Открытый урок 6 класс Араттын созу

С.ТоканыS «АраттыS с#з_» деп чогаалынга т_Sнел кичээл
(6 класс)
Сорулгазы:
С.К.ТоканыS «АраттыS с#з_» деп чогаалыныS «Мерген», «Тас-Баштыг», «БистиS аалчыларывыс», «Шаагай» деп эгелеринден кол маадыр ТывыкыныS чаш чораан чылдары, ынчангы Тывага байдал-биле б#г_нг_ амыдыралды деSнээр, т_Sнээр.
Чогаалда м™з_л_г овур-хевирлерни дамчыштыр (ылаSгыя Тас-БаштыгныS) чаагай м™з_-шынарга уругларны кижизидер.
3. Чугаа сайзырадылгазын чорудар.
Дерилгези:
Тыва Республиканын к_р_не тугу, С.К.ТоканыS х#рек чуруу, Мерген хемни чураан улуг чурук, «АраттыS с#з_» деп кроссворд, «АраттыS с#з_н_S» орус дылда _нген ному, Каа-Хем унундан эккелген дыт чочагайлары.
КичээлдиS чорудуу:
"#реникчилерниS кичээлге белеткелин хынаар болгаш ##редилге дериг-херекселдерин болур чогууру-биле хандырар.
Онаалга хыналдазы:
- Уруглар, эрткен кичээлде бис С.К.ТоканыS «АраттыS с#з_» деп чогаалындан эгелерни номчуп т#нд_рген болгай бис. Онаалга кылдыр чогаалга хамаарыштыр чуруктар чуруп эккээр болган силер, ам к#р_п к#рээлиSер че. (УругларныS чураан чуруктарын хынааш, эки чуруктарны к#рг_з_п, к#ск_ черге делгеп каар).
- Эр-хейлер, онаалганы эки к__сеткен-дир силер. Кижи б_р_з_н_S кызып ажылдааны илдеS-дир. Чурук чураан уруглар чогаалчывыс С.ТоканыS т#р_тт_нген чери Каа-Хем унундан эккелген дыт чочагайларын алыр. Эки ажылдаан уруглар х#й чочагайлар ажылдап алыр, ынчангаш ону чаалап алыр дээш, кичээлге эки киржип, долу харыыларны бээр.
III. БашкыныS киирилде с#з_:
«Чогаалчы дээрге чоннуS караа, кулаа, сеткил-х##н_н_S ыраажызы болур» - деп, С.А.Сарыг-оол онзалап демдеглээн. Шынап-ла, С.ТоканыS чогаалдарыныS маадырлары _е-биле деSге баскан к_ш-ажылчы, тура-соруктуг, чаа ч__лче ч_тк_лд_г, бурунгаар к#р_шт_г кижилер бооп турар. ОоS чижээнге Тывыкыны болгаш Тас-Таштыгны хамаарыштырып болур. С.К.Тока 1901 чылда ТаSды-ТываныS Салчак кожууннуS Мерген деп черге т#р_тт_нген. Бичиизинден орус байларга х#лечиктеп #скеш, эртем-билигни чедип алган. Ол тыва литератураныS _ндезилекчизи. Бо «АраттыS с#з_» деп трилогиязын 1943-1963 чылдарныS дургузунда бижээн. Тыва литературада романныS эгезин салган «Араттын с#з_» делегейниS 23 аSгы дылдарында очулдурттунган баштайгы тыва чогаал. Амга чедир ынча х#й дылдарда очулдурттунган тыва чогаалдар чок. РоманныS баштайгы ийи ному эртемден, чогаалчы Александр Адольфович ПальмбахтыS очулгазы-биле орус дылга парлаттынган. (Орус дылда _нген номну ##реникчилерге к#рг_зер).ОоS соонда алтай, хакас, казах, чуваш, англи, немец болгаш делегейниS #ске-даа дылдарынче очулдурттунун, х#й-х#й номчукчуларныS сонуургалын оттурган.
"#ренип эрткен темаларны катаптаары:
- Б#г_н бис кичээлге Салчак ТоканыS «АраттыS с#з_» деп чогаалыныS «Тос чадырда» деп кезээнде эгелерни катаптап, т_Sнел кичээл эрттирер бис. Ынчангаш келген аалчыларга, башкыларга билир ч__лдеривисти бирден бирээ чокка чугаалап берээлиSер, уруглар.
Самбырага чурук-биле ажыл. Чурукта тос чадыр, ооS чаны-биле хап бадып чыдар хемчигеш бар, кышкы _е, ожук-биле шугланыпкан дыттар, шивилер.
- Ам чылдыS кайы _езил, уруглар?
- Кыш, кышкы _е.
-Шын-дыр, эр-хейлер. Ынчаарга бистиS номчаан Мерген деп эгевисте Мерген хем ам хар д_в_нче чаштына берген чыдар. (Чурукту тайылбырлаан соонда, Ч АйырааныS аянныг номчулгазы).
Алтай дыл-биле деннээр.
Тыванын куруне тугун уругларга к#рг_з_п, дараазында айтырыгларны салыр.
- Бо кайы к_р_нениS тугу-дур, уруглар.
- ТываныS.
- Тыва РеспубликаныS к_р_не тугу-дур.
- Ийе шын-дыр, эр-хейлер! Ынчаарга туктуS ийи ужундан баткаш, катчы берген ол ч_лер боор, тайылбырлап к#р_Sерем? Харыы долу эвес болза, башкы боду тайылбырлаар:
- Бо баткан ийи к#к шыйыглар дээрге Каа-Хем биле Бии-Хем-дир. Олар каттышкаш, Енисей азы Улуг-Хем болган. ОларныS каттышкан чери кайда ийик, уруглар?
- Кызыл хоорайныS чоогунда парк чанында, х_рээ чанында.
- Шын-дыр, уруглар. Ынчангаш шаанда бистиS Кызылывысты Хем-Белдири деп адап турган болгай.
Тукта оон аSгыда сарыг #S бар, ол дээрге аас-кежиктиS, ##р_шк_н_S база эS-не кол утказы бистиS сарыг шажын ч_д_лгевистиS демдээ ол болуп турар-дыр. Ынчап кээрде, Каа-Хем база анаа эвес хем деп ч_вени билдивис.
Айтырыглар:
1. ТоканыS кады т™рээннери каш кижи ийик? (угбалары - Албанчы, КаSгый, акылары - Бежендей, Шомуктай)
2. Ч__ деп эгеден кымныS с™стери-дир?
«Мен ядыы кижиниS уруу мен. СилерниS кырган-ачаSар ядыы арат Доора-Хемге чурттап чораан. Ийи-чаSгыс ивиден башка, ооS ч_з_-даа чок» («Тас-Баштыг» деп эгеде Тас-Баштыгнын с#стери)
«Мерген» деп эгеде Мерген хемниS чурумалын (пейзажын) чугаалаSар. (орус дыл-биле деSнээр)
Ол-ла эгеде дылдыS уран-чечен аргалары деSнелгелерни, эпитеттерни, метафораларны ч_ге ажыглаанын тайылбырлаSар?
Тас-Баштыг суг тос чадырга канчаар чурттап чорааныл?
«Ие кижи – х_н» дижир бис. Тас-БаштыгныS дугайында кым чугаалай кааптарыл? Ол кандыг кижи ийик? Тас-БаштыгныS овур-хевири. (М.СайлаS чугаалаар)
Ава дугайында _легер домактардан сактып к#рээлиSер.
Булут аразындан х_н караа чырык,
Улус аразындан ие караа чымчак.

Ие к#рбээнин кызы к##р,
Ада к#рбээнин оглу к##р.

Ие чокта б_д_н #ск_с,
Ада чокта чартык #ск_с

Тыва литературанын критиги А.К.КалзаSныS «Тыва литература» деп номундан _з_нд_н_ номчуп бээр. Новосибирск чурттуг бир кырган номчукчу чогаалчы С.Токаже мындыг чагаа бижээн:
«Бодум база ие кижи мен, чуртталгам иштинде аар-бергелерни х™йн_ к™рд_м, уруг-дарыымга ханы ынак мен. Ынчангаш Тас-Баштыгга черге чедир м™гейип тур мен. Ол кадай болза, иениS ажы-т™л_нге ынакшылыныS болгаш бердингениниS _легери-дир. Тас-БаштыгныS уруглары ак сеткилдиг, шынчы, кежээ бооп доруккан. СилерниS номуSар аажок эки болгаш херектиг чогаал-дыр, ону дээш Силерге шуут четтирдим»
Т_Sней аарак чугаалаар: Чогаалчы Тас-БаштыгныS овур-хевирин, ооS иштики сагыш-сеткилин б#д__н, билдингир дыл-биле бижээн боорга, номчукчуларныS сеткил-сагыжын доюлдуруптар кылдыр бижээнин бо чагаа херечилеп турар. Ынчангаш ол б_г_н_ улам к_штелдирер бодааны ол ирги бе, иезиниS даштыкы овур-хевирин ындыг-ла кончуг чараш эвес кылдыр чураанын дыSнадывыс. Оон аSгыда « кылбас ажылы-даа чок кижи, кандыг-даа бергелерден _нер аргаларны тып ап, чаштарын к#д_р_п алгаш, к#рбээнин к#р_п чорааш, доруктуруп алган».
Амгы _еде Тас-Баштыг дег шыдамык, ажы-т#л_нге ханы ынак иелерниS саны эвээжеп турары хомуданчыг. ЧуртталгавыстыS деSнели экижээн-даа болза, к_р_нениS, чонунуS деткимчезин _нелеп билбес, харыысалга чок авалар к#в_дээн. Олар бичии-ле бергелерге таварышкаш, арага-дарыже сундугуп, муSгаралын ооS-биле чазамыктаар болу бергени чаржынчыг.
Оюн «Шын харыыны неме»
Дошкун-шапкын Каа-Хем (_рде чарылган чассыг уруу-биле ужурашкан ышкаш,) Мергенге ужурашкаш (арын 88 с##лг_ абзац)
Тока сугнуS мал-маганы (арын 90 1 абзац)
Дерзиг – Аксынче к™же берген соонда, багай чадырга келген эS баштайгы аалчы (арын 90 с##лг_ абзац)
Авазы сугнуS шоодайда эккелген ч__лдери (арын 94 с##лг_ абзац)
аъттарын кымчылангылааш, ававыс биле угбавыс Албанчыны ховуну куду с_р_п алгаш, (арын 99 6 абзац)
Словар-биле ажыл:
Тос эрии
1. Шаагай – кадыг х™м-биле арнынче соп, эттеп эриидээри.
2. Хаак – чиSге хаак-биле ооргаже улдаары.
3. Манзы – дилиндек манзылар-биле балдырыныS эъдин кертип кагары.
4. Кулузунну дыргак шазынче киир кагары.
5. Хол кызары – дизе илип каан ыяштарныS аразынче салааларын суккаш, тыртыптары
6. Сайга олуртур – холдарын ™р_ шарааш, буттарын дискектей сайга олуртуптары.
7. Карактарынче хыл урары – аъттыS кудуруунуS хылын оонактай кескеш, карактарынче урары.
8. Далгыг.
9. Баш д_г_н дедир с_в_рер.
Оюн «Кымнын овур-хевирил?»
Кроссворд
Чогаалдын эгелеринден алдынган «Араттын с#з_» деп кроссворд.
(Шын тыпканнарга, чочагайлар бээр)

Узун дургаар
1. Данила биле АлбанчыныS уруунуS ады. (Сурунмаа)
2. ЧерликпенниS баштайгы олчазы.(Койгун)
3. Салчак ТоканыS бичиизинде ады.(Тывыкы)
4. Тос эрииниS бирээзи.(Шаагай)

Доора дургаар
1. ТоканыS улуг угбазыныS ады.(Албанчы)
2. Даш-ЧалаS иешкилерге ч_н_ шамнап турганыл?(Тараа)
3. ЧерликпенниS мергежили (профессиязы).(Анчы)
4. Дараазында одуруглар кайы эгеден алдынган-дыр? « ол ынчаарда безин эS сыык-даа черинге к™в_ктелип батпышаан чыдар болгаш ооS ч_гле _н_ ™ске – чиSге болгаш арыг аппаар» (Мерген)
Онаалга: Чогаадыг « С.ТоканыS «АраттыS с#з_» деп чогаалында мээS ынак маадырым»
Демдектерни салыр.
Т_Sнел: - Б#г_нг_ кичээливистен ч_н_ билип алдыSар, уруглар?
- С.К.ТоканыS бот-намдарын, ооS «АраттыS с#з_» деп чогаалыныS дугайында _рде утпас боор силер.









13PAGE 15


13PAGE 14515




15