Баш?орт телен лингвокультурологик юл мен?н у?ытыу?а фразеологизмдар?ы? юлы

БашQорт телен лингвокультурологик юл мен‰н уQытыуIа фразеологизмдарIыS роле.
Тел – халыQтыS милли м‰I‰ни‰тенеS айырылCыkыI ™л™ш™, алдаCы быуындарCа рухи QомартQы Cына т_гел, ул милли м‰I‰ни‰ттеS артабанCы _[ешен‰ йоCонто яkаусы фактор Iа булып и[‰пл‰н‰. БашQорт теле л‰, башQа телд‰р ке_ек _к, т™рл™ ф‰нд‰р буйынса тупланCан Cилемд‰рIе kыйIырыусы к_ренеш булараQ, _IенеS k_Iлек байлыCында, фразеологияkында башQорт халQыныS тарихи т‰жриб‰kен ныCыта, уныS эске донъяkын саCылдыра, менталитетыныS _Iенс‰леген к_рk‰т‰, м‰I‰ни традицияларIыS берлеген, уныS к_с‰гилешлеген т‰ьмин ит‰. Тим‰к, башQорт телен халыQтыS тарихы, м‰I‰ни‰те мен‰н тыCыI б‰йл‰нешт‰ ™йр‰нерг‰ к‰р‰клек асыQлана.
Был маQсатQа иреше_ ™с™н уQытыусыныS башQорт k‰м рус теленеS грамматикаkын саCыштырып ™йр‰те_е, башQортса k‰м русса k™йл‰м к_некм‰л‰рен мауыQтырCыс метод k‰м алымдар, шулай уQ к_рk‰тм‰лелек k‰м техник саралар ярIамында ойоштороу, кластан тыш мауыQтырCыс эшт‰р алып барыуы Iур ‰k‰ми‰тк‰ эй‰. Шулар араkынан д‰рест‰рI‰ м‰Q‰л k‰м ‰йтемд‰р, фразеологизмдар QулланыуIыS м™kим ик‰нен ‰йтеп китерг‰ тел‰йбеI, с™нки тел k‰м м‰I‰ни‰т б‰йл‰неше концепт-k_II‰р аша бигер‰к т‰ м‰Q‰л k‰м ‰йтемд‰рI‰, фразеологик бер‰мект‰рI‰ асыQ саCылыш таба.
Быуындан-быуынCа к_с‰ килеп, б™г™нг™ к™нг‰с‰ kаQланCан Qайkы бер фразеологик бер‰мект‰р бик боронCо д‰_ерI‰рг‰ барып тоташа. Шундай k_II‰р, k_Iб‰йл‰нешт‰р аша беI ‰лл‰ QасанCы ваQиCаларIы, к_ренешт‰рIе, халQыбыIIыS _тк‰нен, аS ким‰лен к_I алдына ба[тырабыI. М‰[‰л‰н, бигер‰к т‰ икм‰кк‰ табыныу, аллаCа ышаныу, тарихи ш‰хест‰р, яIыу-kыIыу эшт‰рен‰ б‰йле, k™н‰р, к‰септе саCылдырCан бер‰мект‰р _тк‰нд‰рIе к_IалларCа ярIам ит‰.
Фразеологик бер‰мект‰р – телдеS _Iенс‰лекле бер к_ренеше, уларCа к_см‰ м‰C‰н‰лелек, тарQалмау хас. Улар, ябай k_I k‰м k_Iб‰йл‰нешт‰н айырмалы булараQ, т™ш™нс‰не, фекерIе k_р‰тле, биI‰кле, т‰ь[ирле ит‰л‰р. Фразеологик бер‰мект‰рIеS телд‰ ‰k‰ми‰те бик Iур. Улар, коммуникатив вазифа башQарыуIан тыш, эстетик бурыс та _т‰йI‰р.
j_I к_рке – м‰Q‰л, ти халыQ. Кеше _IенеS k™йл‰менд‰ м‰Q‰л-‰йтемд‰р, фразеологик бер‰мект‰рI‰н ни д‰р‰ж‰л‰ мул уSышлы файIаланkа, уныS фекере кешел‰рг‰ шул д‰р‰ж‰л‰ еSелер‰к, тиIер‰к k‰м к_рк‰мер‰к булып иреш‰.
Д™й™м тел Cилеменд‰ фразеологияны (“фразис” – грекса k_Iб‰йл‰неш, “логос” – ф‰н, Cилем ) ™йр‰не_IеS 200 йылдан артыQ тарихы бар. Фразеологик бер‰мект‰рIеS тел к_ренеше булараQ т‰биC‰те, уларIыS т™п билд‰л‰ре асыQланды, к_п кен‰ телд‰рIеS фразеологик байлыCын саCылдырCан т™рл™ типтаCы, т™рл™ к_л‰мд‰ге k_Iлект‰р донья к_рIе.
jуSCы 40 - 50 йыл эсенд‰ т™рки телд‰рIеS, шул и[‰пт‰н башQорт теленеS фразеологияkын ™йр‰не_I‰ л‰ байтаQ аIымдар яkалды. С.Н. Моратов, Х.B.Йосопов, Ж.B. Кейекбаевтар был тема ™[т™нд‰ эшл‰п, QыIыQлы фекерI‰рен ‰йттел‰р.
БашQорт тел Cилеменд‰ фразеологияныS ™йр‰нелм‰г‰н проблемалары, асыQланмаCан м‰сь‰л‰л‰ре л‰ к_п ‰ле. УныS иS аI тикшерелг‰нд‰ренеS береkе – фразеологик бер‰мект‰рIеS текста Qулланылышы, бигер‰к т‰ матур ‰I‰би‰тт‰ k_р‰тл‰_ сараkы булараQ тотQан урыны. Фразеологик бер‰мект‰рIеS конкрет ‰[‰р эсенд‰ й‰ки ‰I‰би телдеS айырым жанрIарIа Qулланылышын ™йр‰не_ м‰сь‰л‰л‰ре л‰ м™kим. Беле_ебеIс‰, телм‰р k_II‰рI‰н т™I™л‰. j™йл‰м эсенд‰ k_II‰р _I-ара т™рл™ б‰йл‰нешк‰ ин‰ k‰м т™рл™ грамматик формала кил‰. j‰р бер телм‰рI‰, k™йл‰мд‰ яSынан б‰йл‰нешк‰ инеп, яkалып торCан k_Iб‰йл‰нешт‰р “ирекле k_Iб‰йл‰нешт‰р” тип атала. М‰[‰л‰н: ал с‰ск‰, QыIыл с‰ск‰, с‰ск‰л‰р б‰йл‰ме, с‰ск‰ _[тере_ k.б. P_рене_енс‰, “с‰сꉔ k_Iе быларIан башQа ла й™I‰рл‰г‰н k_II‰р мен‰н б‰йл‰нешк‰ ин‰ k‰м k‰р ваQыт _IенеS т™п м‰C‰н‰kен kаQлай.
Л‰кин икенсе бер т™р k_Iб‰йл‰нешт‰р I‰ бар. Улар составына инг‰н k_II‰р м‰C‰н‰ яCынан да, грамматик й‰k‰тт‰н д‰ _I-ара ныQ берегеп кит‰л‰р k‰м тарQалмай торCан бер б™т™нг‰ ‰йл‰н‰л‰р. Телм‰рI‰ улар шулай ныCынCан k_Iб‰йл‰неш х‰ленд‰ Qулланыла, k™йл‰мг‰ ‰Iер к™й™нс‰ инеп кит‰. М‰[‰л‰н, “баш ватыу” – бер‰й эш-х‰лде, м‰сь‰л‰не х‰л ит‰ алмай аIапланыу; “башы йомро” – аQыллы; “kанап б™тк™k™I” – бик к_п; “QолаCына ла элм‰й” – тыSламай k.б.
ФразеологизмдарIа халыQтыS тормош т‰жриб‰kе, фекер й™р™т™_е, милли _Iенс‰лект‰ре саCылыш таба. ШуCа к_р‰ был тел г‰_k‰рI‰рен‰н тулы k‰м о[та файIалана белерг‰ к‰р‰к.
Фразеологик бер‰мект‰рI‰ халыQтыS тарихы саCыла, уларIыS бик к_беkенд‰ т™рл™ халыQтарIыS милли спецификаkы к_рен‰. М‰[‰л‰н “тар”, “тыCыI” т™ш™нс‰kе рус теленд‰ “яблоку негде упасть”, “как селедки в бочке” фразеологизмдары мен‰н бирел‰. Был рус халQыныS тормош-к™нк_реш традицияkы, й‰Cни алма _[тере_, балыQ тоIлауы тураkында k™йл‰й.
БашQорт k‰м татар телд‰ренд‰ “тыCыI, тар” т™ш™нс‰kе “аяQ ба[ыр урын юQ”, “эн‰ т™рт™р урын юQ” тиг‰н фразеологизмдар мен‰н бирел‰. К_р‰kеS, бында эн‰ QаIап Qуя торCан менд‰рсек тураkында k_I бара - ‰ был инде к™нк_рештеS традицион элементы – сиге_ k‰м теге_ тураkында k™йл‰й.
Ехать в Тулу со своим самоваром ( рус.) – БарCан ерI‰ к_п булCан н‰м‰не _IеS мен‰н алып барыу м‰C‰н‰kен белдер‰. БашQортта – “урманCа утын т™й‰п барыу”.
М‰C‰н‰л‰ре k‰м образдары берI‰й й‰ки яQын фразеологик бер‰мект‰р рус k‰м башQорт телд‰ренд‰ меSл‰п kанала. Ике тел фразеологизмдарындаCы бындай Iур д™й™мл™кт™S ике ерлеге бар. Беренсеkе – фекерл‰_ процесындаCы т™п элементтар барлыQ халыQтар ™с™н д‰ берI‰м. Шул и[‰пт‰н, т™рл™ халыQтарIыS с‰нC‰тле фекерл‰_енд‰ л‰ д™й™м сифаттар к_п. ТотороQло ‰йл‰нм‰л‰рIеS иS Iур к_пселеге k_Iб‰йл‰нешт‰рIеS, k™йл‰мд‰рIеS к_см‰ м‰C‰н‰л‰ Qулланылыуына нигеIл‰нг‰н.
Реаль ысынбарлыQ, т‰биC‰т к_ренешт‰ре барлыQ халыQтар ™с™н д‰, нигеII‰, берI‰м, k‰м т™рл™ телд‰ k™йл‰ше_се кешел‰рIеS холQонда, _I-_II‰рен тотошонда, м™н‰с‰б‰тт‰ренд‰, й‰ш‰_ р‰_ешт‰ренд‰ уртаQлыQтар зур булCанлыQтан, быларIыS барыkы ла д™й™м сифаттар булмай Qала алмай. М‰[‰л‰н, кешенеS психологик х‰л‰тен, аQыл k‰м рухи _[ешен, характерларын, _I-ара м™н‰с‰б‰тт‰рен саCылдыра торCан фразеологизмдар бар: диSгеI тубыQтан (море по колено), ике ут араkында (между двух огней), эн‰ ™[т™нд‰ ултырыу (сидеть на иголках ), с‰ст‰ре _р‰ торIо (волосы дыбом встали), QараQтыS б_реге яна (на воре шапка горит) k.б.
Рус k‰м башQорт телд‰ренд‰ фразеологизмдар араkындаCы ошондай тап килг‰н осраQтар бигер‰к т‰ кеше аCзаларын белдерг‰н k_II‰р мен‰н т™I™лг‰н фразеологизмдарIа к_п. М‰[‰л‰н, баш (голова) k_Iе мен‰н т™I™лг‰н фразеологизмдар:баш ватыу (ломать голову), башQа киле_ приходить в голову ), баш юCалтыу (потерять голову), баш мен‰н яуап бире_ (ответить головой), баштан kыйпау (гладить по голове), баш kалыу (сложить голову ), баш QалQытыу (поднимать голову) k.б.
Шулай уQ аяQ, Qул, тел, к_I, ауыI k_II‰ре мен‰н т™I™лг‰н фразеологик бер‰мект‰р I‰ ике телд‰ л‰ бер _к м‰C‰н‰л‰ Qулланылалар. М‰[‰л‰н, аяQkыI Qалыу (остаться без ног), Qул kелт‰_ (махнуть рукой), тел ‰йл‰нм‰й (язык не поворачивается), ауыI томалау (затыкать рот), борон тыCыу (совать нос) k.б. Бындай тап киле_I‰р к_п булыуCа Qарама[тан, k‰р телдеS _Iен‰ ген‰ хас г‰_k‰рI‰ре – Iур к_л‰мле k‰м Qатлаулы фразеологик системаkы бар.
ТотороQло k_Iб‰йл‰нешт‰р м‰C‰н‰л‰ре, образдары, т™I™л™ш™, с‰нC‰тлелек-k_р‰тлелек саралары буйынса к_п т™рл™. УларIыS бер телд‰н икенсе телг‰ к_се_ м™мкинлект‰ре л‰ бер т™рл™ ген‰ т_гел: Qайkы берI‰рен, к_ре_ебеIс‰, м‰C‰н‰л‰рен д‰, с‰нC‰тлелек сифаттарын да тулыkынса kаQлап, икенсе телг‰ к_сереп була, Qайkы берI‰рен и[‰, т‰ржем‰ итк‰нд‰, м‰C‰н‰л‰ре бирел‰, ‰ k_р‰тлек-биI‰клелеге юCала. € Qайkы бер фразеологизмдарCа икенсе телд‰ берI‰й к_серелм‰ м‰C‰н‰ белдер‰ торCан образлы-k_р‰тле оQшашлыQ табып та булмай, ундай осраQта оригинал м‰C‰н‰kе тура м‰C‰н‰kенд‰ге k_I й‰ки k_Iб‰йл‰неш мен‰н белдерел‰. Фразеологик бер‰мект‰р мен‰н эшл‰_е Qатлаулы ла, шул уQ ваQытта QыIыQлы ла. Д‰рест‰рI‰ фразеологизмдарIы Qулланыу, уларIыS м‰C‰н‰л‰рен асыQлау, уларIы индереп k™йл‰мд‰р, хик‰й‰л‰р т™I™_, ике телд‰ оQшаш осраQтар табыу д‰рест‰рIе й‰нл‰ндер‰, ‰ уQыусыларIыS фекерл‰_ р‰_ешен к‰S‰йт‰, культураkын _[тер‰. Д‰рест‰рI‰ уйын, викториналар _тк‰ре_ k‰йб‰т k™I™мт‰ бир‰.
Рус телле балалар ™с™н программала “Фразеологизмдар” темаkы 6-сы кластан башлана ( был темаCа бары 1 с‰C‰т бирелг‰н ), ‰ алдаCы кластарIа ул айырым тема итеп бирелм‰й, шулай Iа д‰реслект‰рI‰ текст эсенд‰ й‰ки айырым к_неге_I‰рI‰ осрайIар. ШуCа к_р‰ балаларCа фразеологик бер‰мект‰р тураkында т™ш™нс‰ бирерг‰ к‰р‰к. Эште былай ойошторорCа була: м‰[‰л‰н, “Йыл миIгелд‰ре” темаkын _тк‰нд‰ уQыусыларCа Iур булмаCан текст т‰Qдим итерг‰ була:
Сентябрь-к™II™S беренсе айы. jауа к™нд‰н-к™н kалQыная бара. АCастар т™рл™ т™[к‰ ин‰ башланы: й‰шел, kары, QыIыл к_лд‰кт‰ре к_IIеS яуын алырлыQ. €бейI‰р сыуаCы” башланды. ТиII‰н Qоштар Iа йылы яQтарCа кит‰ башлар
Тексты уQып сыQQас, т‰ржем‰ ™[т™нд‰ эшл‰п, “к_IIеS яуын алырлыQ”, “‰бейI‰р сыуаCы” k_Iб‰йл‰нешт‰ренеS м‰C‰н‰kен аSлатырCа тырышабыI. АCастарIыS матурлыCын k_р‰тл‰_ ™с™н нинд‰й k_II‰р QулланылCан? Артабан уQыусыларCа фразеологик ‰йтемд‰рIеS ике й‰ки бер нис‰ k_II‰н тороуы, л‰кин бер б™т™н т™ш™нс‰ белдере_е аSлатыла.
УQыусыларCа З.B. УраQсиндыS “БашQортса-русса фразеологик k_Iлеге” ярIамында “к_IIеS яуын алырлыQ”, “‰бейI‰р сыуаCы” бер‰мект‰ренеS рус теленд‰ге варианттарын табырCа т‰Qдим ител‰. Артабан ошо k_IлектеS Qайkы бер битт‰ренд‰ге бер нис‰ ми[ал тикшерел‰. М‰[‰л‰н, “К_I QыIыу” фразеологик бер‰мегенеS аSлатмаkы уQыла, уQыусыларCа _I k_II‰ре мен‰н аSлатырCа Qушыла, k_Iлект‰н м‰C‰н‰ яCынан яQын фразеологик бер‰мект‰р kайлана.
Шундай уQ формала Р.ТойCондоS “БашQорт булыу ™с™н к_п к‰р‰км‰й” шиCырын уQыCанда “ТыуCан илк‰й бер ген‰, Q‰Iерк‰йен бел ге퉔 k™йл‰мен, “Намы[ kатыу” фразеологизмын икенсе т™р м‰Q‰л, ‰йтемд‰р мен‰н алмаштырып QарайбыI, k_Iб‰йл‰нешт‰р мен‰н саCыштырабыI. М‰[‰л‰н, “намы[ kатыу”-оятkыIлыQты аSлата, ‰ алма kатыу – k_Iб‰йл‰неш
Баш ватыу - таш ватыу
айыу майы k™рт™_ – таQта k™рт™_
Qулы _Iен‰ к‰кре – к‰кре таяQ
осло ауыI – осло Qайсы
™I‰ ба[ыу – епте ™I‰
_ткер ел – _ткер бысаQ k. б.
Шулай уQ бындай эш т™рI‰ре бирерг‰ була: уQыусылар таQтаCа яIылCан k™йл‰мд‰рIе уQыйIар, руссаCа т‰ржем‰ ит‰л‰р, k_Iб‰йл‰нешт‰рг‰ тарQаталар.
БеI ‰с‰йемдеS QайтQанын д_рт к_I мен‰н к™тт™к.
Атайым бер ваQытта ла k_Iен елг‰ ташламай.
Ду[ым б™г™н мине к‰кре QайынCа тер‰теп китте.
Анализлау kуSында шундай бурыстарIы асыQлау, беле_ к‰р‰клеге тыуа: был k_Iб‰йл‰нешт‰рIеS м‰C‰н‰ _Iенс‰леге; улар нисек атала; уларIыS k™йл‰мд‰ге роле; руссаCа т‰ржем‰ ите_ _Iенс‰леге.
ФразеологизмдарIы ™йр‰нг‰нд‰ “БашQортса-русса; русса-башQортса фразеологик k_Iлект‰р” QулланырCа к‰р‰к. УQыусылар фразеологизмдар араkында башQорт k‰м рус телд‰ренд‰ уртаQ булCандарын да, рус телен‰н k_Iг‰-k_I т‰ржем‰ ителг‰нд‰рен д‰ к_р‰с‰кт‰р. Л‰кин, ‰йте_ебеIс‰, башQорт теленеS _I милли ерлегенд‰ барлыQQа килг‰нд‰ре бик к_п. Был Iур байлыQтыS кеск‰й ген‰ бер ™л™ш™ мен‰н булkа ла таныштырыу уQыусылар ™с™н яSылыQ буласаQ, яSы тел ™йр‰не_г‰ эт‰ргес яkаясаQ.
Фразеология мен‰н танышыуIы т_б‰нд‰ге к_неге_I‰р мен‰н алып барырCа була:
1. Русса фразеологик бер‰мект‰рIе шул уQ k_II‰р мен‰н т‰ржем‰ итегеI. j_Iлект‰н файIаланыCыI.
мелко плавать –
не бросать слова на ветер –
тепленькое местечко –
сидеть как на иголках –
стиснув зубы –
2. Фразеологик бер‰мект‰рIе саCыштырыCыI. УларIыS м‰C‰н‰л‰ре уртаQмы? j‰р ике телд‰ ним‰г‰ иCтибар ителг‰н?
_I елк‰kенд‰ татыу – испытать на своей шкуре
‰лифте таяQ тип белм‰_ – ни бельмеса не знает
юрCаныSа Qарап аяQ kуIыу – по одежке протягивать ножки
эш баштан ашQан – дел по горло
сыбыQ осо – седьмая вода на киселе
утлы табаCа ба[тырырCа – задать перцу.
3. Т_б‰нд‰ге фразеологик бер‰мект‰р мен‰н k™йл‰мд‰р т™I™г™I:
т™н тишеген‰н – ни свет, ни заря;
уртаQ тел таптылар – нашли общий язык;
т™п башына ултыртты – оставил в дураках;
эт Qайышы – тертый калач;
й‰н ду[ым – закадычный друг.
4. Ике баCанала бирелг‰н фразеологик бер‰мект‰рIе тура килтереп ‰йтегеI.
k_I бире_ сдержать слово
k_Iен тотоу брать слово
k_I алып барыу дать слово
k_I алыу вести разговор
Фразеологик бер‰мект‰рIеS к_беkе “намы[” концептына б‰йле, с™нки был k_I бик киS м‰C‰н‰г‰ эй‰. Намы[лы кеше – ыры[лы кеше, тип юQQа Cына ‰йтм‰г‰н халыQ. “Намы[” концепты кешене билд‰ле рухи Qимм‰тт‰рг‰, башQа кешел‰рг‰, й‰мCи‰тк‰ хеIм‰т ите_се бурыс итеп Qуя. КонцептыS семантик т™I™л™ш™ тормоштоS ‰хлаQ QаCиI‰л‰рен т‰шкил итк‰н т‰рби‰лелек, йомартлыQ, C‰Iеллек, р‰химлелек, тоCролоQ k.б. сифаттарIы _I эсен‰ ала. “Намы[” концепты рух т™ш™нс‰kен саCылдыра. Ул кешег‰ _IенеS т‰ртибен, _I-_Iен тотошон, холоQ-фиCелен баkалай алCан ке_ек _к, икенсе кешел‰рIеS д‰ шул уQ kыIаттарын билд‰л‰_ м™мкинлеген бир‰. Намы[kыI рухи кеше булмаCан ке_ек, рух мен‰н намы[ берлеге кешене т™рл™ х‰_ефт‰рI‰н kаQлаусы к™с булып тора k‰м был фразеологик бер‰мект‰рI‰ л‰ асыQ саCылыш тапQан. “Намы[” концептына QаCылышлы байтаQ эш т™рI‰ре _тк‰рерг‰ м™мкин. ШуларIыS Qайkы берI‰рен ген‰ Qарап _т‰йек. М‰[‰л‰н:
1. Т_б‰нд‰ге k™йл‰мд‰рI‰ге “намы[” концептын саCылдырCан фразеологик бер‰мек мен‰н ирекле k_Iб‰йл‰нешт‰рIе айырыCыI, уларIыS м‰C‰н‰л‰рен саCыштырып QараCыI:
1) Илгиз АйнурIы аяQ салып йыCытты. МаQсатына инде ирештем тиг‰нд‰ ген‰, ду[ы уCа аяQ салды. 2) Айг™л, QаCыIIы бишк‰ б™кл‰п, Qар б™рт™кт‰ре эшл‰не. НыQ QыICан Айрат Уралды бишк‰ б™кл‰рг‰ ‰Iер ине.
2. Бирелг‰н фразеологик бер‰мект‰рг‰ русса м‰C‰н‰kе тап килг‰н бер‰мект‰рIе kайлап яIыCыI: QыICан табаCа ба[тырыу, ус т™б™нд‰ ген‰ й™р™т™_, к_I буяу, таш йотоу, тел ‰йл‰нм‰й, QойроQто kыртQа kалыу.
3. Т_б‰нд‰ге фразеологик бер‰мект‰рIе индереп k™йл‰мд‰р т™I™г™I: арт kабаCын уQытыу; теште Qы[ыу, аQ эттеS б‰л‰kе Qара этк‰, терk‰кте тешл‰_, тыумаCан QолондоS билен kындырыу, й™I™н асыу.
Беле_ебеIс‰, рус телле м‰кт‰пт‰рI‰ класта башQорт телен б™т™нл‰й белм‰_сел‰р I‰, бер аI аSлаусылар Iа, яQшы Cына беле_сел‰р I‰ ултыра. БашQорт телен‰н к™сл™р‰к уQыусыларCа QатмарлыраQ эшт‰р бирерг‰ м™мкин.
1. Ни ™с™н беI ошолай ‰йт‰беI?Т_б‰нд‰ге фразеологизмдар нисек барлыQQа килг‰н?

а) ВаQыт аCа ( 3 меS йыл элек Вавилонда, ‰ kуSыраQ Греция мен‰н Римда kыу с‰C‰те барлыQQа кил‰. Был – оIон, н‰Iек сосуд була, ‰ т™б™нд‰ тишеге булCан. ВаQыт сосудтан аQQан kыу мен‰н _лс‰нг‰н, икенсе т™рл™ ‰йтk‰к, ваQыт аQQан, к_пме kыуIар аQQан ул ваQыттан kуS тиг‰н ‰йтем д‰ шунан QалCан ( к_пт‰н булCан х‰л ).
б) Аш хаQы ( Аш, kыйIыS хаQы, д‰р‰ж‰kе Iур булыу. ХалыQ ышаныуынса, был хаQ ризыQ, беренсен‰н, игенсенеS оIаQ k‰м ауыр хеIм‰т, тир т_ге_I‰ре k™I™мт‰kенд‰ алынCан булkа, икенсен‰н, был аIыQ кеше т‰не k‰м Qанынан ™л™ш булыуында, й‰Cни, kый бире_се хужа QунаQQа _I т‰нен‰н ™л™ш бир‰ тиг‰н т‰р‰н ф‰лс‰ф‰ ята. “Аш хаQы бар”, тип, кеше табынCа ултырмайынса, китерг‰ тел‰г‰нд‰ ‰йтел‰).
в) Баш ™[т™ ( jеIIеS бойороCоCоIIо _т‰_ минеS башым ™[т™нд‰, башым мен‰н яуап бир‰с‰кмен, тиг‰нде аSлата. Элек хан-солтандар фарманын _т‰_се кеше хан алдында теIл‰неп, башын kуIып, хандыS фарман QаCыIын баш ™[т™н‰ QуйIырып алCан k‰м шул ваQыт "баш ™[т‰" тип ‰йтерг‰ тейеш булCан. Й‰Cни, фарманыCыI минеS башымдан юCары, бейек, уны _т‰_ I‰ минеS башым ™[т™нд‰ булып, башым мен‰н яуап бир‰с‰кмен тиг‰н ‰йтем булCан ).
2. "Кем тиIер‰к?" уйыны. Фразеологик бер‰мект‰рIеS дауамын яIырCа (й‰ки ‰йтерг‰)
АуыртмаCан башQа (тимер тараQ).
Эт ™р™р, (б_ре й_герер).
Ашаkын ашаCан, (й‰ш‰kен й‰ш‰г‰н).
ЙомшаQ й‰йеп (PатыCа ултыртыу).
К_I асып (йомCансы).
К‰кре QайынCа (тер‰те_).
3. “Тел” k_Iе керг‰н фразеологизмдарIы кем к_бер‰к ‰йт‰? (Тел би[т‰kе. Тел асQысы. Тел мен‰н майлау k.б. )
4. “Бер k_I мен‰н ‰йт.” УQытыусы фразеологизмдар ‰йт‰, уQыусылар уныS м‰C‰н‰kен бер k_I мен‰н аSлаталар. Ми[алдар: теSк‰не Qоротоу – туйIырыу, к‰кре QайынCа тер‰те_ – алдау, к_кр‰к кейере_ – эрел‰не_, диSгеI тубыQтан – вайымkыI булыу k.б.
5. j_II‰р бирел‰: ауыI, аQыл, Qуян, диSгеI, Qайын, айыу, к_I. Ошо k_II‰рIе индереп фразеологизмдар т™I™г™I, д‰фт‰регеIг‰ яIып QуйыCыI. ( АQыл kатып ултырыу. Бер атыуIа ике QуянCа тейIере_. ДиSгеI тубыQтан. К‰кре QайынCа тер‰те_. PолаCына айыу ба[Qан k.б.)
Шулай итеп, фразеологизмдар ™[т™нд‰ эшл‰г‰нд‰, беренсен‰н, уларIыS м‰C‰н‰kе аша баланыS тормошто танып беле_е к_I уSында тотолkа, икенсен‰н, уларIы х‰терI‰ Qалдырып, туCан телдеS н‰фис _рн‰кт‰ре _Iл‰штерел‰.
Фразеологик бер‰мект‰рIе ™йр‰не_, уларIы т™рл™ тематик т™рк™мд‰рг‰ б_леп Qарау, QыIыQлы эш т™рI‰ре _тк‰ре_ уQыусыларCа тел k‰м м‰I‰ни‰т б‰йл‰нешен й‰ки лингвокультурология серI‰рен‰ т™ш™н™рг‰, халQыбыIIыS C™р™ф-C‰I‰тт‰рен, йолаларын белерг‰ ярIам ит‰.
Б™т‰ ‰йтелг‰нд‰рI‰н сыCып, йомCаQ яkайбыI: kуSCы йылдарIа башQорт теленеS фразеологияkын ™йр‰не_I‰ байтаQ аIымдар яkалды. С.Н.Моратов, Х.B.Йосопов, Ж.B.Кейекбаев, З.B.УраQсин был тема ™[т™нд‰ эшл‰п, QыIыQлы тикшерене_I‰р _тк‰рIел‰р.Фразеологик бер‰мект‰рг‰ к_см‰ м‰C‰н‰лелек, тарQалмау хас. БашQорт телен лингвокультурологик юл мен‰н уQытыуIа фразеологизмдарIыS роле и[ киткес Iур, с™нки уларIа тел k‰м м‰I‰ни‰т б‰йл‰неше, халыQтыS тормош т‰жриб‰kе, фекер й™р™т™_е, милли _Iенс‰леге k‰м тарихы саCылыш таба. Шулай уQ фразеологизмдар уQыусыларыбыIIыS телм‰рен k_р‰тле, биI‰кле, т‰ь[ирле ит‰л‰р. ШуCа к_р‰ был байлыQтан тулы k‰м о[та файIаланыу – уQытыусыныS изге бурысы .