі болса да, оларды біріктіретін бір нәрсе бар, ол біздің даңқы асқақтаған Шемонаиха қаласы. Шемонайхамда менің достарым, туыс-туғандарым, ата-анам, барлық таныстарым тұрады. Солардың барлығы Шемонаиханы шын мәнінде жақсы көретіндігіне, қадірін түсінетіндігіне мен сенемін.
3. «Қазақтың алғашқы белгілі ғалымдары» мәтінімен жұмыс (оқу, аудару)
Шоқан (Мұхаммедханафия) Уәлиханов– ориенталист, ұлы ғалым, фольклорист, этнограф, тарихшы, демократ, ағартушы. Ол қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде 1835 жылы туған. Оның «Жоңғария очерктері», «Ыстықкөл сапары күнделіктері» зерттеулері бар.
Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) - қоғам кайраткері, ақын, әдебиеттанушы, лингвист, аудармашы, публицист, ағартушы-ғалым, ұлт ұстазы. 1873 жылы, қаңтар айында Қостанай облысы, Сарытүбек деген жерде дүниеге келді. Торғай қаласындағы екі сыныптық мектепте, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдер даярлайтын мектепте оқиды.
Ол қазақ балаларына арнап тұңғыш әліппе жазды. Сонымен қатар, «Тіл құралы», «Әдебиет танытқыш» т.б. оқулықтар жазды.
4. Мәтіннің ішінен асты сызылған сөйлемге синтаксистік талдау жаса.
№ 24 билет
Сәлем.
-Сәлем.
Айжан, бүгін жергілікті сурешілердің көрмесі болпды екен. Барасын ба?
-Көрме қай жерде болады?
Біздің өлкетану көрмесінде болады.
-Билет қанша тұрады екен?
Билет 500 теңге тұрады. Арнайы көлікпен оқушыларды апарады.
Жақсы, барайық.
Кездескенше.
2. Ата сөзі - бата сөзі.Ата сөзі - ақылдың көзі.Ата - балаға сыншы.Атадан өсиет - анадан қасиет.Атаның ұлы - халықтың құлы.Аталы ұл - қожалы құл.Атасыз ұл - жетесіз ұл.
3. «Қазақстан – бай өлке» мәтінімен жұмыс (оқу, аудару)
Табиғаты тамаша, өзен көлге бай елімізде бірнеше демалыс орындары бар. Көкшетаудың табиғаты өте көркем. Ол - "қазақтың Швейцариясы" атанған өлке.
Көкшетау өңірі асқақ тауларымен, қалың орман - тоғай, ондаған көлдерімен, түрлі жабайы хай уанаттарымен белгілі. Әсіресе, Бурубай, Оқжетпес тауларының сұлулығын айтып жеткізу қиын.
Ормандарда негізінен қайың мен терек өседі. Көкшетау ормандарында жабайы бұғы, елік, ал тауларында арқар мекендейді. Көлдері балық пен жабайы құстарға толы.
Бурабайдың көркем табиғатын қорғайтын арнайы орман шаруашылық мекемесі құрылған.
4. «Еуропа» сөзіне фонетикалық талдау жаса.
№ 25 билет
1. Cәлем қалың қалай?
-Cәлем, өзің қалайсың? Кеше ғаломторда отырмадың ба?
-Кеше үйде болмадым, не болды ?- Саған хабарлассам, жауап бермедің.
-Жарайды, қазір үйге барған соң хабарласам. –Өткен аптада жарыста түскен суреттерді жіберші деп хабарласқанмын. Ата-анама көрсеткім келген.
-Қазір барамын да, дереу жіберемін. Е-mail бұрынғы ма?
-Иә, бұрынғы, өзгерген жоқ. Күтемін, ұмытып кетпе!
2. Әуезов Үйі, ғылыми-мәдени орталығы — ұлы Жазушы Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығарм. мұрасын көпшілікке таныстыру, насихаттау, зерттеу жұмыстарымен айналысатын ғылым-мәдени мекеме.Алматы қаласында Жазушының өзі тұрған (1951 — 1961) үйде (Төлебаев көшесі, 135-үй) орналасқан. Бұл үйді мұражайға айналдыру туралы Қазақстан үкіметінің қаулысы 1961 жылы 10 тамызда қабылданды. Жазушының әдеби мұрасы, өзі көзі тірісінде тұтынған заттары, үй жиһаздары, қолжазбалары жүйеге келтіріліп, тақырыптық көрмелер жасалып, 1963 жылы 28 қарашада мұражай ресми түрде ашылды.Қазақстан үкіметінің “М.О. Әуезовтің туғанына 100 жыл толуы мерейтойына дайындық және оны өткізу туралы қайлы қабылданды. 1996 жылы 1 маусым күні мұражай “Әуезов үйі” ғылыми-мәдени орталығы болып қайта құрылды.
3. «Астана – арман қала» мәтінімен жұмыс
Астана-Қазақстанның астанасы және Ақмола облысынның орталығы. 1832-1961 жылдар аралығында қала Ақмола қаласы болып аталды, ал КСРО-да тың және тыңайған жерлерді көтергенде, Целиноград қаласы болып өзгертілді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, астананы көшіру шешімі қабылданды. Сөйтіп Қазақстанда жаңа астана пайда болды. Қаланың аты жаңаша - Астана деп аталды. Астанада тоқыма, жеңіл және баспа өнеркәсібі өте жақсы дамыған. Көптеген университеттер, институттер, колледжер бар. 21 ғасырда Астана әлемдегі ең сұлу, гүлденген астаналардың біріне айналмақ. Астананың символы-Бәйтерек. Бәйтерек-әсем, биік ғимарат, сол жағалаудың көркі. Астананың сол жағалауында Елбасының Резиденциясы-Ақ Орда, Парламент, Қорғаныс министрлігі, т.б ұйымдар мен мекемелер орналасқан. Бас қалада біздің еліміздің ұлы тұлғалары-Абайдың, Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің ескерткішері бар.
4. Сызба бойынша сөйлем құрастыр: «Т.С.»,- А.С.