Классный час на тему Бодун канчаар алдынарыл?


Автор ИйнаАасамаа.
(Как вести себя)Бодун канчаар алдынарыл.
Характернин чамдык онзагай талалары.
Аажы-чан культуразынын дугайында чугаалап тура, кижинин ёзу-чурумунун дозу – характеринин онзагай талаларын оюп каап болбас. Хулээп кордунген ниити дурумне бо таварылгада кижинин чурумун тудуп турар.
Характернин эки талалары.
ЭПТИГ_ЭВИЛЕН ЧОРУКТУ МЕДЕРЕП БИЛИРИ дээрге, чугле аажы-чаннын ниити чурумнарын ёзугаар янзы-буру байдалдарда бодун ап чорууру эвес, а эстетиканын болгаш этиканын негелделерин ёзугаар бодун ап билири-дир. эптиг-эвилен чорукту медереп билири дээрге, сеткилдин ханызындан кижиге ундарал чедирер азы оорушку соннээр кандыг-даа байдалдарда билири азы оске кижинин негелделерин болгаш сагыш-човаашкыннарын эскерип билири-дир. Бир эвес кижи бодун эвилен-ээлдек чорукка ооредир деп бодаар болза, бодун оске кижинин орнунда мен деп бодап алганы дээре. Кижиге бир-ле дугаарында бодуну аажы-чаны шугумчулекчи ёзу-биле эскерип коору сайзыраан турар ужурлуг.
БИЧЕ СЕТКИЛДИГ ЧОРУК. Эвилен-ээлдек чорук биче-сеткилдиг чорук-биле харылзаалыг. Биче сеткилдиг болуру дээрге, бодунга негелделиг болуру, бодун шугумчулекчи ёзу-биле коору-дур. Академик Павлов «Аныяктарга чугаазынга» мынчаар бижээн: «Шупту-ла чувени билир бис деп кажан-даа бодаванар. Силерни канчаар-даа оору коруп, хундулээр болза, «ам-даа чедир билбес мен»деп бодунарга соглептер хире дидим болунар»
Ынчалза-даа, биче сеткилдиг эвес, бодун аажок ору кордунер кижилер, ылангыя, аныяктарнын аразында ам-даа бар-дыр. Биче сеткилдиг кижи бодунун хууда бодалдары оске кижилерге кажан-даа албадавас, а кижилерге билиндир, бузуредир чоруу-биле сорулгазын чедип ап турар. Оскелернин четпестеринге ол эптеш чок, ынчалза-даа оларнын сагыш-сеткилин ол камнаар, оларга эвилен. Кижилерни ол мегелеп мактавас, а мактаашкынга боду менээргенмес.
Алыс мозулуг болуру дээрге, бодунун мозузун оскертпейн ол хевээр коргузери-дир. Ындыг толээде ак сеткилдиг, шынчы чорук негеттинер. Ийи арынныг, мегечи, баажыланыр чоруктардан бак чуве чок.
Бодунун бар-ла чаны-биле чурттап чоруур, чувенин ой-хемчээлин билир кижи – шынап-ла ёзулуг чараш будуштун чажыдын эдилеп чоруур.
КЫЛАШТААРЫ. Чаяннадыр, эмин эрттир дурген, танцылай аарак кылаштаарындан шегленир. Тон-на чугула эвес болза, чаданын каш тепкиижин ажыр базып кылаштаарын болдурбанар. Эр кижилерзиг, херик баскылаар, ол-бо талаларынче делгем шимчээшкиннер кылыры, эр улуска тааржыр болгаш херээженнерге таарышпас. Холдарын ол-бо таларынче эмин эрттир чайгылаар, эгиннерин чаяннадыр чорук эр-даа, кыс-даа кижилерге эки аян коргуспес. Эгиннерин кызып алгаш турары-даа, кылаштаары-даа чараш эвес. Ийи кижи кожа, ылангыя четтинчип азы чуктенчип алгаш чораан болзунарза, аргалыг-ла болза буттарынарны таарыштыр кылаштажынар.
ХОЛДАР. Холдарын канчаар ап чоруурун хой-хой аныяк кижилер билбес болгулаар. Холдар чуве тутпаан хостуг болза, оларны тап-билээ салып алган чоруур, оларны дурбуштурер, салаалары-биле стол азы сандай соктаар, салааларын дазырадыр, чушкуузун азы кулактарын дырбаар, холдары-биле чаактарын дурбуур, дыргактарынче кайгаар чоруктан адырлыры чугула. Чугаалажып тура аксын холдары-биле дуй тудар, эжинин эгиннерин часкаар, оон костюмунун ооктерин тудар дээн хевирлиг чуулдерни кылбас болза чугула. Салаа–биле айтып коргузери дыка чараш эвес.
КИЖИНИН КОРУЖУ. Кым-бир кижи-биле чугаалажып тура, оон караанче дорт коор. Бодунун коружун таарыштырып билир херек, чуге дээрге, кижинин коружу эптиг-ээлдек-даа чорукту, каразыышкынны-даа, дорамчылалды, кочулаашкынны ыят чок каржы чорукту-даа коргузуп болур. Арыг сеткилдиг кижинин коружу безин чымчак, эки чуулдерни кузеп турар, кижинин сагыш-сеткили оорушкулу турда, оон коружунде аас-кежик, оорушку чайнап турар болгай. Кижинин бодунун чаяаттынган арын-шырайындан артык чараш чуве кайда-даа чок дээрзин оларгасагындырары артык эвес.
ЧОДУРЕРДЕ, АЗЫРАРДА, СИНМИРЕРДЕ дааш ундурбес, билдиртпес болур болгаш думчук чодар аржыылдыг болур херек. Кижи азырыптарга, «кадык болунар» деп кузел чугаалаары амгы уеде арай таарымча чок. Азыртыр уе кээрге бодун туттунары берге эвес. Ындыг таварылгада думчук дозунде кыз атудуптар азы думчук кертиин болгаш думчук удун базып, суйбагылаар. Аксын дуй туттунгаш, тыныжын соксадып тургаш, ызыртыр чорукту база соксадып болур. Чалгаараашкыннын демдээ болур улуг тынарын эзээр чорукту болдурбазын кызыдынар. Аасты хаггаш, агаарны думчуктан ундур тынар болза, эзээшкин болдунмайн барып болур.
КАТТЫРАРДА аасты эмин эрттир ажыдып болбас. Чанында турар кижилерни холзедиптер оске-даа шимээн ышкаш, дынзыг каткы дыка таарымча чок. Шын сеткили-биле каттырганын сагышка тааржыр каткы деп санаар.
КАЖАН КЫМНЫ «СЕН» деп болурул?
Бодунга эн-не чоок кижизинге чуве чугаалаарда, «сен» деп состу ажыглап болур. «Сен» - эш-хуунун, найыралдын, ынакшылдын аайы-биле чугаалаттынган хундуткелдин созу-дур. Хундуткел дээрге, бир кижиге бирээзинин сагыш човаашкыны, кичээнгейи-дир. ындыг болганда, «сен» деп состу чугаалаарда «силер» деп сос дег кылдыр, харын-даа оон безин хундуткелдиг кылдыр чугаалаар херек. «Сен» деп чугаалап турар уеде, хундуткелди, ээлдек чорукту сагыыр чамдык аяннар читкилей бээр.
«СЕН» ДЕП СОСЧЕ ШИЛЧИИРИ. «Сен» деп сосче кончуг дурген шилчий бээр кижилер бар. Ынчалза-даа «сен» деп сосче шилчиир мурнунда ындыг кончуг таныш эвес ам-даа чоок кижилерге «сен» деп сос ылавылаттынган болур болгаш ол сос оларны хомудатпас-даа.
Ниитизи-биле чугаалаарга, кажан, кандыг таварылгада «сен» деп сосче шилчииринин дурумнери чок. Ол кижилернин характеринден, уенин байдалындан долузу-биле хамааржыр.
ХОЛ ТУТЧУП МЕНДИЛЕЖИРИ. Мендилежип азы таныжып тура, улуг кижи аныяк кижиже ,херээжен кижи – эр кижиже, башкы – оореникчизинче а ажыл уезинде начальник кижи куду дужаалдыг кижиже бир дугаарында холун сунуп мендилежир. Аныяк уруг азы аныяк херээжен кижи бодундан улуг назылыг эр кижинин хол сунуп мендилежип келирин манаар.
Хол тутчуп мендилежирин найыралчы ёзу-биле кылыр херек, бир-бирээзинин холдарын аартыптар хире куш-биле хол тудушкан херээ чок. Холдарны кошкак тудары, куш-биле ур уе дургузунда силгиири база-ла таарымча чок. Стол ажылдыр хол тутчуп болбас.
Хол тутчуп мендилежири-биле сунуп келген холду тутпаска – дорамчылал-дыр. Кандыг-бир чылдагаан-биле ол кижиже холунар сунуп шыдавас болзунза, ол дугайын анаа чугаалап, буруунар билингенинер дээре. Хол-хап кедип турар уеде ынчаар мендилешпес, хундулевейн турары боор.
МЕНДИЛЕЖИИШКИН УЕЗИНДЕ БОРТ ДУГАЙЫ. Шаанда бажынындан борт чок унерин хундулел чок чорук депсанап турган. Амгы уенин чуруму оон оске.
Борт уштуп медилежири-чараш костур чанчыл, ынчалза-даа: бир эвес ынчан ол кижинин кадыкшылынга хоралыг апаар болза ону кылып болур бе деп айтырыг база тургустунуптурар. Мендилежирде боргун чугле биче кодуре тыртып каар кижилерни эвилен эвес деп санап турар болгай. Ынчалза-даа кижинин эптиг-эвилени оон боргун кайы хире бедидир ушта кордунгенинден эвес, а ол кижинин ниити чурумундан – мендилежиишкинуезиндеоонарын-хевирининбайдалындан база кол хамааржыр болгай. Бортту ужулбайн-даа эптиг-ээлдээ-биле мендилежип болур болгай.
Бажын иштинге эр кижи ыяап-ла боргун уштуп мендилежири билдингир болгай. Ынчалза-даа эр улуска борттуг турарын чопшээреп каан бажыннар база бар болгай. Ол – албан черлеринин чадалары, коридорлар, магазиннер, почтамтылар, вокзалдар болгаш оон-даа оске черлер-дир.