Та?ырып: Несие нары?ы ж?не оны? ма?ынасы мен м?ні

Д‰ріс 4.
ТаKырып:Несие нарыCы ж‰не оныS маCынасы мен м‰ні
СaраKатар
Jаржы нарыCы ж_йесіндегі несие нарыCыныS орны.
`дайы ™ндірістік процесс кезіндегі несиеніS ролі.
Несие нарыCыныS Kaралдары. Несие т_рлері.
1. Несие нарыCы дегеніміз – несие ресурстарыныS т_ріндегі аKшалай Kаражатты сатып, сатып алу бойынша олардыS KатынастарыныS жиынтыCы.
Несие нарыCыныS объектілері болып наKты ж‰не наKты емес нысандаCы аKшалай Kаражаттар табылады.
Несие тауарларыныS наKты т_ріне депозиттер ж‰не коммерциялыK несиелер жатады.
Несие нарыCыныS субъектілері болып ‰р т_рлі Kаржы институттары табылады. Олар сатушылар мен сатып алушыларCа б™лінеді.
Несие тауарларыныS баCасы болып пайыз табылады. Несие баCасы мынадай факторларCа байланысты болады: инфляция деSгейі, сaраныс пен aсыныс Kатынасы, `Б – тіS Kайта есептеу ставкасы, несие мерзімі.
Несие нарыCыныS пайда болуы мен Kызмет етуініS Kажетті шарттары мыналар:
Бос аKша KаражаттарыныS болуы.
JаражатKа деген KажеттіліктіS болуы.
АKшалай KаражаттыS меншік иелері мен Kаржы институттарыныS к™п болуы.
Несие нарыCы мынадай Kызметтер атKарады:
АKшалай KаражаттыS халыKтыS арасында Kайта б™луіне ыKпал ету.
АKшалай Kаражатты ™кімет пен нарыKKа Kатысушылар арасында б™леді.
Мемлекеттер арасында Kайта б™лу процесін Kалыптастырады.
Несие нарыCы т™мендегідей aстамдарCа беріледі:
KайтарымдылыK;
мерзімділік;
т™лемділік;
KамтамасыздыK;
маKсаттылыK.
Жалпы несие нарыCыныS негізгі субъектісі болып коммерциялыK банктер табылады. Олар бір жаCынан жалCа алушы ж‰не екінші жаCынан сол жалCа алCан Kаражатты несие беруші Kызметтерін атKарады ж‰не бaл операциялар коммерциялыK банктіS негізгі KаржылыK н‰тижесін Kалыптастыратын д‰ст_рлі операция болып табылады.
Несие нарыCы арKылы жалCа алынCан капиталды экономиканыS сфералары арасында б™лу ж‰не Kайта б™лу, Kорлану ж_ргізіледі. Несие нарыCыныS маSызы Kандай аKша капиталыныS Kолданылатынына байланыссыз болады.
Несие нарыCы арKылы ™ндірістіS ж‰не тауар айналымыныS ™сімі, капиталдыS KозCалысы, аKшалай жинаKтардыS трансформациясы, Cылыми техникалыK революция, негізгі капиталдыS жаSаруы ж_ргізіледі.
Несие нарыCыныS негізгі Kатысушылары ретінде кредитор мен жалCа алушы Kатысады. Кредитор Kарыз беруді ж_зеге асыратын несие м‰мілесініS Kатысушысы. Тауар ™ндірісініS алCашKы сатысында кредиторлыK Kызметпен жеке тaлCалар айналысты. ОныS дамуыныS н‰тижиесінде аKшалай кредиторлар ретінде банк мекемелері дами бастады. Ал тауарларды KарызCа беру кезінде кредитор болыр тауар ™ндірушілер табылды.
Jарыз беру _шін кредитордыS Kолында Kажетті Kаражат болуы керек. ОныS к™здері болып жеке Kорлар, ж‰не aдайы ™ндіріс процесініS басKа субъектілерінен Kайтарымды негізде алынCан ресурстар табылады.
Jазіргі заманCы нарыKтыK экономика жаCдайында банк кредитор Kарызды тек жеке Kаражаты к™зінен Cана емес, тартылCан Kаражат есептерінен ж‰не баCалы KаCазды орналастырCаннан т_скен Kаражат есебінен де ж_зеге асырады.
ЖалCа алушы – бaл несиені алып, бекітілген мерзімді алынCан Kарыз сомасын Kайтарыду ж_зеге асыратын несие KатынастарыныS Kатысушысы. ЖалCа алушы кредитормен салыстырCанда ерекшеліктерге ие болады:
- жалCа алушы KарызCа алынCан KаражаттыS меншік иесі емес, тек оныS уаKытша иегері;
- жалCа алушы KарызCа алCан Kаражатын айналыс сферасында да ™ндіріс сферасында да Kолданады. Кредитор Kарызды айырбас фазасында береді;
- жалCа алушы KарызCа алCан Kаражатты оныS шаруашылыCында шеSбер айналымын аяKтаCан кезде Kайтарады. Несиені Kайтаруды Kамтамасыз ету _шін жалCа алушы aдайы ™ндіріс процесін кредиторлармен есеп айырысуCа м_мкіндік беретін KаражаттыS уаKытында айналыстан босайтындай етіп aйымдастыруы Kажет.
- жалCа алушы тек Kарыз сомасын Kайтарып Kоймай, KарыздыK пайызды да т™лейді. Бaл жерде жалCа алушы кредитордыS KойCан талаптарына тікелей т‰уелді болатындыCын ескеру Kажет.
Несие KозCалысыныS заSдалыKтары несие нарыCында кредитор мен жалCа алушыныS арасында Kалыптасатын Kатынастарды толыK т_сінуге м_мкіндік береді.
Несиелік Kарым KатынасKа т_се отырып, кредитор мен жалCа алушы ™здерініS маKсаттары мен KызыCушылыKтарыныS бірлігін к™рсетеді. Несиелік Kатынас барысында олар орындарымен ауысуы да м_мкін, яCни кредитор жалCа алушыCа ал жалCа алушы кредиторCа айналуы м_мкін.

2. Несие нарыCыныS инструменті болып несие табылады. Ол айырбас сатысында пайда бола отырып, Kaн KозCалысыныS _зіліссіздігін Kамтамасыз ететін Kарыз м‰мілесініS нысанына айналады.
НарыKтыK шаруашылыK жаCдайында несиеніS негізгі нысаны болып банктік несие табылады. Бaл жерде несие KатынастарыныS субъектілері болып к‰сіпорындар, мемлекет ж‰не банктердіS ™здері Kатысады. КоммерциялыK банктер ™зініS клиенттеріне несиеніS ‰р т_рлерін aсынады. Олар ‰р т_рлі белгілері бойынша жіктеледі.
ЖалCа алушылардыS негізгі топтары бойынша: шаруашылыKтарCа несие, халыKKа несие, мемлекеттік _кімет органдарына несиелер.
БаCыттары бойынша несиелер былай жіктеледі:
- тaтыну;
- ™нерк‰сіптік;
- сауда;
- ауыл шаруашылыK;
- инвестициялыK;
- бюджеттік.
Jызмет ету сферасына байланысты экономиканыS барлыK салаларыныS шаруашылыK субъектілеріне берілетін банктік несиелер екі т_рге б™лінуі м_мкін:
-негізгі KорлардыS кеSейтілген aдайы ™ндірісіне Kатысушы несиелер;
- айналым Kорларын aйымдастыруCа Kатысушы несиелер, яCни ™ндіріс пен айналыс сферасына баCытталCан неиселер.
Пайдалану мерзіміне байланысты несиелер талап ету бойынша ж‰не мерзімді деп б™лінеді.
Мерзімді несиелердіS ™зі:
- KысKа мерзімді (1 жылCа дейін)
- орта мерзімді (1-3 жылCа дейін)
- aзаK мерзімді (3 жылдан жоCары)
Талап ету бойынша несиелер жалCа алушымен кредитордыS талап етуі бойынша Kайтару мерзімі шегінде немесе жалCа алушыныS ™зініS Kалауы бойынша кез келген уаKытта Kайтарылады.
К™лемі бойынша несиелер ірі, орта ж‰не aсаK деп жіктеледі. €рбір банк ™зініS несие салымдарыныS к™леміне Kарай ™з бетінше аныKтайды. Мысалы, ‰лемдік т‰жірибеде коммерциялыK банктер «ірі сатушы» aCымын несие сомасы жеке KаражатыныS 3-5 пайызынан асатын банктерге береді.
Jамтамасыз етілуіне байланысты несиелер Kамтамаыз етілмеген (бланктік) ж‰не Kамтамасыз етілген деп жіктеледі. СоSCысы мыналармен Kамтамасыз етіледі:
- кепіл затпен;
- банктік кепілдемемен;
- саKтандырумен.
НесиеніS Kамтамасыз етілуі несиеніS Kайтарылмауын т‰уекелін тk™мендетудіS бір т‰сілі болып табылады. Jамтамасыз етілмеген несиелер несие Kабілеттіктері жоCары классты болып табылатын жалCа алушыларCа беріледі. Ол KысKа мерзімді сипат алатын жалCа алушыныS аяK асты Kажеттіліктері туындаCан жаCдайда беріледі. Jамтамасыз ету міндеттемесі кредиторCа жалCа алушымен несиеніS Kайтарылмауы жаCдайында іздеу салу KaKын береді.
Берілу т‰сілі бойынша банктік несиелерді компенсациялыK ж‰не т™лемдік деп б™луге болады. Бірінші жаCдайда несие сомасы жалCа алушыныS есеп айырысу шотына аударылады. Екінші жаCдайда банктік несие жалCа алушымен несиелендірілетін шаралар бойынша т™лем KaжаттарыныS негізінде т™лем операцияларын ж_ргізу арKылы Kолданылады.
НесиеніS Kайтарылу т‰сілі бойынша банктік несиелер б™лініп т™ленетін, ж‰не бір мезгілде т™ленетін деп жіктеледі.
ШаруашылыK субъектілері мен басKалай aйымдыK – KaKтыK нысандардыS ™ндірістік ж‰не ‰леуметтік Kажеттіліктерін банктік несиелендіру несиелендірудіS aстамдарын KатаS саKтау арKылы ж_зеге асырылады.
Банктік несиелердіS келесідей нысандары бар:
Мерзімді несие - бaл мерзімніS басында беріледі. СондыKтан ол бойынша пайыз барлыK сомадан есептеледі де, ал негізгі сома жарналармен Kайтарылады.
JысKа мерзімді несиелер, ‰детте бекітілген пайыздыK ставкалар бойынша, ал aзаK мерзімді несиелер ™згермелі пайызбен кез келген валютада беріледі. JысKа мерзімді несиелер шаруашылыK субъектілерініS айналым капиталыныS KозCалысына Kызмет етеді. Ж‰не дер кезінде есеп айырысу операцияларын ж_ргізуге м_мкіндік беріп, т™лем Kабілеттікті к™тере отырып, KаржылыK тaраKтылыKты Kамтамасыз етеді. JысKа мерзімідімен салыстырCанда орта ж‰не aзаK мерзімді несиелер инвестицияларCа Kажеттілікті Kамтамасыз етуге баCытталады, яCни негізгі капиталдыS KозCалысын Kамтамасыз ету, Kaрылыс ж‰не реконструкция ж_ргізу, жаSа ™ндірістерді игеру ж‰не негізгі Kорларды кеSейту бойынша шараларды ж_різу.
Овердрафт бойынша несие – бaл мерзімсіз несие, оны жалCа алушы бірінші талап ету мерзімінде базалыK ставкадан жоCары пайызCа ж‰не келісім шарттыS шарттарына с‰йкес к_н сайын есептелетін пайызбер алады. Овердарфт бойынша несие жалCа алушыны хабарландырмай тоKтатылуы м_мкін.
Несие желісін ашу бойынша несиелер – келісім шартта к™рсетілген соманы жалCа алушыныS талабы бойынша беру бойынша банктіS міндеттемесі. Несие желісі белігілі бір уаKытаK ашылады ж‰не осы мерзім біркенге дейін жабылмайды. Jажет болCан жаCдайда несие желісі компаниялармен KаржыландырудыS Kосымша к™зі ретінде пайдалана алады.
ЖаSартылатын несиелер. Несиелік желілер де овердрафт та револьверлік несие сипатын алуы м_мкін. Бaл несие бойынша жалCа алушы бекітілген сома шегінде Kаражатты _немі пайдаланып Kайтара алады. Бaл жерде несие лимит шегінде ж_зеге асырылады.
СиндикатталCан несие. Д‰ст_рлі банктік несие кезінде келісім шарт банк пен шаруашылыK субъектісініS арасында жасалады. Ал егер субъектіге ™те ірі сомадаCы Kаражат Kажет болCан кезде банк жоCары несиелік т‰уекелді мойнына ала алмайды, немесе шаруашылыK субъектісі де тек бір банктен несие ала алмайды, сондыKтан синдикатталCан несиелер талап етіледі. Ол банктіS бірнеше тобымен берілетін несиелер.
СиндикатталCан банк банк – гарант арKылы aйымдастырылады, ол банк тобын Kалыптастырып, олардыS ‰р Kайсысы ™зініS _лесі бойынша несие беруге Kатысады.
ИпотекалыK несие – банкпен KозCалмайтын м_лік немесе жер телімініS кепіліне берілетін орта ж‰не aзаK мерзімді берілетін несиесі. ИпотекалыK несиелендіру KаржылыK KызметтіS неCaрлым динамикалыK даму баCытындаCы бір т_рі болып табылып отыр.
JазаKстанныS несие нарыCыныS негізгі кредиторлары болып коммерциялыK банктер табылады. ЗаSды ж‰не жеке тaлCалардыS бос аKша Kаражаттарын тарта отырып олар активтік операцияларды ж_ргізудіS ресурстыK базасын Kалыптастырады. СолардыS ішіндегі негізгі _лесті несиелендіру операциясы алады. КоммерциялыK банктер JазаKстан РеспубликасыныS `лттыK банкініS алдында есепті болып табылады. JР `лттыK банкі Kайта Kаржыландыру ставкасын бекітеді. КоммерциялыK банктер несие пайызын осы ставканыS негізінде бекітеді..
КоммерциялыK банктер ‰мбебап немесе мамандандырылCан болатыны бізге белгілі. Jазіргі таSда елімізде банктердіS к™пшілігі ‰мбебаптыK сипат алады. Ал соSCы кезде мамандандырылCан банктер де дамуын ала бастады. Мысалы, «ТaрCын _й Kaрылыс жинаK банкі» АJ, оныS негізгі баCыты халыKты ипотекалыK несиелендіру.
Несие тек коммерциялыK банктермен емес ломбардтармен, несие серіктестіктерімен де беріледі. Олар несиені неCaрлым KысKа мерзімге ж‰не аз сомада зергерлік бaйымдардыS, авток™ліктіS ж‰не тaтыну тауарларыныS кепіліне береді.