Аян-чорук кичээл Танцы делегейинче аян-чорук

Барыын-Хемчик кожууннуң муниципалдыг бюджеттигнемелде өөредилге чери
«Уругларның чогаадылга төвү»


 Немелде өөредилге чериниң башкызыХомушку Сайсуу Васильевна
Кызыл-Мажалык – 2015
Тема: «Танцы делегейинче аян-чорук»
Кичээлдиң сорулгазы: уругларны танцы уран-чүүлү-биле танцының тыптып келген төөгүзү-биле болгаш танцының эге базымнарын таныштырар; чараш аажы-чаңга кижизидер.
Дерилгези: ат-сураглыг танцычының сөстери.
Ажыглаар херекселдери: хөгжүмчү төп, компьютер, флешка, мультимедиа.
Кичээлдиң арга-методтары: тайылбыр, беседа, аян-чорук.
Кичээлдиң чорудуу:
Организастыг кезээ, кичээлдиң сорулгазы – биле таныштырар.
Башкының тайылбыры.
Танцыларны көргүзер.
Залдың иштин байырланчыг кылдыр дерип каан.
Сценада: «Танец – живое искусство, врожденное во имя красоты и поэзии» - деп домакты чараш кылдыр саазында бижээш азып каан. Залда Г. Свиридовтуң «Шуурган» деп ырызы ырлап турар. Музыканың үделгези-биле башкы кирип келир.
Башкы: Экии уруглар, оолдар, башкылар болгаш ада-иелер. Бо хүн силерни бистиң-биле кады: «Танцы делегейинче аян-чорук» деп кичээливисче чалап тур бис.
Танцы уран-чүүлү дээрге бичиии өзуп олурар уругларның өзүлдезинге болгаш кижизидилгезинге эки салдарны чедирип турар. Ол уругларның иштики болгаш даштыкы делегейин сайзырадыр.
Үе-шаг аайы-биле боттары бир-ле билдингир танцыларлыг болур. Ол үениң ынак танцыларын чон калбаа-биле танцылап чорааннар.
Баштайгы танцылар – ол үеде, чурттап чораан кижилерниң ажыл-амыдыралын коргүскен болуп турар. Олар аңнаар, балыктаарда, тараа тарыырда дүжүт ажаап алгаш, калбаа – биле шупту танцылаар турган. Ай, хүнге чүдүп, борбак (круг) кылдыр туруп алгаш тырыкыландыр танцылаар турганнар. Ам силерге уруглар ол үениң ажыл-ишчи танцы-самын бараалгадыр-дыр бис.
17 вектиң төнчүзүнде 18 вектиң эгезинде Европага бал танцылары дыка сайзырап эгелээн. Россияга Петр I – хааннаашкынының үезинде «Даштыкы» танцыларны киирген. Хаанның дужаалы-биле шупту Россияның уругларын танцылаар азы кадыннар болгаш хаалар менуэтти, полонезти, контрдансбы туттурган швед офицерлерден өөренип турганннар. Петр I хаан, кадыны Екатерина, уруу Елизавета база танцыларны эки өөренип алгаш танцылап чорааннар.
18 вектиң төнчузунде 19 вектиң ортузунда танцы культуразы Петербургка дыка сайзырап тускай танцы башкылары тыптып эгелээн. Ол үеде бал-маскарадтарга – полонез балды ажыдар турган, ооң соондан менуэт, мазурка, полька дээш чоруптар.
Ам бис силерге «Полонезти» - танцылап бээр-дир бис. (Уруглар «Полонезти» күүседир).
Менуэтти ол үеде «Хааннарның танцызы болгаш танцынын хааны» деп адап турган. Менуэттиң базымнары чымчак, үзүктел чок, шупту шимчээшкиннери бот-боттары тудуш болуп турар. (Уруглар «Менуэтти» күүседир).
Бо танцының ады «долганыр», «дээскинер» деп немец сөстерден тургустунган. Кандыг танцы дугайында чугаа чоруп турарын билип каан боор силер! Ийе, вальс-дыр. Вальс 1800 чылда модага келген. Вальска удур кижилер база турган. Россияга Екатерина II, император Павел үезинде полицейлерниң вальсты хораанын парлап турган. 19 векте вальсты шупту кижилер танцылап эгелей берген.
Вальстың санынче оон-даа өcке танцылар кирип турган: вальс-гават, краковяк, вальс-мазурка, падеатр, миньон, молдавская полька, оожум вальс, вен вальзы – дээн. Силерниң кичээнгейинерде «Вальс». (Бөлүктүң күүселдези-биле «Вальсты» көргузер).
Мурнуу чүктүң танцыларында «Бодуңну бодуң шинчиле азы өөрен» - деп даалга бар. Востоктуң танцылары бот-боттары дыка ылгалдыг. Ол дээрге – араб танцылары, ижин танцызы, индий танцылар, египет танцылары.
Оларның ук-төөгүзү база-ла кижиниң тыптып келгени, ооң сайзыралы-биле деңге хөгжуп келген. Индий танцылар безин 5-6 аңгы бөлүктүг. Чижелээрге ижин танцызы дээн хевирлиг. Бурунгу Египетке тывылган. Ам бис силерге «Ижин-танцызын» бараалгадыр-дыр бис. (Уруглар «Ижин-танцызын» бараалгадыр).
Латин Америка делегейде эң хөй чараш танцыларны сөңнээн. Ол танцылар колдуунда Африкадан келген чоннардан укталган. Латин Америка танцылары 2 бөлүкке чарлып турар: чангыстың болгаш ийиниң. Амгы үениң бал танцыларының конкурс программазынче кирип турар: самба, румба, пасадобль, ча-ча-ча, джайв. Ам ортумак бөлук «ча-ча-ча» деп самны бараалгадыр-дыр. (Сес өөреникчи самны күүседир).
Улустуң танцылары-танцы уран-чүүлүнүң кол өзээ бооп турар.
Хоровод – дээрге эң-не бодүүн болгаш кандыг-даа чоннарның, кайы-даа чурттуң баштайгы танцызы болуп турар. Хороводтап эгелээш-ле орус танцылар хөгжуп, сайзырап эгелээн. Пляска, кадриль, полька, перепляс дээш чер-ле санаар болза дыка ковей. Россияның хөй санныг чоннарының боттарының национал культуразын, ажил-амыдыралын көргүскен танцылары чон бүрүзүнде аңгы-аңгы. Бистиң Тыва чонувус база боттары аңгы культуралыг, ыры-хөгжүмнүг, танцы-самныг. Бис ам силерге бистиң нептереңгей болгаш чараш танцывыс «Ээлдек шыңгыраашты» күүседир-дир бис. (Танцы «Ээлдек шыңгырааш»).
Үе-шагның хөгжүлдезиниң аайы-биле XX векте чаа танцылар тыптып аныяктарның ынак танцылары тывылган. Оларга брейк-данс, акробатика, каратэ, дзюдонуң элементилери-биле холбаштырган оолдар танцызы брейк-данс-англи дылдан очулдурарга «Сынык танцы»-дээн. Ол адакы болгаш үстүкү деп ийи (кезекке) бөлүкке чарлыр. Ам болза оолдар брейк танцыдан үзүндүнү көргузер-дир бис. (Танцы Брейк-данс).
Быжыглаашкын айтырыглары:
Россияга Петр I – хааннаашкынының үезинде «Даштыкы» танцыларны кайы векте киирген?
Чүү деп танцының ады «долганыр», «дээскинер» дээр-дир?
Амгы үениң кандыг танцыларын хөйү-биле танцылап турарлар?
Хүндүлүг, уруглар. Бистиң бо кичээливис дооступ тур. Ынчангаш силерниң танцы уран-чүүлүнге ынакшылыңар кажан-даа читпес болзун. Бистиң-биле бо кичээлде аян-чорук кылганыңарга өөруп-тур мен, уруглар.
Байырлыг, менди чаагай!
Ажыглаан номнарның даңзызы:
Ю.А. Бахрушин «Орус балеттиң төөгүзү» М., «Советская Россия»-1965 г.
В.И.Уральская «Танцының төрүттүнгени» М., «Советская Россия»-1982 г.
Библиотека «В помощь художественной самодеятельности» №12 «Современные бальные танцы» 1981 г.
О.Н. Совчук «Школа танцев для детей» Ленинградское издательство-2009 г.
Разработканың автору: Хомушку Сайсуу Васильевна.
Должность: немелде өөредилге чериниң башкызы.
Ажылдап турар чери: Барыын-Хемчик кожууннуң муниципалдыг бюджеттиг немелде өөредилге чери «Уругларның чогаадылга төвү».