Разработка внеклассного мероприятия «К?к аът чылын уткуп тура, Шагаавысты байырлаалы!»
Шагаан – Арыгның муниципалдыг бюджеттиг
ѳѳредилге чери Гимназия
«Кѳк аът чылын уткуп тура,
Шагаавысты байырлаалы!»
Тыва дыл болгаш чогаал
башкызыСарыглар А.А. белеткээн.
Шагаан – Арыг – 2014.
«Шагаа-2014» тураскааткан байырлалдың сценарийи.
Дерилгези: Байырлалды эрттирер залда тыва ѳгжүгешти, дериг-херекселдерни таарыштыр кылган турар. Ханаларда тыва үлегер домактарны, дүрген-чугааларны саазынга бижээш азып каар.
Киржикчилери: 1. Башкарыкчы – 2 болза эки,
2. Ак-Сал ирей,
3. Чажармаа.
1.Башк-чы: Амыр-менди айтырбышаан,
Аалдап келген аалчыларга,
Гимназияда ѳѳренип турарДаңгыналар, тажыларга,
Кѳк Аът чылын уткаанКайгамчыктыг Шагаа-билеКүдүк базып мѳгейбишаан,
Курай салып, чолугаалы!
2.Башк-чы: Амыр тур бе, тайбын тур бе, эргим чонум?
Аал-ораныңар, ыт-кужуңар думаа-ханаадан сол-ла тур бе?
1.Башк-чы: Даңза солчуп чугаалажыр, таакпы тыртып хѳѳрежир
Арбын чонум силер-биле, амырлажып чолукшуулу!
(Ийи башкарыкчы деңге чолукшуур)
2.башк-чы: Шаандан тура бистин ада-ѳгбелеривис Чаа чылды уткуп, байырлап чораан болгай. Шагаага эрги чылды үдээр, чаа чылды уткуур, ынчангаш Шагааның бүдүү хүнүнде улус шупту удувас, хондур ойнап-хѳглеп, тывызыктажып, үлегер домактажып, дүрген-чугаага, кажык дээн ышкаш оюннарга чижип тура хонар турган.
1.башк-чы: Чаа чылдың эртенинде ѳгде орган улус аржаан-биле чунуп, идик-хевин харга кактаар. Тей кырынга саң салгаш, от-кѳстүң кырынга артыштан эгелээш, бүгү аъш-чеминиң дээжизин салгаш, оран-таңдызынга ѳргүп, чүдүп-тейлеп, йѳрээл салыр чорааннар.
2.башк-чы: Шагның чаагай эргилдези,
Шагаа хүнү үнүп келди.
Чаңчыл ындыг – артыш, саңның
Чаагай чыдын айдызаалы!
1.башк-чы: Аалывыс боор Гимназияже
Ак-Сал ирей аалдап кел чор,
Чажыг чажар ЧажармаавысЧаа чылдың чажыын чашсын!
(Тыва хѳгжүм аялгазы-биле Ак-Сал ирей биле Чажармаа чедир келир)
Ак-Сал ирей: Арат-чонум, ажы-тѳлүм,
Амыр-менди айтырбышаан,
Буурул бажым мѳгейтим.
Айым чаазы, хүнүм эртези Ак чаламавыс азып алган,
Ажы-чемивис делгеп алган,
Чаа чылывыска ѳргүп,
Чамбы-дипке чалбарып тур мен!
(ол-бо чүкче чалбарып мѳгеер. Ак-Сал ирей артыш салыпайдызаар. Ак талды чаламалар-биле баглап, ооң чанынга артыш салыр болза улам эки.)(Ол үеде Чажармаа чажыын белеткээр, тос-карак-биле сүдүн ѳргүп тура)
Чажармаа: Айым, хүнүм, дээрим ѳршээ!
Аржаан суглуг хемнерим ѳршээ!
Аңым-меңим, тайга-таңдым ѳршээ!
Хѳлегелиг Таңдым ѳршээ!
Хѳлбелчиңнээн хѳлүм ѳршээ!
Бажы бедик Буурам ѳршээ!
Чажыым чажып, саңым салып,
Чалбарып тур мен, ѳршээ хайыракан!
Ак-Сал ирей: Чаа үнген Аът чылдың найырындаЧыглып келген чонувуска йѳрээл доктаап,
Элбекшилиң кѳвей болуп бодаразын,
Эмизинге багай чүве арлы берзин!
Курай-курай! (шупту курайлаар)
2.башк-чы: Шагаа деп чүл?
Шагаа дээрге тыва чоннуң,
Чаагай сүзүк чаңчылы-дыр.
Чаа чылдың шагаа самын11 класстар самнап берзин.
2.башк-чы: Шагаа омакшылдың, оюн-тоглааның байырлалы. Ол адыг – чарыштыг, мѳѳрейлиг – маргылдаалыг байырлал. Оюн-тоглаа Шагааның эң хѳглүг, хей-аъттыг кезээ болур. Ынчангаштың мѳѳрейлиг оюннарже мѳѳңү – биле кирер бетинде, жюри кежигүннери-биле Силерни таныштырарын чѳпшээреп кѳрүңер: Салбакай Сагаановна, Саглай Андреевна. Мѳѳрейни «шын, ак сеткилдиг үнелээр мен» дээниниң демдээ кылдыр ак кадактарны бээр-дир бис.
Хүндүлүг, уруглар! Мѳѳрейлерниң онаалгаларын кичээнгейлиг дыңнаңар:
Бирги мѳѳрей. Класс бүрүзүнүң таныштырылгазы(ады, кыйгызы, ырызы, тыва хеви;
Ийиги мѳѳрей. Тывызыктар мѳѳрейи (бердинген тывызыктарны тывар);
Үшкү мѳѳрей. Кожаңнар (2 киржикчи, кѳвей кожаң ырлаанын, утка-шынарын үнелээр);
Үлегер домактар мѳѳрейи (1 киржикчи);
Дүрген чугаа мѳѳрейи (2 киржикчи);
Узун-тыныш мѳѳрейи (2 киржикчи);
Ыры мѳѳрейи (1 киржикчи);
Капитаннар мѳѳрейи.
Бардамнаары.
Спортчу хемчеглер:
Тевек тевери (1 киржикчи, 1 шенелделиг, 2 тевигден үнелээр);
Кажык-биле оюн «Аът чарыштырары» (2 киржикчи);
Аът шалбадаары (2 киржикчи, 1 шенелделиг, 2 – гизин үнелээр);
Канат тырттары (бүдүн команда).
1-ги башкарыкчы: Шагаа хуну моорейлиг,
Адыг-чарыш маргылдаалыг,
Шуру шуудуп, кажык адыпТывызыктан тываалынар!
Ак ѳргээвисте чыглып келген ѳргүн чонум, шагаавысты уламчылап, оюн-тоглаавысты эгелээлиңер че! Баштай тывызыктажыптар бис бе? Бир эвес тып чадай берзиңерзе, баажызын азы кол утказын айтырып ап болур. Че-ве, салып эгеледим-не!
Тывызыктар моорейи1башк-чы: «Тывызыым дытта, тоолум дошта» (дош, балык)
Ийи тала болуп алгаш,
Тывызыкка маргыжар-дыр! (уруглар биле ада-иелерни ийи ангы командага чарып аар)
Ийи тончулуг, ийи билзектиг, ортузунда кадаглыг (хачы)
Амдан киирер ак чемим (сут)
Тейи дежик, ишти курттуг (ог)
Мун кижи чангыс курлуг (ширбииш)
Чырык коргенде чунун-даа артынга чаштынар (холеге)
Чанын билбес кижиЧагдап болбас чашпан (шагар-оът)
Чангыс ыяш чайганды, чалан ак холл холзеди (хойтпак, бышкы)
Ховен иштинде чанагаш оол чыдыр (буурек)
Узун-оолдун ужу дуктуг (кургулдай)
Санап четпес хойлар, хемчээп четпес шол (дээр болгаш сылдыстар)
Суг мээлиг,
Шой баштыг,
Кидис мончарлыг,
Ыяш хонектиг,
Демир олуттуг (чылапча, шууруун, оттук, ораанда, паш)
Үнген бүрүзү 365 (чыл, айлар, хонуктар)
Эртен дөрт буттаар,
Дүште ийи буттаар,
Кежээ үш буттаар (кижинин унгээри, кылаштаары, кырый бергеш даянгыыштыг кылаштаары)
Хөвең дег ак дүктүг мен,
Аяк ишти ханныг мен (тоолай)
Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,
Тейлээн соонда теккиледир узер (балды)
2.башк-чы:
Тывызыктап тоолдажыр,
Дыжын хандыр хѳѳрежир,
Дүрген-чугаа, кожаңнажыр,
Дыка чараш сагылгалыг.
Дурген-чугаа моорейи.
Кордум-кордум коккур дээрим,
Дээрлезе дээлдиген куш,
Кушкаштаза куду шынаа,
Шынаалаза чылгы суруг.
Тандылаза тараалыг шол,
Шолденирге шоге-шоге,
Шогелезе чооктуг ошку,
Ошкулезе ореме-сут.
Кордум-кордум бир-ле чуулду,
Чул дизе чулду-чурек,
Чуректезе чуген суглууСуглуктаза сула челер.
Чедер дизе Чедер хову,
Ховулаза холу сынныг,
Сынныглаза сында Бора
Боралаза бодум аъдым.
1башк-чы: Тыва чоннуң аас чогаалыСалгал дамчып чедип келген
Ѳттүр сѳглээн үлегер домааѲзүп орар салгалдарны кижизидер.
2башк-чы: «Үлегер домакта нүгүл чок» дижир болгай. Дараазында үлегер домактарга мѳѳрейден чарлаар бис бе? (Үлегер домактар мѳѳрейи)
Команда бүрүзүнден 1 киржикчини чалап тур бис. Негелдези, илчирбе хевирлиг ойнаар. Беш сан иштинде дараазында үлегер домакты чугаалавас болза оюндан үнген боор.
2. Кижи озер… (Кидис шойлур)
3. Чадаг чорба, аьттыг чор…(Чааскаан чорба, эштиг чор)
4. Эки кижээ эш хой… (Эки аътка ээ хой)
5. Чадаг кижиге чер ырак…(Чалгаа кижиге чем ырак)
6. Куш уязынга ынак…(Кулун иезинге ынак)
7. Шевер кижи мактадыр…(Чевен кижи бактадыр)
1башк-чы: Аастыгга алыспас,
Аас чогаалга шыырак,
Чечен мерген уругларЧүгле бистин гимназияда.
Кайгамчыктыг чечен-мергениңерни кѳргүстүңер, уруглар.
Башкарыкчы 1: Шагаа найыр хунун каастаарШаанда шагдан тыва оюнДалгыыр, чиннээр, холечиктээрТевек – дендии солун оюн.
Башк-чы 2: Мун-даа чедир санап теверМунгаранчыг солун оюн.
Шыдамык-ла эрлер тиилээрШынап чараш солун оюн.
1.башк-чы: Үнүп орар Аът чылда
Чаяалгаңар бүдер болзун,
Ада-ие, ажы-тѳлге,
Ачы-чолдуг башкыларга,
Эртем оруу ажык болзун!
Эге оруу бүрүн болзун!
Ада Хүнге, ие Черге,
Ак-кѳк Дээрге, Отка, Сугга,
Айдыс кылып, чажыг чажып,
Авыралдап чүдүүлүңер!
2.башк-чы: Уткуп алган Аът чылы
Уттундурбас буян-кежиктиг,
Ууттунмас элбекшилдиг болзунам!
Байлак дүжүт хайырлазын, ѳршээ!
Багай чүве хайлы берзин, ѳршээ!
Чаа чыл-биле бүгү чонум,
Шагаа-биле курай-курай!
Шупту: Курай-курай!
Ийи тончулуг, ийи билзектиг, ортузунда кадаглыг (хачы)
Амдан киирер ак чемим (сут)
Тейи дежик, ишти курттуг (ог)
Мун кижи чангыс курлуг (ширбииш)
Чырык коргенде чунун-даа артынга чаштынар (холеге)
Чанын билбес кижиЧагдап болбас чашпан (шагар-оът)
Чангыс ыяш чайганды, чалан ак холл холзеди (хойтпак, бышкы)
Ховен иштинде чанагаш оол чыдыр (буурек)
Узун-оолдун ужу дуктуг (кургулдай)
Санап четпес хойлар, хемчээп четпес шол (дээр болгаш сылдыстар)
Суг мээлиг,
Шой баштыг,
Кидис мончарлыг,
Ыяш хонектиг,
Демир олуттуг (чылапча, шууруун, оттук, ораанда, паш)
Унген бурузу 365 (чыл, айлар, хонуктар)
Эртен дорт буттаар,
Душте ийи буттаар,
Кежээ уш буттаар (кижинин унгээри, кылаштаары, кырый бергеш даянгыыштыг кылаштаары)
Ховен дег ак дуктуг мен,
Аяк ишти ханныг мен (тоолай)
Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,
Тейлээн соонда теккиледир узер (балды)
1.Ийи тончулуг, ийи билзектиг, ортузунда кадаглыг
Амдан киирер ак чемим
Тейи дежик, ишти курттуг
Мун кижи чангыс курлуг
Чырык коргенде чунун-даа артынга чаштынар
Чанын билбес кижи Чагдап болбас чашпан
Чангыс ыяш чайганды, чалан ак хол холзеди
Ховен иштинде чанагаш оол чыдыр
Узун-оолдун ужу дуктуг
Санап четпес хойлар, хемчээп четпес шол
Суг мээлиг,
Шой баштыг,
Кидис мончарлыг,
Ыяш хонектиг,
Демир олуттуг
Ховен дег ак дуктуг мен,
Аяк ишти ханныг мен
Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,
Тейлээн соонда теккиледир узер