Урок §1.1. Химиялы? элементтерді? периодты? ж?йесін атом ??рылысы т?р?ысынан сипаттау. §1.2.Химиялы? байланысты? т?рлері. (11 класс)
СабаKтыS таKырыбы: §1.1. ХимиялыK элементтердіS периодтыK ж_йесін атом Kaрылысы тaрCысынан сипаттау. §1.2.ХимиялыK байланыстыS т_рлері.
Кененбаева Жадыра ЖaманKaлKызы
Jазалы аграрлы – техникалыK колледжініS
химия ж‰не биология п‰н оKытушысы
СабаKтыS маKсаты: ОKушылардыS перидтыK заS, атом Kaрылысы тaрCысынан химиялыK элементтердіS периодтыK ж_йесі, атом Kaрылысы тaрCысынан химиялыK элементтердіS периодтыK ж_йесіне сипаттама беру, атомдаCы, изотоптардаCы электрондардыS таралып орналасуы туралы білімді Kайталау;
ОKушылардыS химиялыK байланыстыS т_рі ж‰не кристалл торлары туралы алCан білімдерін ж_йелеу;
ДамытушылыK:
химиялыK элементтердіS периодтыK ж_йедегі орны, атом Kaрылысына тaрCысынан сипаттама беру, электрондыK ж‰не графиктік формулаларын Kaру даCдыларын ары Kарай дамыту, есте саKтау Kабілеттерін дамыту;
жай ж‰не к_рделі заттардыS KасиеттерініS химиялыK байланыстыS т_ріне т‰уелділігіне болжам жасау, Kaрамы, Kасиеттері ж‰не кристалл торы арасындаCы байланысKа к™Sіл аудару, алCан білімді жетілдіру; Kорытынды жасау;
Т‰рбиелік: сабаK уаKытын баCалауCа _йрету, еSбекKорлыKKа ж‰не п‰нге KызыCушылыCын арттыру.
СабаK типі: жаSа сабаK
СабаK ™ткізілу т_рі: кітаппен ™з бетінше жaмыс , жаттыCулар орындау
Jaралдар мен реактивтер: Кітап, д‰птер, интерактивті таKта, видеофрагмент к™рсету
`йымдастыру кезеSі:
(СабаKтыS маKсаты мен кезеSдерін аныKтау.)
- сабаKта Kалыпты жaмыс істеуге м_мкіндік жасау ;
- оKушыларды психологиялыK дайындау.
Амандасу. ОKушылардыS сабаKKа дайындыCын тексеру. ОKушылардыS к™Sілін сабаKKа аудару. СабаKтыS жалпы маKсатын ашу, оны ™ткізу жоспарын к™рсету.
^й тапсырмасын сaрау кезеSі:
ОKушыларды білімді , саналы ж‰не белсенді т_рде меSгеруге дайындау кезеSі:
1.СабаK таKырыбын хабарлау. ОKушылармен біріге отырып сабаK маKсатын айKындау.
ЖаSа материалды оKып _йренудіS практикалыK Kажеттілігін к™рсету. ОKушылардыS алдына оKу проблемасын Kою. Білімді жаSCырту. (Актуализация )
Білімділік міндеттері:
- оKушылардыS білім алуCа деген ынта-ыKыласын жaмылдыру.
- оKушыларды білім алудыS маKсаттарын аныKтауCа;
- оKушылардыS материалды бір мезгілде Kабылдауы, ой Kорытындыларын жасауы, жалпылай ж‰не ж_йелей білуі. Білімді жаSCырту.
Фронталды ‰Sгімелесу:
1. Реттік н™мірі 21,23- ге сипаттама бер.
2. Реттік н™мірі 9,15- ке теS элементтердіS электрондыK, графиктік формуласын KaрыSдар.
3. ХимиялдыK байланыстыS Kандай типтерін білесіSдер? Мысал келтіріSдер.
ЖаSа сабаK т_сіндіру кезеSі:20 минут
АтомныS Kaрамына оS зарядты ядро мен теріс зарядты электрондар кіреді. Д.И.Менделеев aсынCан химиялыK элементтердіS периодтыK ж_йесіндегі рет н™мірі сол элементтіS атом ядросы зарядыныS м‰німен с‰йкес келеді. Атом ядросы оS зарядты протондар мен заряды жоK нейтрондардан тaрады. €р элемент атомыныS ядро зарядына теS протондар саны тaраKты, ал нейтрондар саны ™згермелі болуына орай изотоптар шыCады. Мысалы, табиCатта кездесетін к™міртек екі изотоптан тaрады, олар: 126С, 136С. Сонымен Kатар атмосфераныS радиоактивті изотоптыS 146С сілемі табылCан. Бaл изотоптардаCы нейтрондар саны 6,7,8-ге теS.
АтомдаCы электрондар энергия м™лшеріне Kарай белгілі бір квант Kабаттарына (деSгейлерге) б™лінеді. Ондай энергетикалыK деSгейлердіS саны-7, олар кестедегі периодтар санына теS. Жалпы деSгейлер мен периодтар саныныS бірдей болуын атом Kaрылысы теориясы бас квант саныныS м‰німен т_сіндіріледі.
€р деSгейде бірнеше деSгейше бар. ДеSгейшелер ™з кезегінде орбитальдардан тaрады. Мысалы, бірінші квант KабатындаCы (n=1) бір деSгейшеде 1s орбиталь, ал екінші KабаттаCы деSгейшеде екі т_рлі орбиталь 2s,2p, _шіншідегі _ш деSгейшеде _ш т_рлі орбиталь 3s, 3p, 3d бар.
s-орбитальдардыS пішіні сфера т‰різді, ал p-орбитальдардыS пішіні гантель немесе к™лемді сегіздік, d-орбитальдардікі одан да к_рделі болып келеді. €р деSгейшеде бір Cана s-орбиталь, x,y,z осьтері бойынша баCытталCан пішіні бірдей _ш p-орбиталь бола алады. ОлардаCы электрондарды да s-электрон, p-электрон деп б™леді.
Мысалы, реттік н™мірлері 3 литий ж‰не 6 к™міртек атомдарыныS электрондыK конфигурациясын формула т_рінде бейнелейік:
3Li 1s22s1
6C 1s22s22p2
Негізгі топшаларда сыртKы Kабатта 1-8-гедейін электрон болады бaлар s- р-элементтер; Kосымша топшаларда d- ж‰не f-элементтер орналасады.
Реттік н™мірі 4,15,31-ге теS элементтерге сипаттама бер.
№4
№15
№31
Топ, период, Kосымша топша номері
Бериллий, 2, 2, негізгі
Фосфор, 5, 3, негізгі
Галлий, 3, 4, негізгі
ЭлектрондыK формуласы
2,2
2,8,5
2,8,18,3
Графиктік формуласы
1s2
2s2
1s2
2s2 2 p6
3s2 3 p1
1s2
2s2 2p6
3s2 3p6 3d10
4s2 4p1
s-элемент
Р-элемент
Р-элемент
Атомдар ™зара ‰рекеттескен кезде химиялыK байланыс туып, соныS н‰тижесінде молекулалар, иондар, кристалдар, радиклдар т_зіледі. ОсыCан сай химиялыK байланыстыS 4 типі бар, олар коваленттік, иондыK, металдыK, сутектік болып б™лінеді.
Коваленттік химиялыK байланыс атомдардыS арасында ортаK электрон бaлты т_зіліп, ортаK электрон жaбы пайда болCанда шыCады. €рекеттесуге Kатысатын атомдары тaраKты ‰рі тиімді 8 электронды конфигурацияCа ие болады, тек сутек _шін 2 электрон жеткілікті. Коваленттік байланыс екі т_рлі механизммен т_зіледі: бірі – алмасу, екіншісі – донорлы-акцепторлы.
Алмасу механизмі атомдардыS жaптаспаCан электрондарыныS бaлттары ™зара б_ркесіп ортаK жaп т_згенде байланысады. Мысалы сутек молекуласында s – s орбитальдар б_ркесіп, полюссіз коваленттік байланыс т_зеді:
Хлорсутек молекуласында s – ж‰не р – орбитальдардаCы жалKы электрондардыS бaлттары б_ркесіп, полюсті коваленттік байланыс т_зеді, ™йткені ортаK бaлт электртерістігі _лкендеу хлор атомына Kарай ыCысады:
Азот молекуласындаCы _ш ортаK жaп р – орбитальдардаCы жалKы электронды бірдей бaлттардыS бaркесуінен туатындыKтан, полюссіз болып шыCады:
^ш байланыстыS біреуі (ядроны жалCастыратын сызыK бойынша б_ркесу)
·-, ал екеуі
·- (к™лденеS бaлттарды бaркесу) байланыс болып саналады.
М_нда еселі байланыстар органикалыK Kосылыстарда жиі кездеседі. Мысалы к™мірсутектерді алайы:
Донорлы – акцепторлы механизм бойынша коваленттік байланыс бір атомныS дайын жaптасKан электроны екінші атомыныS бос орбиталіне орналасып, ортаK бaлттар т_згенде орналасады.
МеталдыK байланыс. МеталдыS кристалдыK торыныS т_йіндерінде атомдар немесе олардыS иондары орналасатыны белгілі. МеталдыK тордаCы бостау к_йдегі делокальданCан электрондар к™птеген ядролардыS арасында ™зара тарту к_штерін тудырып, метелдыK байланыс т_зеді. МеталдардыS сыртKы деSгейіндегі валенттік электрондар саны аз болатындыKтан, олардыS иондарCа айналуы Kиын емес:
Ме - пе Ме +п
Мaндай Kабілетті металдар бос к_йде де, химиялыK ‰рекеттесу кезінде де к™рсетеді. Бос к_йдегі металдыS белгілі физикалыK Kасиеттері: электр ж‰не жылу ™ткізгіштігі, KаттылыCы, иілімділігі, созылCыштыCы, ™зіне т‰н жылтыры, т.б. бaлардыS барлыCы металдыK байланысKат т‰уелді.
Сутектік байланыс оS зарядты полюстікке ие болCан сутек атомы мен теріс полюсті, электртерістігі к_шті, б™лінбеген электрон жaбы бар (к™біне F,O,N, кейдеCL,S) атомдар арасында т_зіледі.
Сутектік байланысKа белоктардаCы кабонил тобы мен амин тобындаCы сутектіS арасында т_зілген байланыс мысал бола алады:
\
·-
·+ /
С = О... Н
·
/ \
Бaл полинуклеотидтер молекуласында іске асатын молекула ішіндік байланысKа жатады. Ал химияда к™біне молекула аралыK сутектік байланыстар кездеседі. Оны этил спиртініS ™зінен немесе оны суCа араластырCанда жылу б™ле ж_ретін процестен байKауCа болады:
Кіші молекулалы су, спирт, альдегид т‰різді заттардыS Kалыпты жаCдайда сaйыK к_йде болуы сутектік байланыстыS ‰серінен. Сонымен Kатар аммиак, фторсутек сияKты газ к_йіндегі заттардыS оSай сaйылуы олардыS молекуласыныS арасында т_зілетін сутектік байланыстарарKылы іске асырылады.
Сутектік байланыспен байланысKан заттар молекулалыK кристалдыK торCа ие болады.
ИондыK байланыс катиондар мен аниондардыS арасында электростатикалыK тартылу к_шініS н‰тижесінде пайда болады. ХимиялыK ‰рекеттескен атомдар 8 электронды тaраKты оттек KабатKа ие болып, катион мен анионCа айналу _шін олар к_шті металдар мен бейметалдарCа жатуы тиіс. Мысалы:
К + · B: [: К: ]+ [ : B : ]-
3s2 3p6 4s1 2s2 2p5 3s2 3p6 2s2 2p6
МaндаCы кали атомыныS s – орбитальндегі электрон бaлты т_гелдей дерлік фтор атомыныS р –орбитальіне к™шеді, с™йтіп т_зілген екі ионныS да сыртKы Kабаты тaраKты оттекке айналады.
Білімді Kорытындылау ж‰не ж_йелеу:
Д‰птермен жaмыс:
Коваленттік полюсті ж‰не полюссіз байланысKан молекулаларды б™ліп жазыSдар:
CL2І, НІ, Вr2, BrCL3, I3N, CF3, S2, H2S, O2, XeO4, P4, C2H2.
Мынадай молекулаларды: B2, NF3, BCL3, O2, HI, CH4, BeCL2, N2 , байланысKа
KатысKан электронныS т_ріне сай (s – s , s – p , p – p ) саралаSдар.
VI. БаCалау.
СабаKKа KатысKан оKушыларды білімі мен белсенділігі бойынша баCалаймын.
^й тасырмасы:
§1.1. ХимиялыK элементтердіS периодтыK ж_йесін атом Kaрылысы тaрCысынан сипаттау.
§1.2.ХимиялыK байланыстыS т_рлері.
7, 10, жаттыCу (8бет). 12 жаттыCу (14 бет).
Рисунок 1Описание: F:\11-18.jpgРисунок 3Описание: F:\11-18.jpgРисунок 6Описание: F:\11-19.jpgРисунок 4Описание: F:\11-19.jpg15