7 синф информатсион технологияси фани учун ёрдамчи кулланма








































Оператсион система ва
Стандарт пакет программалар






Б. Bафуров ноcияси
№ 63 рта умум таълим
тажриба мактаби Kитувчиси
Эрматов УзоKбой






Ушбу Kлланма рта умум таълим мактабнинг 7 синф Kувчилари программаси асосида тузиган блиб ундан конспект тарзда фойдаланиш мумкин. Ушбу Kлланма камчилик ва хатоликлардан холи эмас. Шунинг учун унда учраган хатоликларни тCрилаб Kийсизлар деган умиддаман.
Муаллиф.










Мундарижа:

Кириш 1
Информатика фани нимани ргатади 2
bисоблашни пайдо блиш тарихи. Иккилик cисоблаш системаси. Информатсияларни иккилик раKами билан белгиланиши 4
Информатсиялардан кчирма олиш ва уларнинг
лчовлари 6
Компютерни ишга тушириш ва чириш йллари 7
Мактаб компютер хонаси. Техника хавфсизлик
Kоидалари 8
bисоблаш машиналарини пайдо блиш тарихи Бебижни аналитик машинаси ва Фон Нейман принсипи 11
ЭbМ авлодлари. Шахсий компютернинг пайдо
блиш тарихи. 14
Шахсий компютернинг асосий Kисмлари. 16
Компютернинг таKи Kурилмалари. 20
Оператсион системалар 21
MS Windows оператсион системаси 23
Windows оператсион системасининг объектлари 25
Иш столида папка ва ёрлиKлар cосил Kилиш. 28
СичKонни ишлатиш ва вазифалари. 29
Windows нинг ойналари 31
Windows оператсион системасининг асосий
менюси ва иш столи. 34
Windows оператсион системасининг пакет
программалари 37
Блокнот стандарт пакет программаси. 37
WordPad матнларни таcрирлаш стандарт пакет
программаси 39
Калькулятор стандарт пакет программаси. 42
График муcаррири 45
Оператсион системанинг хизматчи программалари 49
Информатсияларни cимоя Kилиш 50
Компютер вируслари 52
Анти вирус программалари 53



« Ьар нечук илмдан эшитсанг бир с=з,
Уни тинмай =рган кечаю кундуз»

Абулыосим Фирдавсий

Кириш
Ьар бир одамнинг ьаёт кечириши учун, масалан, озиы-овыат маьсулотлари, турар жой, транспорт, алоыа хизмати ва ь.к зарурлиги табиий. Аммо инсон булардан уларни бир к=ринишдан бошыa к=ринишга ёки ьолатга =тказиш орыалигина фойдаланади. Бунинг учун эса энергияни ы=ллайди. Масалан, бущдойни унга айлантириш учун уни тегирмон ёрдамида майдалаш лозим; тегирмон тошини айлантириш учун эса энергия зарур. Шунингдек, унни нон ыилиш учун ьам маълум миыдордаги ва к=ринишдаги энергия керак. Демак, озиы- овыат маьсулоти билан бир ыаторда энергия ьам инсон ьаётида алоьида =рин эгаллайди.
Инсон учун модда ва энергия билан бир ыаторда муьим б=лган яна бир тушинча – модда ва энергиядан бирор маысадга к=ра ыандай фойдаланишни к=рсатувчи тушинча мавжуд. Бу тушинча ахборот (информация) деб номланади.
Инсоният тараыыиётининг асосини ахборотни бирор маысадга к=ра ишлаб чиыиш, ундан фойдаланиш ва ьозирги ваытда ьаётимизда муьим =рин эгаллайдиган тушинча – ахборотни саылаш ташкил этади. Инсониятнинг бутун ьаёти ахборотни саылаш, ыабул ыилиш ва уни ыайта ишлаш билан бощлиы. Умуман олганда, инсоннинг билими ьам т=планган ва тартибланган ахборотдир.
Биз китоб =ыиймиз, д=стлар билан суьбатлашамиз, =йнаймизми, бундан ыатъий назар, доимо ахборот ыабул ыиламиз ва уларни ыайта ишлаймиз.
Ахборотни ыайта ишлаганда уларни т=плаш, узатиш, саылаш, бир к=ринишдан иккинчи к=ринишга =тказиш каби жараёнлар амалга оширилиши мумкин.
Ахборот (информация) с=зи лотинча informatio c=зидан олинган б=либ, «тушинтириш», «тавсифлаш» деган маънони англатади.
У ушбу учта муьим сифатга эга б=лиши лозим:
ахборот =рганилаётган нарса ёки ьодисани ьар тарафлама т=лиы ифодалаши лозим, яъни ахборот т=лиылик сифатига эга б=лиши лозим;
ахборот маълум маънода ыимматли б=лиши лозим, акс ьолда ундан фойдаланиш эьтиёжи тущилмайди;
ахборот ишончли б=лиши лозим, акс ьолда уни ыайта ишлашга зарурат тущулмайди.
Фан ва техниканинг ривожланиши ахборотларни т=плаш, ыайта ишлаш ва узатиш каби жараёнларни бутунлай бошыача к=ринишда амалга ошириш мумкинлигини к=рсатади. Бунда асосий =ринни компьютер техникаси ва бошыа турдаги воситалар эгаллайди.
Ахборотлар устида барча керакли амалларни бажариш маысадида ташкил ыилинган жараён замонавий ахборот технологияси деб аталади. Ьозирги кунда, мазкур технологиянинг асосий техник воситалари сифатида компьютерлардан ташыари, телетайплар, телефакслар, телекслар, ксерокс ва бошыалар ы=лланилади.
Асримизнинг 50–йилларида янги фан–информатикага асос солинди.
Информатика инсон фаолиятининг турли жабьаларидаги ахборотларни излаш, т=плаш, саылаш, ыайта ишлаш ва фойдаланиш масалалари билан шущулланувчи фандир.
Информатика =рганадиган ва =заро бощлиы б=лган учта асосий тушинча бор. Булар ахборот, алгоритм ва Электрон Ьисоблаш Машинаси (ЭЬМ) дир.

Информатика фани нимани =ргатади?

«Информатика» ХХ-чи асрнинг 60 – йилларида французча «информация» ва «автоматика» тушунчалари асосида пайдо б=лди. Биринчи с=здан инфор, иккинчи с=здан матика с=злари олинди.
Информатика авваллари информацияни автоматик алмаштириш деб ьисобланиб келинган эди. Ьозирги пайтда информатика кенг маънода ишлатилиб келинмоыда. Бир томондан информациянинг ьамма назариялари – информация процесслари ыонунларини, информациянинг умумий хусусиятлари ва уни ыуриш жараёнларини =з ичига олса, иккинчи томондан амалий характерга эга б=лган масалаларни информацион технологиялар асосидаишлашни =з ичига олади.
Информатика – бу информацияни ыидириш, йищиш, саылаш, =згартириш ва инсон фаолиятининг турли соьаларида ишлатиш билан бощлиы б=лган масалаларни =рганувчи фан соьасидир. Ьозирги даврда информация оыимини инсон фаыат информацияни автоматик ыайта ишлайдиган ЭЬМ лар ёрдамидагина ыабул ыилиши ва ишлатиши мумкин.
Информатика фанининг асосини математика ва кибернетика ташкил ыилади.
Информатика ядросини техник воситалар, информацион технология ва конкрет масалаларни программалаштириш, уларнинг ёрдамида турли шаклдаги информацияни ыайта ишлашни ташкил ыилади. Баъзи пайтларда уни компьютер технологияси ьам деб аташади.
Технология с=зи ыадимги юнонлар лущатида «маьорат», «нарсани тайёрлаш санъати» деган маънони берган.
Технология бу ишлаб чиыариш методлари ва воситалари ёрдамида бирор нарса шаклига ёки хом ашъёга ыайта ишлов бериш натижасида бошыа шакл ва хусусиятга эга б=лган маьсулот тайёрлашдир.

Информацион технология – бу аввалги информациядан техник воситалар ёрдамида ва уларни йищиш, ыайта ишлаш ёрдамида бошыа янги информация ьосил ыилишдир.
Ишлаб чиыариш технологиясининг маысади инсон эьтиёжини ыондирувчи маьсулот ишлаб чиыариш б=лса, информацион технологиянинг маысади инсон иштироки ва таьлили ёрдамида бирор амални бажарувчи информацияни ьосил ыилишдир.




Ьисоблашни пайдо б=лиш тарихи. Иккилик ьисоблаш системаси. Информатсияларни иккилик раками билан белгиланиши.

Инсоният =зининг ривожланиши билан турли хил ьисоблаш ишларига дуч келдилар. Шунинг учун улар турли ьисоблаш системалари билан ьисоб ишларини олиб борди. Аввал улар 1 дан фойдаландилар. Чунки ьар бир товарни айри бошлашда битага бита ьисобида иш олиб борди. Секин асталик билан бошыа системаларга ёрдамида иш олиб бордтлар. Ьар жойда ьар хил даврларда турлича хисоблаш ишлари олиб борилган. Масалан Африканинг ыабилаларини бирида бешлик саноы системаси мавжуд б=лган экан. Ьозирги =нлик саноы системасига +рта Оссиёлик олим, математик, астраном Ал Хоразмий томонидан асос солинган.
У ьиндлардан 0 сонини белгиланиши олиб араб раыамидаги 1,2,3,4,5,6,7,8,9 раыамларига ы=шиб =нта раыамни ьосил ыилди ва бу =нта раыам Билан турли хил сонларни ёзилишини ва улар устида турли хил арифметик амаллар бажарилиш ыоидаларини ишлаб чиыди. Бу =нта раыам ыатнашган саноы системаси =нлик саноы системаси деб аталади. Биз ьозирда олиб бораёиган саноы ишларимиз ьаммаси =нлик саноы системасида олиб борилади.
Компютерда турли хилдаги информатсияни тасвирлаш формаси компютернинг физик моьияти билан белгиланади. Яъни у фаыат электр сигналлар устида амаллар бажариши мумкин, холос.
Замоновий компютерларнинг протсессори интеграл схемалардан тузилган б=либ, улар икки хилдаги сигналлар Билан ишлайдики, уларни «1» ва «0» Билан белгилаш ыабул ыилинган «юыори» ва «паст» кучланишлардир. Анна шу «юыори» ва «паст» кучланишли сигналлар, яъни «1» ва «0» ларнинг етарлича узун комбинатсиялари ёрдамида ихтиёрий информатсияларни кодлаш мумкин. Ьозирги ишлаб чиыарилаётган замоновий компютерларнинг ьаммаси ихтиёрий информатсияларни иккилик саноы системасидаги кодларини ыабул ыилиб, ыайта ишлайди.
Компютерда ьамма сонларнинг иккилик саноы системасининг раыамлари «0» ва «1» билан ифодаланади. Одамлар ьисоблашнинг =нлик саноы системасида амаллар бажаради. Яни ихтиёрий сон =нта раыам 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 ёрдамида ифодаланади. +нлик ва иккилик саноы системали орасида мослик ыуйидаги жадвалда берилган.
=нлик саноы системаси
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9

Иккилик саноы системаси
0
1
10
11
100
101
110
111
1000
1001


1 жадвал
Ьар ыандай =нлик системасидаги сони иккилик саноы системасига ва аксинча =тказиш мумкин. Масалан: 43(10) =нлик саноы системасидаги сони иккилик саноы системасига =тказдириш керак булсин, унинг иккилик саноы системасида к=риниши ыуйидагича:
43(10)= 1
·25 + 0
·24 + 1
·23 + 0
·22 + 1
·21 + 1
·20 = 1010111(2)
икки даражаларининг коэфтсентлари 0 ва 1 комбинтсияларидан тузилган 6 разрядли иккилик саноы системасидаги со 101011 б=либ, =нлик саноы системасидаги 43 га тенг экан. Ыуйидагича текшириб чиыиш мумкин:
101011(2)=1
·25 + 0
·24 + 1
·23 + 0
·22 + 1
·21 + 1
·20 = 32+8+2+1=43(10)
Иккилик саноы системасидаги сонларни ифодалаш учун бор й=щи иккита раыам 0 ва 1 иштирок этиши Билан биргаликда, бу саноы системасидаги сонлар устида амаллар бажариш жуда осонлиги ыуйидаги ы=ши ва к=пайтириш жадвалда к=риниб турибди
ы=шиш жадвали
К=пайтириш жадвали

0+0 = 0
0+1 = 1
0
·0 = 0
1
·0 = 0

1+0 = 1
1+1 = 10
0
·1 = 0
1
·1 = 1


Ихтиёрий компютер клавиатурасидаги белгилар(сон, лотин ва Кирилл алифбосидаги ьарфлар, амаллар, махсус белгилар) кишилар тушуниши осон б=лиши учун ёзилган б=либ, аслида компютер хотирасига уларни 0 ва 1 ларнинг комбинатсиясидан тузилган кодлари ыабул ыилинади. Масалан: лотин алфавитидаги ьар бир ьарф =зининг саккиз разрядли кодига эга б=либ, кодлари алфавитдаги =рнига ыараб =сиб бориш тартибида жойлашган.

Информатсиялардан к=чирма олиш ва уларнинг =лчовлари.
.

.
К=п ваытларда ЭЬМ оператив хотирасини ёки диск ьажмининг =лчамини билишга т=щри келади. Информатикада хотира ьажми =лчаш учун байт ыабул ыилинган б=либ, у 8 битдан иборат. Бит – иккилик системасида 0 ёки 1 ни ифодаловчи разряддир.
Байтлар билан ташыи хотира ьажми ва ЭЬМ нинг информация алмаштириш тезлиги, программалар =лчови ва маълумотлар ьажми аниыланади.
Бунга сабаб шуки, ЭЬМ даги ьамма маълумотлар саккиз раыамли иккилик саноы системасида кодланган кетма–кет келувчи байтлардир. 256 та белгини кодлаш учун саккиз разрядли иккилик саноы системаси ё 1 байт маълумот керак б=лади. Ьар бир белги ноль ва бир раыамларини кетма–кет ёзилиши билан белгиланади.
28=256– та белги( 00000000, 00000001, 00000010, 00000011, ..., 11111110, 11111111)
Бу комбинация ёрдамида катта ва кичик лотин ва рус алифболарини, араб раыамларини, арифметик ва мантиыий белгиларни кодлаш мумкин.
Белги ва уларнинг к=ринишини иккилик системада кодлашни умумжаьон стандарт коди ASCII аниылайди.
Катта миыдордаги ьажмларни ьисоблашда хотира =лчов бирликлари – килобайт, мегабайт, гигобайтлардан фойдаланилади.
1 килобайт (Кб) = 210 байт
1 мегабайт (Мб) = 210 Кб
1 гигабайт (Гб) = 210 Мб
1 Гб ьажмли информатси 400 миллион саьифалик матнли китоб ьажмига баробардир.
Бу билан биз ыуйидагича хулосага келамиз. Турли к=ринишдаги информатсияларнинг ьаммаси компютер протсессорига иккилик саноы системасидаги раыамлар 0 ва 1 орыали кодланиб ыабул ыилинади. Дунёдаги компютерлар асосан иккилик саноы системасида ишлашига сабаб,0 ва 1 ни фарылайдиган механизм ыуриш осон эканлигига ва бу саноы системда арифметик, мантиыий амалларни бажаришнинг ыулайлигидир.
Компютер деганда, бошланщич информатсияларни кодларини ыабул ыилиб, ыайта ишлаб, натижани махсус программалар ёрдамида кишилар тушунадиган к=ринишда экранга ёки Чоп этиш ыурилмаси - принтер ёрдамида ыощозда чиыариб берувчи механизмга тушунилади.

Компютерни ишга тушириш ва =чириш й=ллари .
Компютерни ишга тушириш учун аввал унинг ыурилмаларини уланганлигини текшириб к=ришимиз керак. Монитор, клавиатура, сичыон агар прентер б=лса уни система блогига уланганлигини к=риб, электор тоармощидаги электор кучланиши 220 в эканлигига ишонч ьосил ыилингандан с=анг система блогидаги электор токини ы=шувчи тугмасини босишимиз керак. Бу ьолатда компютернии электор токига ы=шилганлигини к=рсатувчи индикатор лампа ёнади. Мониторда эса компютерни ишга туширувчи программалар =ыилаётганлиги МS DOC системасида бажарилади. Windows оператсион системасига =тганда эса Windows оператсионсистемасининг системасининг белгиси экранда пайдо б=либ компютерни бу оператсион системага тайёрлайди. Агар экранда ыуйидаги к=риниш пайдо булиб сичыон к=рсатгичи к=ринишни олгандагина компютер ишга тайёр б=лади.

Компютерни =чириш учун сичыон очилган ойналарни ьаммаси беркитилиб, сичыон к=рсатгичи экран пастидаги панеллар вазифаси каторидаги пуск тугмасига ы=йилиб унинг чап тугмачаси босилади.
ундан с=нг экранда ыуйидаги к=риниш пайдо б=лади.










Бу мулоыат ойнадаги ждущий режим тугмаси босилса компютер электор тармощидан узилмасдан компютер ишлатувчини буйрущини кутиш ьолатига =тади. Выключение тугмаси босилса компютер тулиы =зи =чади. Ундан с=нг биз мониторни, принтер ва бошыа ы=шилган ыурилмалар тугмаларини босиб уларни =чирамиз.

Мактаб компютер хонаси. Техника хавфсизлиги ыоидалари.

Компютер хонаси мактабнинг ьисоблаш техникаси билан жиьозланган =ыув тарбия б=лими ьисобланган кабинетдир. Ьисоблаш техникаси компютер хонасининг жиьози 10 – 15 тагача булган шахсий компютер (=ыувчи иш жойи) ва бита =ыитувчи учун м=лжалланган шахсий компютер (=ыитувчи иш жойи)дан ташкил топади. Булардан ташыари =ыув материалини тушинтириш учун м=лжалланган техник воситалар ьам б=лиши мумкин. Хонанинг таркибий ыисми – оргтехника ва «информатика ва ьисоблаш техникаси асослари» Фани б=йича назарий ва Амалий дарслар =тказиш учун хизмат ыилади. Ьамма =ыувчи ва =ыитувчи, бошыа фойдаланувчилар шахсий компютерда ишлашдан олдин мажбурий равишда техника хавфсизлиги б=йича к=рсатмалар билан танишган ва бу журналда ыайд этилган б=лиши керак.
Компютер хонасида ыуйидагилар мумкин эмас.
- синфга устки кийимда кириш;
- Компютер ва унинг ыурилмаларини электор тармощига рухсатсиз улаш ёки =чириш;
- Компютерни ташыи ыурилмалари принтер, диск юритгич, «Сичыон». Жойстик ва бошыалар билан улаш;
- =ыитувчи рухсатисиз синфда юриш, гаплашиш;
- мониторларнинг ёрущлик, товуш баландлиги ва бошыа вазифаларини бажарувчи мурувватларини бураш ьамда ьимоя ыопыоыларини очиш;
- дисплей экранларига ы=л ва бошыа нарсаларни текказиш ьамда уланиш жойларига ва электр тармоы манбаларига тегиш;

Компютер хонасида ыуйидагилар таыиыланади:

- Компютер яыинида иситиш асбобларидан фойдаланиш ва =т ёыиш;
- ыурилмалар яыинида тез ёнувчи моддали идишларни очи шва ишлатиш;
- хонага кислотали, таркибида хлори бор б=лган моддаларни ва умуман ыурилманинг ички элементлари ишига салбий таъсир этувчи моддаларни олиб кириш;
- компютер ва унинг бошыа ыурилмалари устига турли буюм ва кийимларни ы=йиш;
- Ыурилмаларга ь=л ы=л билан тегиш ва уларни улаш;
- ыурилмаларнинг тешикларига авторучка, чизщич ва бошыа нарсаларни тиыиш;
- тугмаларни босишда куч ишлатиш;
- ишлаб турган ыурилмани ыаровсиз ыолдириш;
- б=р ишлатиш;
- умумий манба улагич ёыилган ьолда тозалаш ишларини олиб бориш;




Такрорлаш учун саволлар:
Информация нима?
Информатика нимани =ргатади?
Компютер имкониятларни айтинг.
Ьисоблашни пайдо б=лиш тарихини тушинтиринг.
Ьисоблаш системаси нима?
Иккилик ьисоблаш системасини тушинтиринг.
7омпютер хонаси техника хавфсизлик ыоидаларини айтинг.
Компютер нима?
Информатсия нима?
56(10) ни иккилик системада ёзинг.
1011011(2) ни =нлик системада ёзинг.
10011101(2) + 11100011(2) = ?
















Ьисоблаш машиналарининг пайдо б=лиш тарихи.
Бебижни аналитик машинаси ва Фон Нейман присипи.

Механик машиналаргача б=лган давр. Ьисоблаш ишларининг тарихи одамзод пайдо б=лишидан бошланади. Ер юзидаги энг биринчи ьисоблаш асбоби ибтидоий одамларнинг бармоылари эди.
Ы=л ва оёы бармоылари ибтидоий «ьисоблаш востаси» вазифасини =таган. Бинобарин, =ша ыадим зомонлардаёы ьисоблашнинг энг биринчи ва энг оддий усули – бармоы ьисоби пайдо б=лган.
Дастлабки ва энг содда сунний бисоб асбобларидан бири биркадир. Бирка 10 ёки 1 та таёычалардан иборат б=либ, таёычалар турли туман шакллар билан =йилгандир. Кишилар бирка ёрдамида подадаги моллар сонини, ыарз ва ьокозаларни ьисоблашган.
Ьисоблаш ишларининг мураккаблашуви эса ьисоблаш асбоблари ва усулларини излашни таыоза этарди. Анна шундай эьтиёж туфайли бунёдга келган ва к=ринишидан ьозирга ч=тни эслатадиган абак асбоби ьисоблаш ишларини бирмунча осонлаштирди.Дастлабки ьисоб асбобларидан бири раыамлар ёзилган бир ыанча таёычалардан иборат б=либ, шотландиялик математик Жон Непер номи билан аталади. Непер таёычалари ёрдамида ы=шиш, айириш ва к=пайтириш амаллари бажарилган. Кейинроы бу асбоб анча такомиллаштирилди ва ниьоят логарифмик чизщич яратилишига асос б=лди.
Механик давр. Ьисоблаш техникасида механик мосламалар даврини бошлаб берган машиналардан бири немис олими Вильгелмь шиккард томонидан 1963 йили ихтиро ыилинди. Бу машина жуда тор доирадаги кишиларгагина маълум б=лганлиги сабабли узоы ваытларгача бу борадаги биринчи ихтирочи 1645 йили арифмометр ясаган франсуз физиги Блез Паскал деб ьисобланиб келинган. Паскалнинг машинаси немис математиги Гофтрид Лейбнисни ьам ихтирочиликка ундади. Аммо у фаыат ы=шиш ва айиришнинг =зигина эмас, балки туртала арифметик амални бажара оладиган машина яратишни истарди. Лейбнис 1673 йили шундай машинани яратди ва уни Париж академиясига таыдим ыилди. Бу ьисоблаш машинасидаги янгилик шуда эдики, Лейбнис биринчи б=либ раыамлар терадиган щилдиракни пощонали валик атрофида турли унликдаги =нта зинаси б=лган силиндир билан алмаштирди.
Механик машиналар яратишда рус олимлари З. Сломенский ( т=рт арифметик амал бажарадиган ва илдиз чиKарадиган машина, 1845 йил); В. Буняковский 9 12 хонагача блган сонларни Kшиш ва айириш имкониятига эга блган cисоблаш машинаси, 1845 йил); П. Чебишев (арифмометр, 1880 йил) ва бошKаларнинг cиссаси каттадир.
Электромеханик машиналар даври. Механик cисоблаш машиналарида мос Kурилмалар Kл кучи Билан cаракатга келтирилар эди. Энди манна шу вазифани электр энергияси ёрдамида амалга оширувчи cисоблаш машиналари пайдо бcла бошлади. Шунинг учун cам бундай машиналар электромеханик cисоблаш машиналари дейилади. Электромеханик cисоблаш машиналарининг деярли cаммасида сонлар машинага махсус тугма ёрдамида киритилади. Бундай мсашиналардан Россияда Орднер арифмометри каби ишлайдиган нта тугмали “ВК -1” машинаси, кейинроK эса, барча арифметик амалларни бажариш учун етарли сонда тугмалари блган cисоблаш машиналари яратилди. Шуни айтиш керакки, бундай машиналар механик машиналарга нисбатан такомиллаштирилганлигига Kарамай, унда мутахассис лаборант 8 соатлик иш кунида cаммаси блиб, 2000 та амал бажара олар эди.
Электрон cисоблаш машиналар даври. Ч. Беббижнинг аналитик машинаси. XVIII – XIX асрлардаги саноат инKлоби cисоблаш техникасининг ривожланишига туртки блди. 1883 йиллари инглиз олими Ч. Беббиж арифметик ва хотира Kурилмалари блган программа билан бошKариладиган катта арифмометр – “аналитик машина” лоиcасини ишлаб чиKди.
Унинг бу лоиcасида Kуйидаги мулоcозалар киритилган:
Машинада информатсияларни саKловчи “склад” блиши керак. ( bозирги замонавий ЭbМ ларда хотира Kурилмаси.
Машинада складдан олинган раKамлар билан амаллар бажарувчи Kурилма блиши керак. (bозирга ЭbМ ларда арифметик- логик Kурилма)
Машинада амалларни кетма кет бажарувчи Kурилма, складдан олинган раKамларни тегирмонга ва аксинча тегирмондан складга ташувчи блиши керак (cозирги ЭbМларда бошKарув Kурилмаси)
Машинада берилганларни киритадиган ва натижаларни крсатадиган Kурилмалар блиши керак. (bозирги ЭbМ ларда киритиш чиKариш Kурилмалари)
Унинг лоиcаси 100 йилдан кейин инжинерлар диKKатини зига жалб Kилди.
Фон Нейман принсипи. Фон Нейман принсипи фуйидагичадир: Программа ЭbМ хотирасига киритилгандан снг бирин – кетин – маълумот ва командалар учун умумий блган хотирада жойлашган операндлар устида бир командадан кейин иккинчиси бажарилади. Бу принсип маълумотларни Kайта ишлаш принсипидир.

Электромеханик машиналар cам, з навбатида, ХХ аср фан ва техникаси тараKKиёти эcтиёжларини KониKтра олмай Kолди. Бу машиналарда cисоблаш жараёни кп ваKт талаб Kилиши, яъни ишлаш тезлиги ва амал аниKлигининг кичиклиги сабабли янада тезроK cисоблайдиган Янги хил машиналар яратиш зарурияти туCилди. Шу маKсад йлида 1942 – 1945 йилларда биринчи блиб АJШдаги Пенсильвания университетида ахборотларни саKлаш имкониятига эга блган электрон лампалар ёрдамида раKамли cисоблаш машинаси яратилди. 30 тонна оCирликдаги, 150 квадрат метрли хонани эгаллаган ва 18 мингта электрон лампага эга блган улкан электрон cисоблаш машинаси «ЭНИАК» деб ном олди.
1946 йили Америка олими Дж. Нейман шундай cисоблаш машиналарини Kуришни математик жиcатдан асослаб берди. Бу хил машиналар cисоблаш техникаси тарихида кескин бурилиш ясади, фан техниканинг турли соcалари жадал ривожланишига туртки блди. КейинроK, АJШда ва Буюк Британияда « ЭДВАК», «ЭДСАК», «СЕАК», «БИНАК», «УНИВАК» ва бошKа машиналар яратилди.

ЭbМнинг авлодлари. Шахсий компютернинг пайдо булиш тарихи.
Тарихан KисKа ваKт мабойнида (35-40 йил орасида) ЭbМ нинг трт авлоди яратилиб, бешинчи авлод машиналари лойиcалаштирилмоKда. ЭbМ нинг авлодларига ажратиш уларнинг яратишда нималарга асосланганлиги, Kандай тузилганлиги, техник характеристикалари, фойдаланувчилар учун Kулайлиги ва бошKа томонлари Билан фарKланади.
ЭbМларнинг биринчи авлоди (50- йиллар бошларигача) Kаторига МЭСМ, БЭСМ-1, БЭСМ-2, Стрела, М-3, Минск -1, Урал-1, Урал-2 ва бошыалар киради, Бу машиналарнинг cаммаси электрон лампалар асосида Kурилган. Уларнинг лчамлари ката, электр Kувватини кп истемол Kилади, амалларни бажарилиш тезлиги паст, катта миKдордаги ахборотларни саKлай олмайди ва ишончсизлиги билан ажралиб туради. Бу тоифа машиналари секундига ртача 10000 амал бажара олади. Хотирасига фаKат 2047 тагача сон сиCади.
ЭbМларнинг иккинчи авлоди (1960 йилларнинг бошлари) транзисторлар (яримтказгич ва магнитли элементлар)дан тузилган. Бу авлодга мансуб машиналарнинг зига хос хусусиятларидан бири, улар Kлланиш соcаси бйича ихтисослаштирилгандир. Иккинчи авлод ЭbМларида олдингиларига Kараганда тезроK ва ишончлилиги кпроK маълумотларни Kайта ишлаш имкониятлари яратилди. ЭbМнинг иккинчи авлодига фуйидаги машиналар киради: Минск-2, Раздан 3, М-220, БЕСМ-6, МИР ва бошKалар. Бу машиналарда Kйилган масалаларни тез ечиш имкониятларини яратадиган дастурдан, яъни масалани ечишда ЭbМ бажариши лозим блган амаллар кетма кетлигидан фойдаланилади. Бундай ЭbМларнинг ртача тезлиги 100 000 амал/сек, хотирасига 10000 тагача сз сиCади.
ЭbМнинг учинчи авлоди (60- йилларнинг охири) кпчилик транзисторлар ва турли хил эcтиёт Kисмлар рнига интеграл схемалардан кенг кламда фойдаланиш билан характерланади.
Интеграл схемаларни ишлатиш туфайли машиналарнинг техник ва ишлатиш характеристикаларини анча яхшилашга, жумладан, ихчамлашиши ва ишлаш тезлигини ошишини таминлашга эришилди. Бундай машиналарнинг самарали ва ишончли ишлаши таъминланади. Хотира сиCими 2048 кбайтгача борди. Бу авлод машиналарини биргаликда ишлаб чиKарган ягона системаси (ЕС – единная система) туридаги машиналар ташкил Kилади. Шунинг учун cам бу турдаги машиналарнинг номи ЕСдан бошланади.
ЭbМнинг тртинчи авлоди 1970 йиллардан бошланади. Улардан элемент базаси сифатида ката интеграл схемалар, яни 1см3 cажмда 100 минггача элементни бирлаштирган микросхема Kлланилди. Бундай ЭbМ лардан жамоа равишда фойдаланиш имконини туCдирди. Бундай турдкаги машиналарга IBM, ЯМАХА, Правец - 8а ѕзбекистон, БулCория, Агат Россия, ОСИЁ, ТОШКЕНТ компютерлари киради.
bисоблаш техникаси воситаларининг тузилиши ва уларни ишлаб чиKаришнинг такомиллашуви билан электрон cисоблаш машиналарининг янгилари пайдо блаверади. Шуларни cисобга олиб cозирги замон ЭbМ ларини Kуйидаги турларига ажратиш мумкин: микро, шахсий, мини, шрта тезликда ишлайдиган, катта тезликда ишлайдиган, супер ЭbМлар.
bозирги кунда бешинчи авлод ЭbМ ларини ишлаб чиKиш устида катта ишлар Kилинияпди. Ушбу авлод ЭbМлари мантиKий масалаларни cал Kила оладиган, оCзаки гапларни «эшитадиган” ва «тушунадиган”, матнларни Kиётган тезликда таржима Kилаоладиган, расм ва чизмаларни кра оладиган cамда тушина оладиган блади.
Шахсий компьютернинг кашф этилиши ва яратилиш даврлари.
Компьютер инглизча computer с=зидан олинган б=либ, ьисоблаш асбоби маъносини беради. Бунинг электроника с=зига ьеч ыандай алоыacи й=ы. Компьютер – маълумотларни ишловчи асбобдир. Ьамма компьютерлар асосини электроника ташкил этади. Шунинг учун компьютерни ЭЬМ ьам деб ьисоблайдилар.
Биринчи марта шахсий компьютер АЫШ нинг MITS фирмаси томонидан 1976 йили «Алтаир – 8800» номи билан сотувга чиыарилди.
Биринчи шахсий компьютерни яратувчилар америкалик икки ёш техниклар: Atari фирмаси техниги Стивин Чобс ва Hewlert Packard фирмаси техниги Стив Возняк лардир. Улар 1976 йили Чобс онасининг гаражида «шахсий компьютер» ни ясади ва унга «Aplle» – «олма» деб ном ы=йдилар. 1977 йилнинг ярмида “AppleII ” сотувга чиыарилди. Фирма бир ыанча ваыт =зининг бу шахсий компьютерларини ишлаб чиыаришда шуьрат oрттириб келди.
Кенг доирада олганимизда IBM фирмаси =зининг номи билан аталувчи шахсий компьютерларни ишлаб чиыаришда оламга танилиб келди


Шахсий компьютерларнинг асосий ыисмлари


Шахсий компьютер – бу биргина электрон аппарат б=лмай, к=п б=лмаган =заро алоыада б=лган, ьар бирига алоьида функциялар бириктирилган ыурилмалар комплексидан иборатдир. Ьар бир шахсий компьютер =зига бриктирилган турли хил ташыи ыурилмалар билан ишлаши мумкин – масалан, принтер, модем, графясагич, сканер ва бошыалар. Шахсий компьютерлар Система блоги, Монитор, клавиатурасиз ишлай олмайди. Бундан к=ринадики, шахсий компьютерларнинг энг ками билан олинган комплекси ыуйидагидан иборат:
Система блоги;
Монитор;
Клавиатура.
Сичыон.


Машинанинг юраги ва мияси – система блогидир, унга клавиатура ва мониторлар кабеллар ёрдамида уланади. Система блоги ва мониторлар бир – бирига бощлиысиз ьолда кучланиши 220 в б=лган =згарувчан электр ток тармощига уланади.

Система блоги
Система блогида шахсий компьютернинг асосий компонентлари жойлашган:
микропроцессор – машинанинг «мияси», =зига келган командаларни бажаради;
Оператив хотира – программа ва берилганларни ваытинча саылаш вазифасини бажаради;
Электрон схемалар – элементларни бошыариш ва берилганлар билан хотира ва ташыи хотира ыурилмаларидаги информацияларни алмаштиришни бошыаради;
Эгилувчан ва ыаттиы дискларни ыабул ыилувчи ыурилмалар.

Магнитли дисклар

Магнитли дисклар оператив хотирадан фары ыилиб, у информацияларни доимий саылаш учун м=лжалланган.
Шахсий компьютерларда икки турдаги магнит дисклар ы=лланилади:
Олинмайдиган ыаттиы диск (винчестер);
Олинадиган эгилувчан диск (дискетлар).
Ьамма информациялар дискларда файллар формаси – байтлар т=плами к=ринишида саыланади.
Ыаттиы дисклар ишлаш пайтида к=п маротиба ишлатиладиган информацияни, операцион система программаларини, программалаш тиллари программаларини, компьютернинг техник ыаровини бажарувчи программалари ва ь.к ларни доимий саылайди. Винчестер дискетга ыараганда катта ьажмдаги информацияни саылашда ва уни узатишда унинг тезлиги каттадир. Ьозирги замонавий шахсий компьютерларда 2, 6, 10, 20, 40, 60, 80 Гбайт ьажмдаги информацияни саыловчи винчестерлар ы=лланилмоыда. Ьар бир шахсий компьютерда битта винчестер б=лади.
Ьар бир шахсий компьютерда битта ёки иккита дискетларни ыабул ыилиш ыурилмаси мавжуд б=лади.
Дискетлар программаларни ва берилган маълумотларни компьютерлардан бир – бирига алмаштириш, информацияни архивда саылаш, программалардан к=чирма олиб ы=йиш учун ишлатилади.

· диаметри 3.5 дюйм б=лган дискет.
Бу дискет ьозирги шахсий компьютерларда к=п ы=лланилади. Унга 1,44 Мбайт ьажмдаги информацияни саылаш мумкин.
Дискетга мурожаат ыилиш учун А ва В лотин ьарфлари билан ёзилган диск ыабул ыилиш ыурилмасидан, винчестерга мурожаат ыилиш учун С лотин ьарфи билан ёзилган диск ыабул ыилиш ыурилмасидан фойдаланиш керак.

Монитор
Монитор (дисплей) экранга текстли ва график информацияни чиыариш вазифасини бажаради. Монитор махсус ыурулмалар, график ва текстли информацияни ишлаш мумкин б=лган видеоадаптер бoшыарувида ишлайди.
Экран текстли режимида 25 та ыатор ва ьар бир ыаторга 80 тадан белги ёзишга ажралади. Бу белгилар катта ва кичик рус ёки лотин алифбоси, турли символ белгилари (плюс, минус, нуыта ва ьоказолар) дир.
Экран график режимда тeр шаклидаги нуыталарга ажралиб, бу нуыталар т=пламидан ьар хил фигуралар ьосил ыилиш мумкин.
График режимда тасвирларнинг асосий характеристикаси – видеоадаптернинг ишлаш даражаси, горизрнтал ва вертикал нуыталар сони, ва бу нуыталарни ранглаш мумкин б=лган ранглар сонига бощлиы.
Клавиатура ва сичыон (мыш)
Клавиатура ёрдамида алфавит –раыамли берилганларни киритиш ва компьютерни ишлаши бошыарилади. Клавиатура тугмачаларининг ишларини аввалги параграфда тушинтириб =тдик.
Замонавий компьютерларда клавиатура билан биргаликда информацияни киритиш ыурилмаси– манипулятор к=ринишдаги «сичыон» ишлатилади. “Сичыон” 2 ёки 3 та тугмачадан иборат б=лади. К=пгина ьолда сичыон 2 та тугмачадан иборат б=либ, чап тугмача асосий, =нг тугмача ёрдамчи б=либ хизмат ыилади.
суратда сиыон ва уни ишлатиш тасвирланган. Сичыон ясси текисликда озод ьаракатлантирилса, компьютернинг юргичи ьам экран б=йлаб ьаракатланади. Зарур б=лган амал “сичыон”ни ьаракатлантириш ва тугмачаларини босиш орыали амалга оширилади.
Процессор – дастур ёрдамида берилган маълумотларни =згартирадиган, ьамма ьисоблаш жараёнларини бошыарадиган ьамда ьисоблаш ишларига тегишли мосламаларнинг =заро алоыасини =рнатадиган ыурилма. Процессорда арифметик ва мантиыий амалларни бажариш, хотирага мурожаат ыилиш, дастурда берилган кетма – кетликда амаллар бажарилишини бошыариш ьамда асосий хотира =ртасида алоыа =рнатиш амалга оширилади.
Процессорлар катта интеграл схемалар асосида ыурилади. Процессор компьютернинг асосий ыурилмаларидан, яъни компьютернинг юрагидан иборат. Бир с=з билан айтганда процессор компьютернинг барча ишини бошыаради ва барча к=рсатмаларни бажаради.
Дискларни ыабул ыилиш ыурилмалари – дискетлардаги, винчестердаги ва лазер дискдаги информацияларни =ыиш ва уларга информацияни ёзиш вазифасини бажаради. Винчестер система блогида жойлашган б=либ у олинмайди. Дискетлар ва лазер дисклардаги информациялар =зларининг ыабул ыилиш ыурилмалари ёрдамида =ыилади.

Компьютернинг ташыи ыурилмалари

Шахсий компьютерга уланиш керак б=лган ташыи ыурилмалар: принтер, сканер, жойстик, модем, нурли ыалам, плоттерлардир.
Принтер маълумотларни ыощозга чоп ыилиш вазифасини бажаради. Принтернинг учта тури бор:
– матрицали;
– найчали (струйный);
– лазерли.
Матрицали принтерларда маълумотлар игналарни рангли лентага механик санчиш билан чоп этилади. Найчали (струйный) принтерларда маълумотлар махсус микро найчалардан сиёьни сочиш билан чоп этилади. Чоп этиш сифати яхшиси лазерли принтердир. Принтерлар оы ыора ва рангли б=лади.
Сканер – ыощоздаги сурат ва ёзувлардан компьютерга к=чирма олади. Сканер турли расмларни, ы=л ёзмаларни ва бошыа ыощозга туширилганларни компьютерга =тказдиради.
Жойстик – компьютер =йинларни бошыариш учун ишлатиладиган манипулятор.
Модем - бошыа компьютерлар билан телефон б=йича алоыа ыилиш имкониятини беради.
Нурли ыалам – бу симли авторучка б=лган асбобдир. Нурли ыалам ёрдамида экранга турли шакллар чизиш мумкин.
Плоттер – чизмаларни ыощозга чизувчи асбоб.

Оператсион системалар

Мавжуд программаларнинг ьаммасини икки группага ажратиш мумкин:
Амалий программалар. Бундай программаларни бир ёки бир неча муайян соьадаги масалалар, математика, экономика, инженерлик ва бошыаларда ишлатиш мумкин.
Системавий программалар. Улар к=п б=либ муьим аьамиятга эгадирлар, чунки уларсиз бирорта программа ишлай олмайди. Бу программа компьютер ыисмларини бир системага ы=шади ва шунинг учун ьам системавий деб номланган.
Системавий программаларнинг комплекси Операцион система деб номланган. Операцион система – ЭЬМ нинг умумий математик таъминотига кирувчи, ЭЬМ ишлашини таъминловчи программалардир.
Бошыарувчи ва хизмат ыилувчи программалар бирикмаси ёрдамида операцион система компьютер ишлатувчига компьютерда ишлашда, ташыи хотира билан ишлаш, асосий программаларни текшириш, информацияни киритиш ва чиыариш учун имконият яратиб беради. Операцион система иккита асосий вазифани бажаришни таъминлайди:
Ьамма программаларни бажариш ва уларни аппарат ыурилмалари билан =заро алаыосини таъминлашда ёрдам беради. Операцион система программаларни ташыи ыурилмалар билан ва бир - бири билан алоыаларини, оператив хотираларни таысимлашда алоыаларини таъминлайди.
Операцион система командалар тили асосида машинани умумий ьолда бошыаришни таъминлайди. Бу командалар ёрдамида инсон файлларни дискка к=чириш. Каталогларни экранга чиырариш, ьар ыандай программаларни ишга тушириш, дисплейни, принтерни ва бошыа ыурилмаларнинг иш режимини =рнатиш мумкин.
Компьютерни т=лиы ишлатиш учун унинг операцион системасини билиш керак. Чунки операцион система компьютерни бошыаришнинг асосий негизидир. Компьютер операцион система ёрдамида =зини =зи ишга туширади. Агар операцион система б=лмаса инсон компьютерни бошыара олмайди.
Шахсий компьютерларда операцион системаларнинг ыуйидаги компонентлари мавжуддир:
файлли системалар;
ташыи ыурилмалар драйверлари;
команда тиллари процессори.
Файлли система – программа ва берилган ыийматларнинг складидир. Файл – бу программа, берилган ыийматлар, текстлар, кодланган тасвирлар ва бошыаларни доимий саыловчи жой. Ьар ыандай файл =зининг номига эга б=либ, у каталокка ыайд ыилинади.
Шахсий компьютер жуда к=п ташыи ыурилмалардан иборат б=лиши мумкин. Унинг стандарт ташыи ыурилмалари – дисплей, клавиатура, эгилувчан ва ыаттиы диск, принтер, сичыон, сканерлардир. Ьар ыандай ташыи ыурилма =зининг ишлатилишига ыараб турлича характерга эга б=лади. Ташыи ыурилмаларни ьимоя ыилиш операцион системанинг асосий вазифасидир. Бу ташыи ыурилмаларни ишга туширувчи ва ьимоя ыилувчи программалар драйверлар дейилади. Ьар бир ташыи ыурилма =зининг махсус драйверига эга.
Ьар ыандай операцион системанинг команда тили мавжуддир, у каталокка мурожаат ыилиб турли вазифаларни бажаради, ташыи ыурилмаларни ишга туширади, берилган программаларни бажаради. Бу программалар операцион системани процесор командалари асосида бажарилади.
Дунёда шахсий компьютерлар учун операцион системаларнинг бир ыанча вариантлари мавжуддир. Улардан кенг тарыалгани MS-DOS ( Disk Operating System фирма Microsoft ) системасидир. MS-DOS операцион системасида к=пгина программалар ишланган. Ьозирги замонавий машиналардаги график Windows системаси ьам MS-DOS операцион системаси ёрдамида ишлайди. MS-DOS операцион системаси ыуйидаги асосий элементлардан ташкил топган:
Киритиш – чиыариш системасинг базаси (BIOS- Basic Input – Output System): компьютер доимий саылаш ыурилмаларини ьимоя ыилади ва бир ыанча функциялар бажаради.
компьютер аппарат ыисмларини текширади;
DOS нинг бошыа элементларини ишга туширади;
информацияни киритиш – чиыаришни универсал й=лларини ы=ллайди;
Ыаттиы дискдан =рин олган бошланщич ишга туширишни бажарадиган DOS нинг иккита системавий файли.
Команда процессори (программа COMMAND.COM), у компьютер ишлатувчининг командалари билан ишлаб программаларни бажаради.

Microsoft Windows операцион системаси

Ихтиёрий информацияни компютер ёрдамида ывйта ишлаш жараёнида учта иштирокчи б=лиши зарур. Биринчиси – бир – бирларига уланган аниы техник ыурилмалар. Иккинчиси – программа махсулотлари б=либ, улар информацияларни ыайта ишлашни бошыариш учун ишлатилади. Учинчиси асосий иштирокчи – фойдаланувчи б=либ, у иккинчи иштирокчи воситасида биринчи иштирокчига кераклича таъсир этиб, к=зланган маысадга еьади. Анна шу иштирокчилар орасидаги =заро мулоыатни к=пинча интерфейс деб аталади.
Ьозирги ваытда компютер ыурилмаларини ясайдиган кишилар унинг келажакда ыандай программа асосида ишлашини, программа тузувчилар эса =з программаси ыандай компютерларда ишлаши кераклигини билмайдилар ва бунга эьтиёж ьам й=ы. Чунки ыурилмалар (аппаратлар) программалар орасидаги интерфейсни (мулоыотни) махсус программалар – операцион системалар =з б=йнига олади. Шунинг учун ьам фойдаланувчининг ишини осонлаштириш ва ыулайлаштиришда операцион систесаларнинг аьамияти каттадир.
Microsoft фирмаси 1981 йилдан бошлаб графикли операцион система яратишга ьаракат ыилиб, 1995 йилда =з маысадига эришди ва ьозирги энг к=п тарыалган Windows 95 графикли операцион системани яратди.
Windows муьитининг асосий тушунчаси бу ойна тушунчасидир. Ьар бир программа =з ойнасига эга б=либ, ойнанинг экранда пайдо б=лиши бу программанинг ишлаётганиндан дарак берса, ойнанинг ёпилиши программа ишининг т=хтаганлигини к=рсатади. Бир ваытнинг +зида бир неча ойналарни очигш мумкин. « Сичыон » ёрдамида эса осонликча бир ойнадан бошыасига =тиш мумкин.
Windows операцион системасининг бошыа яни MS – DOS операцион системасидан фарылари ыуйидагилардир:
Бир ваытнинг =зида бир неча программаларни ишга тушириш ва ундан фойдаланишдир.
Windows операцион системаси учун ёзилган программаларнинг ягона интерфейсга эгалиги, яни бу программа учун тузилган маълумотларни алмашув буфери ёрдамида бошыа программага =тказиш мумкин эканлиги
Фойдаланувчи ва программалар асосида бир хилдаги интерфейснинг мавжудлиги, яни Windows операцион системаси ёзилган бита программани =злаштирсак, фойдаланувчи бошыа программаларни ьам осонликча =злаштиради.
Фойдаланувчи ва программа орасида графикли интерфейснинг ташкил этилиши. Бунда программа ёки файллар экранда расмлар к=ринишида тасвирланади ва бошыариш « сичыон » ёрдамида осонликча бажарилади.
Ыурилмалар (аппаратлар) ва программалар орасида ягона интерфейснинг ташкил этилиши, яъни мулоыаини =рнатиш. Windows операцион системасида ьар бир ыурилма учун драйвкрлар ёзилган б=лса, у ыурилма системада бошыарилади, яни DOS дагидек ьар бир программани ыурилмага мослаш харурияти й=ыолади.
Мултимедия билан интерфейс =рнатиш. Яни зарур ыурилмалар =рнатилгандан кейин Windows операцион системаси ьар хил манбалардан товушлврни ыабул ыилиш ва чиыариш ьамда компакт – дисклардан видеофилмларни к=рсатиш мумкин. Бу эса компютерлар ишлатиш соьасини янада оширади.
Windows 95 операцион системаси яратилгандан с=нг, 1998 йил Widows 98, Windows 200, Windows 2000 операцион системалари яратилди. Бу операцион системалар Windows 95 операцион системасига ыараганда к=п имкониятли б=либ, ьужжатларни форматлаш анча ривожланган ва уларнинг асосий афзалликлари Интернет тармощидаги информациялардан фойдаланиш ыулайлигидадир. Windows операцион системаларининг ьамма версияларида амалларни бажариш =хшаш б=либ, асосан, ойна тушунчаси билан бощлиыдир. Олдинги йилларда чиыарилган версиялари куйинги чиыарилган версияларида ьам бажарилади. Лекин Янги версиядардаги баъзи амаллар аввалги версияларда бажарилмаслиги мумкин. Widows орерацион системаларида ишлавчи программаларда бирор амал бир неча усулда амалга оширса б=лади: Меню сатридаги буйруылар ёрдамида; ёрдамчи асбоблар панелидаги тугмалар ёрдамида; контексли меню ёрдамида; клавиатурадаги буйруылар ёрдамида. Файл менюси файл устидаги амалларни, Чоп ыилишни идораыилиш ва программалардан чиыиш учун м=лжалланган. Правка менюси алмашув буфери билан ишлашни, бекор ыилиш, алмаштириш, барыарор ыилиш ва ыидириш учун м=лжалланган. Вид менюси программа ёки ьужжат биринчи танишишда муьим рол =йнайди. Унинг ёрдамида идора ыилиш менюларини пайдо ыилиш ва кераксизларини й=ы ыилиш мумкин.

Windows операцион системаси объектлари.

Windows операцион системасида объкт деганда операцион системада бирор амал бажарадиган нарсаларнинг ьаммаси (диск, ойна, папка, файл, матн, расм ва ьакозалар) тушунилади. Ьар бир объект маълум бир хоссага эга б=либ, улар узвий бощланишда, яни объект - хоссаларсиз, хоссалар – объктсиз мавжуд б=ла олмайди. Ьамма обектлар хоссалари билан бир – биридан фары ыилади.
Белгилар. Уларни пиктограмма ёки иконкалар ьам деб айтилади. Ьар ыайси объектнинг =зининг белгиси мавжуддир. Агар белгининг паст чап бурчагида (стрелка) -
· б=лса, ьолда бу белги ёрлиыни ифодалайди. Ёрлиылар объект б=ла олмайди. Ёрлиы – бу папка ёки файлга мурожатни ифодалайди.
Папка. Бунинг ичига бошыа объектлар группаланади. Группалашдан маысад – тартибга олишдир.

Файл. Файллар ьар – хил б=лади, уларнинг белгилари ыандай программада ёзилганлигига бощлиы. Докладлар тексти – текстли файл. Расмлар – график файл б=лади. Яна файллар овозли, тасвирли, берилган малумотли ва бошка к=ринишда б=лади. Файллар ва папкалар Windows операцион системасининг объектлари ьисобланади.
Корзина – бу инккинчи тартибли белги б=либ,
системадан =чирилган программалар саыланади. Корзина мусор яшик урнида келади десак хато ыилмаймиз

Асосий асбоб Мой компютердир. Унинг ёрдамида ьар ыандай программаларни топи шва ишга тушириш, ьар ыандай ьужжатни мувофиы келадиган муьаррир ёрдамида таьрир ыилиб, ьоьлаган формага келтириш мумкин
Мой компютер объекти устига сичыон к=рсатгичи ы=йилиб унинг чап тугмачаси тез-тез икки марта босилса , унинг ойнаси 2- расмдагидек очилади. Бу ойнада одатда диск юритувчиларнинг р=йхати ва бошыалар ьосил б=лади. Бу объектларга сичыоннинг к=рсатгичи ы=йилиб чап тугмаси тез-тез











2 – расм
икки марта босилса, мосравишда уларнинг ойналари очилади ва керакли амаллар бажарилади.

Мой документ махсус папка б=либ, ихтиёрий папкаларни ва файларни жойлаштириш мумкин.
Экраннинг пастки ыисмида горизонтал й=лакча к=ринишда Масалалар панели жойлашган(3-расм).


3-расм
Бу панелда ишлаётган ьамма программалар тасвирланади. Бирор программани ишга туширсангиз панелда т=ртбурчак тугма шаклида программа номи билан пайдо б=лади. Windows оператсион системасида бир ваытда бир ыанча программалар билан машщул б=лиш мумкин ва бир программадан бошыасига =тиш масалалар панелида жуда ыулай.
Бунинг учун масалалар панелидаги керакли программани сичыон к=рсатгичи Билан фаъоллаштириш етарли. Масалалар панеоининг чап томонида «пуск» тугмаси жойлашган б=либ, ихтиёрий папка ёки файлларни очиш ва компютерни =чириш учун ишлатади. Масалалар панелининг =нг томонида жорий ваыт к=риниб туради. Иш столидаги ьар бир объект =з хоссаларига эга б=либ, уларни к=риш учун, бу объектга сичыон к=рсатгичи олиб борилиб, =нг тугмаси босилса, контексли меню ьосил блади. Ундаги свойства б=лимини фоаллаштириш билан объектнинг хоссаларини к=риш кераклича =згартириш мумкин.

Компютерни =чириш ыоидаси
Компютерни =чириш учун аввал ишлаб турган программалар ьаммаси беркитилиб, с=нг сичыон к=рсатгичини пуск тугмачасига олиб келиб чап тугмачаси босилгандан с=нг эранда 4- расмдаги к=риниш пайдо б=лади. Унинг «Завершение работы» б=лими фаоллаштирилса унинг ёнидпги сурат пайдо б=лади, у суратни ок тугмаси фаоллаштирилгандан с=нг компютер =з ишини т=хтатиб эранда «Завкршение работы» с=зи ьосил б=лгандан кейин компютернинг электр токини =чириш тугмаси бостлтб =чирилади. Ьозирга замонавий компютерлар =зи =чади.





4 расм


Иш столида папка ва ёрлиKлар cосил Kилиш
Иш столининг очиы жойига сичыон курсорини ы=йиб =нг тугмачасини боссак ыуйидагича контекс меню пайдо б=лади












5 - расм
Бу контекс менюнинг создать б=лимига сичыон курсорини олиб келинса унинг ёнида яна меню пайдо б=лади. бу контекс меню ёрдамида иш столида папкалар, файллар, ёрлиылар ьосил ыилиш мумкин. Масалан папка ьосил ыилиш учун сичыон курсорини папка б=лимига олиб бориб =нг тугмачасини босамиз, бунда иш столида «новая папка» номли папка босил б=лади. Агар папка номини =згартиришсиз ыолдирмоычи б=лсак клавиатурани « Enter» тугмасини босамиз, акс ьолда клавиатурадан бирор ном киритилади. Худи шундай бошыа ьоьлаган объектлар ичида папкалар ьосил ыилиш мумкин.
Сичыонни ишлатиш ва вазифалари:
Графиклар билан ишлаш пайтида клавиатура билан ишлашнинг бир ыанча ноыулайликлари бор. Шунинг учун ьам клавиатурадан бошыа алоьида информация киритувчи система яратиш зарурияти пайдо б=лди. 6
Шундай системани яратиш Дуглас С. Энзелверт (АЫШ) =з зиммасига олди. У меню системасини ишлаб чиыдики, экранда ьаракатланувчи график к=ринишдаги курсорни ьосил ыилди ва бошыаришни осонлаштириди. Бу ихчам манипулятордаги иккита ёки учта тугмача ёрдамида идора ыилиш мумкин б=лди. Шундай манипуляторлар т=щрисида фикрлар 1957 йил пайдо б=либ, ьозирги к=ринишга 70-йилларда келтирилган эди. Яратилган манипулиятор шунур Билан компбтерга ы=шилади ва унинг к=риниши к=проы сичыонни эслатгани учун «сичыон» атамаси пайдо б=лди. «Сичыон» иш столи устида силжитиш туфайли графикли экранда унинг к=рсатгичини керакли б=лган объект устига олиб бориб чап ёки =нг тугмасини босиш билан турли амалларни бажариш мумкин.
Windows операцион системаси «сичыон»дан фойдаланишга асосланган. «Сичыон» к=рсатгичининг белгиси Windows операцион системасининг муьим объектларидан бири ьисобланади. Унинг муьим хусусиятларидан бири ьар хил шаклда эканлигидир.

· - объектнинг =лчовини вертикал =згартиради.

· - объектнинг =лчовини горизонтал =згартиради
13 SHAPE 1415 - объектнинг =лчовини диогонал й=налишда =згартиради.

13 SHAPE 1415 - объектларни турли й=налиш б=йича силжитади мумкин.
- махсус ажратиш учун ишлатилади.

· - асосий режим.

·? – ёрдамчи маълумотни олиш.

·
· - система банд, лекин бошыа амалларни бажариш мумкин.

· - сиситема банд, лекин бошыа амалларни бажариш мумкин эмас.

· - объектларни чизишда ва ажратишда ишлатилади.
I - матн курсори.

· - ы=л ёзма к=рсатгичи
Сичыон икки ёки учта тугмадан иборат б=лиши мумкин. Асосан икки тугмали сичыонлардан к=проы фойдаланилади.. Унинг чап тугмаси асосий, =нг тугмаси ы=шимча тугма деб номланган. Уларнинг вазифаси «сичыон»нинг =зи ёрдамида алмаштирилиши мумкин.
Агар «сичыон» к=рсатгичини бирор объект устига ёки идора ыилиш элементига олиб келсак, бир неча сониядан кейин экранда ыалыиб чиыувчи ёзув пайдо б=ладики, у шу элементнинг вазифаси ёки объект т=щрисида маълумот беради. Масалан: «сичыон» к=рсатгичи Пуск тугмаси устиша келтирилса (ишни шу тугмани босишдан бошланг), «начните работу с нажатия этой кнопки» деган информация пайдо б=лади.
Агарда «сичыон» к=рсатгичи мониторнинг пастки =нг томонидаги ваыт устига келтирилса, ыалыиб чиыувчи ёзув, санани к=рсатади.
«Сичыон»нинг чап тунмасини бирор объект устига олиб борилиб бир маротиба босилса, объект активлашади, икки марта тез – тез босиш программани ишга туширади, агарда объки бирор ьужжат б=лса, уни очади.
«Сичыон» ёрдамида объектларни жойларини =згартиришимиз мумкин. Бунинг учун «сичыон» к=рсатгичи объект устига олиб келиб чап тугмаси босган ьолда керакли й=налиш б=йича тортамиз .
«Сичыон»нинг к=рсатгичини ойна ёки объект чегарасига олиб келсак, к=рсатгич шакли =згаради. Шу к=ринишда «сичыон»нинг чап тугмасини босган ьолда бириор й=налишда тортсак, ойна ёки объектнинг шакли =згаради.
«Сичыон»нинг =нг тугмасини боссак, меню пайдо б=ладики, бу меню контексли мню деб айтилади. Бу менюда ыайси объект танланган б=лса, шу объект устидагт амаллар р=йхати ва энг охирида объектнинг хоссаларини к=рсатувчи Свойства б=лимидан объект т=щрисида информация олишимиз ва уларни =згартиришимиз мумкин.
Windowsнинг ойналари
Ойна бу операцион системанинг объекти б=либ обектларнинг тасвирини, бошыарув элементларни ва маълумотларни экранда ьосил ыилиш учун хизмат ыилади.
Ойнани т=рт хил к=ринишда ажратиш мумкин:
Ьужжатларни ва программаларни ишга тушириш, ыидириш ва белгилаш учун хизмат ыилувчи папкалар ойнаси.
Ьужжатлар устида ьар хил амаллар бажарувчи программалар ойнаси
Операцион системаларни ёки программаларни созлашда (т=щрилашда) ы=лланувчи мулоыат ойнаси.
Маълумотлар системасининг ойнаси. Windows ьамма объектлари т=щрисида ы=шимча маълумотлар пайдо ыилиш учун ы=лланилади.
Папкалар ойнасининг тузилиши.
6-расмда папкалар ойнасининг к=риниши тасвирланган.











6- расм

1. Папкалар ойнаси =зининг иш майдонига эга б=либ, папкада мавжуд б=лган ьамма объектларнинг белгилари жойлаштирилиади.
2. Менюлар сатрининг остида асбоблар панели жойлашган. Бу жойда к=п ишлатиладиган бошыарув элементлари ифодаланган. Ьар бир асбобнинг вазифасини билиш учун «сичыон» к=рсатгичини асбоб устига олиб келинса, ьар ыайси асбоб т=щрисида маълумот чиыади.
3. Системали меню белгиси. Бу белги «сичыон » ёрдамида фаоллаштирилганда контексли меню пайдо б=ладики, у ердаги буйруылар ёрдамида 6,7,8 тугмаларнинг вазифасини бажариш мумкин.
4. Сарлавьа сатрини «сичыон»нинг к=рсатгичи олиб борилиб чап тугмаси босилган ьолда экраннинг ихтиёрий жойига силжитиш мумкин. Бу сатрда папканинг номи ( агар ойнада папка к=рсатилган б=лса) ишга солинган муьаррир номи туриши мумкин.


Ойнанинг иккинчи сатри менюдан иборат б=либ улар ёрдамида ьар хил амаллар бажарилади. «Сичыон» к=рсатгичи бирор менюнинг устига келтирилиб босилганда, турли хил буйруылар р=йхати чиыади. Буйруылар р=йхатидаги бирирта буйруынинг =нг томонида
· - белги б=лса, шу буйруынинг ичида Яна буйруылар борлигини англатади.
Ойнанинг ёпиш тугмаси «сичыон» Ушбу белгини
· босганда, экрандаги ойна ёпилади.

· - тиклаш тугмаси. Ойна катталигини кичрайтирилган ёки катталаштирилган ьолатдан =з ьолига ыайтаради, яъни тиклайди.

· - Минималлаштириувчи тугма. Бу тугма босилганда ьар ыандай ойна минималлаштирилади лекин ёпилмайди.
Windows операцион системасининг деярли ьамма стандарт программаларида, агарда программа ойнага сищмаса, ойнанинг =нгида ва пастида вертикал ва горизонтал =тказиш й=лакчаси пайдо б=лади. +тказиш й=лакчасининг икки четида=тказиш тугмалари бор. Тугмаларни «сичыон» ёрдамида босилганда =нгга, чапга ёки юыорига, пастга =тказиб к=ринмайдиганларини к=рсатади. Бундан ташыари, й=лакчанинг ичида югурдаклар бор. Югурдак ёрдамида объектни тез =тказиш мумкин. Бунинг усун сичыон к=рсатгичи югурдак устига ы=йилиб чап тугмачаси босилган ьолда керакли томонга ьаракатлантириш керак.



Такрорлаш учун саволлар:

Шахсий компьютерлар нималардан иборат?
ЭЬМ процессорининг вазифаси нима?
Ситема блоги ыандай вазифани бажаради?
12345000 байт ыанча Мбайт б=лади?
Компьютер секундига 5 Кбайт информация ыабул ыилади. 6 Мбайт информацияни т=лиы хотирага олиш учун ыанча ваыт керак б=лади?
Шахсий компьютернинг ташыи ыурилмаларини санаб беринг.
Ч. Бебиж аналитик машинаси тушинтариб Беринг.
Фон Нейман Принсипи тушинтиринг.
Оператсион система нима?
Шахсий компютер ташыи ыурилмалари нималар?
Windows оператсион системасини тушинтиринг.
Файл cаKида тушинчангиз?
Папка cаKида тушинчангиз?
Ярликлар нима?








Windows оператсион системасининг асосий менюси ва иш столи.

Иш столи
Windows операцион системаси ишга тушурилгандан снг биринчи иш столи пайдо блади. Бу иш столи «Рабочи стол» cам деб аталади. Иш столи операцион системанинг асосий обекти cисобланади. Иш столида программа ойналари, папкалар ва ьужжатлар туради. Иш столи бажараётган ишимизнинг характерига Kараб жиcозланади, керак блса, бир нечта ойналар билан ишлаш ва уларни устма – уст жойлаштириб кераклисини фаъоллаштириб амалларни бажаришимиз мумкин. Компютер иш столида иш асбоблари ва папкалар cужжатлари тасвирланган.













Меню тушунчаси.
Меню деб бир ыанча объектлар рйхати тушуниладики, улардан бирортасини cар доим танлаш мумкин.
Амалий программаларнинг менюси Kуйидаги хусусиятларга эга:
Бир неча этапдан иборат блиши мумкин.
bоcлаганини танлаш мумкин.
У ерда шундай объектлар мавжудки, уларни маълум бир KисKа мудатдагина танлаш мумкин.
Амалий программанинг менюсидаги бита объектни буйруK ёки блим деб атаймиз. Агар блимнинг номи нуKталар Билан тугатилса, танлангандан кейинги программа Kшимча маълумотлар срашини англатади. bар бир танланган блим аниK бир амални ифодалайди ва программа бу амални бажаради.
Менюлар программаларни бажаришдаги ролига Kараб асосий, системали ва контексли блади.
Пуск тугмаси ва асосий меню.
Масалалар панелининг чап томонида тугмаси жойлашган. “сичKон”нинг крсатгичи бу тугмага келтирилиб, чап тугмаси босилганда Windowsнинг асосий менюси – Главное меню – пайдо блади.

Бизни асосий менюнинг Программа блими KизиKтиради. Чунки бу блим орKали компютердаги асосий программалар ишга туширилади. Блимнинг нг томонидаги
· белги асосий менюнинг бу блими зининг Kисм менюсига эга эканлигини крсатади. Агарда биз курсорни шу программы блимига олиб келсак, унинг Kисм менюси очилиб, ундаги программалар, cужжатлар ва бошKа папкалар рйхати cосил блади. Бу Kисм менюнинг баъзи бир блими яна Kисм менюга эга блиши мумкин. Умуман Программы блимида Windows системасидаги cамма программалар мавжуддир. Бу программалар сичKоннинг чап тугмасини бир марта босиш билан ишга туширилиши мумкин. Jуйидаги расмда Программы нинг Kисм менюси Стандартные, унинг Kисм менюси Служебные, унинг Kисм программалари крсатилган.




















Асосий менюнинг документи блимида охирги ваKтларда биз ишлаган хужжатларни алфавит бйича тартиблаштирилган рйхати cосил бладики, биз cоcлаганимизни сичKон ёрдамида очиб кришимиз мумкин.
Настройка блимида Панел управления (бошKариш панели), Принтеры (Принтерлар) ва бошKалар cосил бладики, улар. ѕз навбатида, з ичига бошKа бошKарув амалларини бажарувчи асбобларини оладики, улар ёрдамида компютернинг ташKи Kурилмалари ва программаларини cоcлагандай Kилиб созлаш мумкин.
Найти (Kидириш) блимидаги воситалар ёрдамида юмшоK ва KаттиK дискдаги ихтиёрий файлни ёки папкани топиш мумкин.
Справка (маълумот ёки ёрдам) блими ёрдамида Windows нинг cамма объектлари тCрисида маълумот олиш мумкин.

Widows оператсион системасининг
пакет программалари.
Windows оператсион системасининг тпрограммы блимидаги барча рнатилган программалар унинг пакет программалари cисобланади. Масалан Word матн пакетпрограммаси, бу программа ёрдамида турли матнли cужжатлар тайёрлаш ва уларни чоп Kилиш, Kайта ишлаш мумкин. Excel , бу программа ёрдамида жадвал кринишдаги информатсияларни Kайта ишлар ва чоп Kилиш мумкин. Ва cокозалар. Программы Стандартние блимидаги программалар cаммаси стандарт пакет программалар тпламига киради. Улар блокнот, WordPad, Paint, калькулятор, проводник ва служебние, развличение, связ ва бошKа папкалардир. Бу стандарт пакет программалари кундалик эcтиёжларни тезроK бажариш учун млжалланган содда осон тушунувчи программалардир.
Блокнот стандарт пакет программаси. Windows оператсион системасининг таркибида энг содда матн муcаррири Блокнот (хтира дафтари) мавжуддир. Уни бошKа мураккаб муcаррирлардан рганиш маKсадга мувофиKдир. Бу муcаррир Kуйидаги буйруKлар бйича ишга туширилади.
Пуск
·Программы
·Стандартные
·Блокнот
Унинг ойнаси Kуйидаги кринишда блади.









Муcаррир ойнаси менюлар сатри ва иш майдонига эга. Матн клавиатура ёрдамида сатр кринишда киритилади.
Клавиатуранинг cар бир cарфли ёки раKамли тугмалари 2 хил белгиларни киритиши мумкин. Бу (Shift) тугмасининг cолатига боCлиK. Shift тугмаси билан биргаликда cарфлар босилса, cарфлар катта cарф билан ёзилади. Акс cолда кичик cарфлар ёзилади.
Янги сатрга тиш учун Enter тугмаси босилади. Лекин Блокнот муcарририда автоматик равишда янги сатрга тиш мумкин. Бунда менюлар сатридаги Правка менюсининг Перенос по словам блимини фаоллаштириш лозим. Агар муcаррир автоматик равишда тиш режимига эга блса, у cолда Enter тугмасини абзатсдан бошлаш учун босилади. Матнни жадвал кринишда ёзиш учун Tab дан фойдаланилади. У устунларни тенглашда хизмат Kилади.
Блокнот программасини шахсий кундалик тузишда ишлатиш мумкин. Кундалик файлни иш столида ташкил этиш мумкин. Бунинг учун «СичKоннинг” нг тугмасини босиб кентексли меню cосил Kилинади ва бу менюдан Создать
·тестовые документи блимини танлаш зарур. Бу cосил Kилинган cужжатга янги ном Kйилади.
Бу cужжатга сичKон крсатгичи Kйилиб икки матра тез тез чап тугмасини босиш билан cужжатни блокнот ёрдамида таcрир Kилиш учун очилади.
Жорий санани Kйиш учун Правка менюсидаги Дата/время буйруCини бажариш лозим. Кундаоик дафтарга автоматик равишда сана ва ваKтн компютерни зи зи Kйиб борадиган Kилиш мумкин. Бунинг учун аввал аввал cужжат очилганда, биринчи Kаторига Log матни киритилади. Бундан кейин Kачонки сиз бу файлни очганингизда, автоматик равишда компютердаги соатдан сана ва ваKт Kайд этилади.




WordPad матнларни тахрирлаш стандарт пакет программалари
WordPad матнни таcрирлаш стандарт пакет программаси Блокнот программасига Kараганда кп Kулайликларга эга блиб. bужжатларни криш ва Янги cужжат тайёрлаш вазифаларини бажаради. Унинг Kулайликлари:
Jайта ишлаётган файлни cажми чегараланмаган. WordPad ихтиёрий лчовли файллар билан. Компютерни хотираси лчовига ва очилган программалар сонига боCлиK блмаган cолда ишлайди.
WordPad программаси нафаKат .txt типидаги файллар балки .doc типидаги файллар Билан cам ишлай олади. Буcам матнли cужжат блиб бошKа cужжатларни ташKи кринишини жиcозлаш cам мумкин.
WordPad программасига кириш учун унда ёзилган cужжатга сичKон крсатгичли Kйилиб, унинг чап тугмачаси икки марта тез тез босиш билан ёки асосий менюдаги
Программы
·Стандартные
·WordPad блимларини танлашимиз керак.
WordPad программаси ойнасининг криниши Kуйидагича:














Шрифтни згартириш учун фрагмент ажратиб олинибснг меню Kатолридан формат
·шрифт блимини фаоллаштирамиз. Бунда Kуйидагича мулоKат ойна cосил блади.











Очилган диолог ойнасидан шрифт типини , лчовини, рангини, юCон, курсив, тагига чизиш cолатларини танлаб ок тугмачасини босамиз.
Файл ва правка менюси Kуйидагилардан иборат.

















Файл менюси: Создать – менюнинг бу блими Янги cужат тузиш учун ишлатилади.
Открыт – WordPad программасида аввал тайёрланган cужжатларни очади. Бунда мулоKат ойнаси пайдо блиб керакли номдаги матнли файл танланиб открыт тугмачаси фаоллаштирилади.



Сохранит – згартириш ёки Kшимчалар киритиш учун очилган cужжатни тлалигича аввалги номи билан саKлайди. Агар янги cужжат очилган блса уни янги ном билан саKлаш учун диолог ойна пайдо блади.
Сохранит как – бу блим тузилган cужжатни Kайси папкага ёки дискка саKлаш учун ишлатилади. Бунда мулоKат ойнаси пайдо блиб, бу ойнадан керакли папка ёки диск танланиб, cужжатга ном Kйилиб сохранит тугмачаси фаоллаштирилади.
Печать – cужжатларни принтер ёрдамида KоCозга чоп Kилади.
Выход – программадан чиKиш
Правка менюси: Отменит – снги буйруKни бекор Kилади.
Выпезат т – бу команда матнларни KирKиб олиш ва бошKа файлларга ёки бошKа жойга Kйиш вазифасини бажаради. Бу команда бажарилганда матнлар буфер алмаштиришда саKланиб туради, вставит командаси ёрдамида керак жойларга Kйилади.
Копироват – ажратилган матндан нусха олади. Олинган нусха буфер алмаштиришда саKланиб туради. Уни керакли файлга ёки бошKа жойга Kйиш учун вставит блими фаоллаштирилади. Очистит командаси ажратилган матнларни чиради.
Выделит все – блими ёрдамида матнни тлиKлигича ажратилади.
Найти – блими ёрдамида матндан керакли сз ёки текст топилади.
Заменит – блими ёрдамида матндаги сз ёки текст бошKасига алмаштирилади.
Вставка менюси ёрдамида матнга жорий сана ва турли объектлар (расмлар, диаграммалар ва бошKалар ) Kйилади.


Калькулятор стандарт пакет программаси.

Калкулятор пролграммаси оддий калкулятор вазифасини бажаради. У Kуйидаги буйруKлар орKали ишга туширилади.
Пуск
·Программы
·Стандартные
·Калькулятор
Калкуляторнинг икки тури бор: Оддий, муcандислик
Оддий калкулятор ёрдамида арифметик амаллар бажарилиш мумкин








Амалларни бажариш чапдан нга cеч Kандай математик Kонунга бйсинмаган cолда бажарилади (яни математикада Kабул Kилинган Kонунга асосан аввал кпайтириш ва блиш, ундан снг Kшиш ва айириш амаллари бажарилиши керак)
bар бир амал “=”белгисини босиш Билан бажарилади. Шунинг учун cам 12+24:2 ифода Kийматини калккуляторда cисобланса, 18 га тенг блади, аслида 24 чиKиши керак.
Сонларни сичKон ёрдамида ёки клавиатурадан киритиш мумкин
Калькулятор тугмаларини бир нечтасини вазифасини криб чиKамиз:
MS – индикатордаги сонни хотирага жнатади.
MR- хотирадаги сони мндикаторда крсатади.
M+ - индикатордаги сонни хотирадаги сонга Kшиб хотирада саKлайди.
MC- хотирани тозалайди.
Се – индикатордаги сонни чиради.
C - индикаторни ва хотирани тозалаб бошланCич cолатга келади.
%- протсентни cисоблайди.
Sqrt – сондан квадрат илдиз чиKаради.
1\х – тескари сон cосил Kилади.
Bask space – индикаторга киритилган охириги раKамни чиради.
Инжинерлик калькуляторига тиш учун, менюлар сатридан Видни танлаб, ундан инжинерний буйруCини бажаришимиз керак. Унинг криниши Kуймдагича.









Калькулятордаги Hex, Dec, Oct, Bin сзлари мос равишда н олтилик, нлик, саккизлик, иккиликсаноK системалирини аниKлайди. Кк рангдаги тугмачалар математик cисоблашларни бажариш учун ишлатилишини билдиради.
“Inv” байроKчаси функсияга тескари функсияни cисоблаш учун Kйилади. Мас: Хy ни cисоблаш рнига Х дан у даражали илдиз чиKаради.
“Нур” га Kйилган байроKча фаKат тригонометрик функсиялар учун талуKли, у уларни гиперболик кринишга тказади.
13 EMBED Microsoft Equation 3.0 1415 ни муcандислик калькуляторида cисоблашни крайлик.
Dec нлик саноK системасига ва Radians фаоллаштирилади, чунки тригонометрик функсиялар радианларда берилган. Кейин калбкулятордаги тугмаларни Kуйидаги тартибда босиш зарур.
(3*2.6+15ln)/(5sin-12cos)x^2=+1.5=
жавоби 4.7332369051.. га тенг блади.

Такрорлаш учун саволлар :
Windows оператсион системасининг асосий менюсини тушинтиринг.
Иш столи нима?
Windows оператсион системасининг пакет программаларни турлари айтинг.
Блокнот пакет программаси Kандай ишга туширилади?
Блокнот программасининг вазифаси нима?
Блокнот программасида кундалик Kандай Kилиб сана ва ваKтни саcифага автоматик Kйиг мумкин?
WordPad пакет программасини Kандай ишга туширади?
WordPad программасини файл менюсини тушинтиринг.
WordPad программасининг асбоблар панелини тушинтиринг.
Калькулятор программасини ишгша туширинг.
Калкулятор программаси Kандай вазифа бажаради.
Калькулятордаги Kйилган
·белги Kандай маънони билдиради.
Калькулятор тугмачалари вазифасини тушинтиринг.





















График муьаррири
Компьютернинг техник ва дастурий таъминотининг ривожланганлиги ьужжатларни таьрир ыилиш борасида турли хил расм, сурат ва чизмаларни ыайта ишлаш имкониятини яратади.
Агар газета ёки журналдаги бирор шакл катталаштириладиган ойна орыали эътибор бериб ыаралса, у турли хилдаги нуыталар, чизиылар ва дощчалардан иборатлигини к=риш мумкин. Бу растр деб аталади, у график сатр ва устунлар б=йича жойлашган турли белгилар т=пламидан иборат б=лади.
Ьозирда чоп этилаётган газеталар, китоблар, журналлар компьютер ёрдамида тайёрланади. Уларда ишлатиладиган турли график маълумотларни ыайта ишлаш учун эса махсус дастурлар – график муьаррирлари ишлатилади.
График муьаррири (дастлаб) экранни маълум =лчовли т=рга ажратади ва шу т=р тугунлари ёрдамида шакл ясалади.
Шу сабабли экран ыанчалик майда т=рга ажратилса шакл шунчалик аниы ьосил ыилинади.
График муьаррирлари уч хил к=ринишдаги ахборот билан ишлайди: расм, чизма, сурат.
Расм деганда биз объектнинг чизиылардан иборат контурини, чизма деганда мавжуд ёки хаёлий объектнинг проекциясини, сурат деганда объектнинг оы-ыора ёки рангли тасвирини тушинамиз.
Компьютерда график ахборотни ыайта ишлаш учун унинг ташыи ыурилмаларидан кенг фойдаланиш зарурияти тущилади.
Масалан, суратни компьютер хотирасига киритиш учун суратга тушириш ыурилмаси (сканерлар) дан, чизмалар учун ахборотни раыамли к=ринишга =тказиш ыурилмаси (дигитайзер) дан, расмлар учун эса «Сичыонча» манипуляторидан фойдаланиш мумкин. Биз юыорида график ахборотни унинг «к=риниши» б=йича уч грухга ажратдик. Аммо тасвирларни бошыа мезонлар б=йича ьам турли гурухларга ажратиш мумкин. Масалан, тасвир ьаракатланмайдиган ёки ьаракатланадиган, тасвир доимий ьолатда (масалан, ыощозда, плёнкада ва ь.к) ёки ваытинчалик ьолатда (экранда) б=либ, уни к=рсатадиган ыурилма =чирилгач, тасвир ьам й=ыолади. Тасвир текис ёки ьажмли ьолда ьам ифодаланиши мумкин.
График муьаррирлари ёрдамида тайёрланган маълумотларни алоьида ва жадвал к=ринишида тасвирлаш мумкин б=лади. Алоьида ифодаланган график ахборот ишлатилганда, у ьар сафар ташыи ыурилмадан хотирага юкланиши керак б=лади.
Жадвал к=ринишида эса ахборотлар хотирага бир марта юкланади ва исталган пайтда кераклисини ишлатиш имконияти мавжуд б=лади. Компьютер ёрдамида яратилаётган мультфилмларда ана шу жадвал к=ринишидан фойдаланилади.
График ахборотнинг сифати ишлатилаётган компьютернинг имкониятларига ьам бощлиы, албатта. Баъзи компьютер экрани горизонт б=йича 560 та ва вертикал б=йича 560 та нуытадан иборат т=рга б=линса, баъзилари 1800Х2400 т=рга б=линади. График муьаррирлари – компьютер дастурий таъминотининг бир ыисмини ташкил ыилади. Ьосил ыилинган тасвирни ыощозга чиыариш учун турли =лчовли ва турли ранга эга б=лган графыургичлардан фойдаланилади. Тасвирни принтер ёрдамида ьам ыощозга чиыариш мумкин, бунда аниылик й=ыoлади.
Ыуйида биз ьозирги замонавий компьютерлар учун м=лжалланган Paint Bursh график муьаррири билан ишлашни к=риб чиыамиз.
Ыалам 1 пиксел ыалинликдаги чизиы чизади. Вертикал т=щри чизиы, горизонтал т=щри чизиы ёки 450 бурчак остидаги чизиы чизиш учун SHIFT тугмачасини босиб туриш керак.

М=йыалам (щётка) й=щон чизиы чизиш учун ишлатилади. М=йыалам ыалинлигини панелдаги чизиылар ёрдамида танлаб олинади.
Лупа расмни 2, 6 ё 8 марта катталаштириб к=рсатишда ёрдам беради.
Пуфлагич (аэразоль баллончаси) рангларни сочиш вазифасини бажаради.
+чиргич чизиыларни =чиради. +чиргични й=щонлиги панелдан танланади
.














Paint программаси ойнасининг криниши
\ - асбоб т=щри чизиы чизишда ёрдам беради. Унинг ыалинлиги панелдан танлаб олинади.

·- асбоб ёрдамида турли хилдаги эгри чизиылар чизилади.
- асбоб т=щри т=ртбурчак чизади. Курсорни =зимизга маъыул б=лган жойга ы=йиб сичыончани чап тугмачасини босиб керакли жойгача сичыонни юритамиз, с=нг тугмачани ы=йиб юборамиз. Квадрат чизиш учун SHIFT тугмачасини босиб туриш курак.
- асбоб учлари ёй шаклида б=лган т=щри т=ртбурчак чизади.
- асбоб айлана ёки элипс чизади. Айлана чизиш учун SHIFT тугмачасини босиб туриш керак.
- асбоб ьар – хил шаклдаги к=пбурчак чизиш ишини бажаради.
А- асбоб расмларга текст ёзади.
График муcарриридан файлларни ташкил Kилиш ва таcрирлаш учун асосан меню сатрида жойлашган Файл, правка, Вид, Рисунок, Палитра, ва Справка бллимларидан фойдаланамиз.


Создать буйруCи ёрдамида янги файл ташкил этилади. Открыт буйруCи олдин тузилган файлни ёки мавжуд блган расмли файлларни рйхатини cосил Kилади. Сохранит олдинги ном бйича згартирилган файлни хотирада саKлайди. Агар янги файл тузилган блса унга ном Kйиш ва саKлаш учун мулоKат ойнаси пайдо блади. Сохранит как – cоcлаган жойга янги ном Kйиб саKлаш мумкин. Предварительный просмотр – cужжатни чоп этишдан олдин тахминий криш. Печат cужзжатни принтер ёрдамида чоп этиш вазифаларини бажаради.
Вырезать – бирор Kисмини KирKиб олиш вазифасини бажаради. Копироват ажратилган Kисмдан нусха олади. Вставит KирKиб олинган, нусха олинган Kисмларни крсатилган жойга жойлаштиради.

Оператсион системанинг хизматчи пакет программалири.
Оператсион системанинг хизматчи пакет программаларига
Пуск
·Программы
·Стандартные
·Служебные программы буйруCи ёрдамида мурожат Kилинади. Бу программалар оператсион системасида ЭbМ Kурилмаларига техник Kаров бериш, программаларни архивга юбориш ва бошKа вазифаларни бажаради.
Хизматчи прогаммаларга кириш ва унинг командалари Kуйидаги расмда крсатилган.

Активизатсия Windows буйруCи ёрдамида оператсион тсистеманинг муддати тугаган блса уни активлаштириш вазифасини бажаради.
Архиватсия данных буйруCи ёрдамида берилганларни архивлаштиради.
Востонавление системы - оператсион система тикланади.
Дефрегментатсия диска - дискларни дефрегментатсия Kилади яни дискларга техник Kаров беради.
Очистка диска - дискни ортиKча кераксиз файллар ва корзинадан чиKариб ташланган файллардан тозалайди.
Свидение о система - система cаKида маълумот беради.

Информатсияларни cимоя Kилиш.
bозирги пайтда турли хил кринишда блган информатсияларни cимоя Kилиш асосий муаммолардан бири блиб KолмоKда. Инсонлар cужжатларини cимоя Kилиш учун сейф ва банклардан фойдаланганлар, узларининг офислари ва квартираларни cимоя Kилиш учун ёнланма Kаровуллардан фойдаланганлар.ва cакоза. Компютердаги информатсияларни cимоя Kилиш учун компютер ишлатувчилар анча ваKт фикрлар юритиб келдилар. Компютер ишлатувчи Internet тормоCига компютерини улаган блса компютерда нималар содир блаётганини зи билмаслиги мумкин. Кимдир компютерга уланиб махсус программалар ёрдамида ундаги cамма файлларни криши, KаттиK дискдаги информатсиялардан узининг компютерига нусха олиши мумкин. Бундан ташKари у компютерга шундай программа юклаши мумкинки бу программа ёрдамида бу компютердаги Kилинадиган ишлар юзасидан узининг компютерига информатсиялар олиб туради. Бундай кишиларни cакерлар дейилади..
Бу cакерлардан компютерларни cимоя Kилиш вазифалари муcим блиб Kолди. Шунинг учун шахсий компютерга зимизнинг cимоя Kилиш калитларимизни (парол0 Kйишимиз керак блиб Kолди.
Компютерларни очиш учун экран заставкасини cимоялаш, компютернинг setup Kисмини cимоялаш керак блади. Бундай cимоялашни cам cакерлар бузиб кириши мумкин, Бундай cолатларни бартараф этиш учун махсус мухофизат программалари cам мавжуд. Бундай программалардан бири ScreenLock Pro блиб уни компютерга Kшишда оператсион системага кириш учун парол ёзилади. Бу паролни эсдан чиKармаслигимиз керак. Махсус программа, дискларни. Папкаларни cам cимоя Kилувчи программалар мавжуд блиб улар программаларни, дискларни ва папкаларни очиш учун ишлатувчидан паролни срайди, Kачонки тCри жавоб берсак снг папкани ва дискни очади.
Информатсион техникалар Kанчалик ривожланса ундаги программаларни очиб олувчилар, унга вируслар ташловчи груcлар cам, бундай груcлардан cимоя Kилувчилар cам ривожланиб боради. Шунинг учун cам компютерларни локал тармоKда cам, Интернет тармоKларида cам ишлашини cимоя Kилувчи бир биридан кучли программалар жуда кпдир. ФаKат биздан шуни талаб Kиладики компютерлардан ва cимоя Kилувчи программалардан тCри фойдаланишимиз керак.

Компютер вируслари

“Вируслар” cажм жиcатдан унча катта блмаган программа блиб у компютер муKаррар ишлаши учун тсKинлик Kилиб у компютерга махфий равишда кириб системавий файлларда ва cужжатларда пайдо блади. Компютер вирусларининг асосий хусусиятларидан бири улар зларининг зараркунандалик вазифасини бажариб дискдаги файллар ва системавий файллар Билан биргаликда дискларга тиб олади. Шунинг учун cам уларни “вирус” деб аталади. Вируслар куннинг муайян ваKтида, cафтанинг муаян кунида, поргаммалрни очишда ва cокозаларда ишлайди.
Вируслар зларининг зарар етказишига Kараб Kуйидаги группаларга блинади:
bатарсиз вируслар. Бундай вируслар компютер ишини боришига таъсир Kилмасдан, дискдан жой олиб компютер ишлашини сустлаштиради.
Хатарли даражаси паст благн вируслар. Бу вируслар компютерга таъсир Kилмасдан, экранга кераксиз маълумотлар, графикларни чиKариб компютер ишлатувчини асабига тегади.
Хатарли даражаси рта блган вируслар. Улар дискдаги информатсияларни Kисман бузади. Аксарятлари кенгайтирилган Kисми .com блган узунлиги 64000 байтгача файлларни бузади.
Хатарли даражаси баланд блган вируслар. Улар программаларни тез –тез пайдо блиб Kолишва йK блиб Kолишига сабаб блади. Бундай cолатларда компютер винчестрини формат Kилиб уни бошKатдан ишга тайёрлашга тCри келади.
Файл вируслари. Бу турдаги вируслар .ехе ва .com типи кринишдаги файлларга тиб уларни ишга туширганда иш фаолиятини бошлайди.
Анти вирус программалари.

Вирусларни пайдо блиши билан компютерни улардан cимоялаш ва тозалаш учун антивирус программалари пайдо блди. Улар компютердан вирусларни топиб уни даволайди.
Полифантлар. Антивирус программаларидан бири блиб улар системавий дискдаги системали файлларни, папкаларни, программаларни умуман олганда дискдаги cамма программаларни текшириб чиKиб маълум блган вирусларни топади ва даволайди. Бундай антивирус программасига Antivirus Toolkit Pro киради.
Ревизорлар. Бундай программалар файлларни асл нусхаси Билан кейинги нусхаларини таKKослаб туради. Агар улар бир бирига тCри келмаса унда вирус бор деб cисоблайди. Унга Adinf антивирус программаси мисол бла олади.

Такрорлаш учун саволлар.
Paint график муcаррири Kандай ишга туширилади?
Paint график муcарририни асбоблар панели вазифаларини тушинтиринг.
Paint график муcарририни вазифаси нима?
Оператсион системанинг хизматчи пакет программаларини вазифалари нима?
Дефрагментатсия Kандай вазифани бажаради?
Информатсияларни cимоя Kилиш деганда нимани тушинасиз?
Вируслар нима?
Вирусларни Kандай турларини биласиз?
Вируслардан cимояланиш учун нималар Kилиш керак?



Фойдаланилган адабиётлар:
Георгий Евсев, Сергей Пацюк, Сергей Симонович:
“Работа на персональном компютере” часть 1. Москва 1998.
Ф.С.Комолов, А.З. Додихудоев, Н.Н. Меcмонов:
“ Асосcои техникаи компютерй”.
“НаKшаи намунавии таKвими аз фанни «Технологияи информатсионй” ”. Хужанд – 2007
Ш. Нуриддинов. У.В. Мааннонов: «Информатика ва cисоблаш техникаси » русча – збекча луCат
Мулажонов М., Тхлиев J., Шодмонов Ш.: “Информатика ва информатсион технология”
А.А. АбдуKодиров, Р.Т. Азларов: “ Информатика ва cисоблаш техникаси асослари 8”
“Электро вычислителная техника 7-8”. Просвешение 1988
С.В. Гушаков, Т.С. Хачиров., Р.О. Соболев.: «Секреты хакера защита и атака»
Шафрин Ю. «Основы компютерной технологии» Справочник школника




























Шрифт номи

линейка

Шрифт лчови

Шрифт тури

Стандар панел асбоблар

Менюлар рйхати

Менюлар Kатори

Панел асбоблари

Ранглар палитраси

Иш майдони


13 PAGE 14415