М??анбет?алиева ?сем Н?рболат?ызы Госплемстанция жобб мектебі. Семинар — практикум саба?Бейметалдар ж?не оларды? ?осылыстары. ?аза?станда?ы бейметалдарды? кен орындары.

Бекітемін:
Күні:
Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Бейметалдар және олардың қосылыстары. Қазақстандағы бейметалдардың кен орындары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға бейметалдардың периодтық жүйедегі орны, құрылысы мен олардың ерешеліктерін анықтай отырып, білімдерін жүйелеп, қорытындылау.
Дамытушылық: оқушылардың қызғуы, ынта қиялмен қабылдауы сияқты танымдық қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: қарым-қатынасқа, өз білімін бағалай білуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: жаңа сабақты ұжымдық және ойын арқылы меңгерту
Сабақ әдісі: іздену, дәлелдеу, жеке пікір тудыру,сәйкестікті табу, деңгейлік тапсырма.
Көрнекілігі: реактивтер, оқулықтар, карточкалар, плакаттар
Сабақ барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру
VI топтың негізгі топшасында орналасқан элементтерді калай атайды?
Күкірттің тотығу дәрежелері?
Ауаның құрамында неше пайыз азот бар?
Құмның негізгі бөлігі?
Адсорбция дегеніміз не?
Көміртегіге сәйкес келетін тотығу дәрежесі?
Таза кремнийді қай ғалым бөліп алған?
Фосфор қышқылының формуласы?
Күкірттің неше қышқылдық оксиді бар?
Гипстың формуласы?
Тапсырма. Смайлик арқылы жұпқа бөлу. Тақырыптар бойынша жұптық жұмыс (Постер дайындау)
Графикалық диктант (үлгерімі төмен оқушыларға)
І. №15 элементке сипаттама беріңіз.
1. Таңбасы..........
2. Элементтің атом құрылысы......................
3. Физикалық, химиялық қасиеттері.......................
4.Оттекті қосылыстары.......................
5.Сапалық реакциясы........................
ІІ. №14 элементке сипаттама беріңіз.
1. Таңбасы..........
2. Элементтің атом құрылысы......................
3. Физикалық, химиялық қасиеттері.......................
4.Элементтің табиғатта таралған қосылыстарының формуласы .......................
5.Қышқыл және тұздарына сипаттама........................
ІІІ. Бейметалл оксидтерінің сәйкес қышқылдарының формуласын жазыңыздар.
Үлгі 1 2 3 4
SO2 SO3 CO2 P2O5 NO2
H2SO3
III. Жаңа сабақ: «Қайда қарасақ та, қайда көз жүгіртсек те көретініміз химия ғажайыптары» деп орынды айтылған.
Белгілі 110 элементтің 22-сі бейметалдарға жатады. Бейметалдар топырақ массасының 84-ін , өсімдік массасының % 98,5%- ін және адам денесінің массасының 97,5%-ін құрайды. Көміртек, сутек, азот, фосфор және күкірт органогенді элементтер болып табылады, өйткені олар нәруыз, май, көмірсу және нуклеин қышқылдары молекулаларының құрамына кіреді. Күнделікті демалатын біздің ауамыз бейметалдардан түзілетін жай және күрделі заттардың қоспасынан құралған.
Бейметалдардың орналасуы
I II III IV V VI VII VIII
1 H He
2 B C N O F Ne
3 Si P S ClAr4 As Se Br Kr
5 Te I Xe6 At Rn7 Бейметалдардың ішіненсутек пен гелий s-элементтерге, ал қалғаы p-элементтерге жатады. Элементтер – бейметалдар қалыпты жағдайда әртүрлі анрегаттық күйде болатын жай заттарды түзеді. He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn,H2, O2, N2, F2, Cl2 – газдар, Br2- сұйық, ал қалғандары-қатты заттар.
Бейметалдардың табиғатта таралуы: Бейметалдардың ішінде табитта жай заттар түрінде азот, оттек және күкірт кездеседі. Жер қыртысында таралуы бойынша бейметалдар біршама ерекшеленеді. Ең көп таралғандары: оттек, кремний, сутек: Ең сиректері: мышьяк, селен, йод.
Оңтүстік Қазақстанда Қаратау фосфориттерінде ірі кен орындары бар. Сапасы және мөлшері бойынша оларға тең келетін ештеңе жоқ. Фосфорит кен орындары сондай-ақ Ақтөбе облысында Жем өзенінің жоғары ағысында кездеседі.
Қазақстандағы бейметалдардың кен орындары: Бейметалдардың барлығы да кейбіреулері бос күйінде, кейбіреулері қосылыс күйінде республика өңірінен табылған. ІІІ топ бейметалы бордың қосылыстары бораттар, борацит немесе гидроборатциттер деп аталады. Олар еліміздіңбатысында, яғни Атырау аймағындағы Индерде, Бозшакөлде, сондай- ақ шығыста Зырян мен Успенде кездеседі. Орталық Қазақстанда Қоңырат пен Жезқазғаннан да табылған.
IV топ бейметалдары- көміртек С пен кремний Si қосылыстары Қазақстанның барлық өңірінде бар. Көміртектің мұнай, таскөмір, табиғи газ, тау жыныстары (мәрмәр, бор т.б) түріндегі бай қорынан басқа, таза графит Семейдің Аягөзі мен Жезқазғанның Ұлытауында кездеседі.
Мәрмәр тас CaCO3 – бағалы құрылыс материалы. Ол Таскөлде, Шығыс Қазақстан аймағында, Алтынемелде өндіріледі. Ал Ащысайдан қара мәрмәрдың бай қоры табылады.
Кремнийдің Si кремнезем (SiO2*H2O), силикаттар, саз (каолин Al2O3*2SiO2*2H2O), кварцит (SiO2) деген қосылыстары бар. Оларды өңдеп, шыны, қыш, цемент өндірістерінде қолданады.
Азоттың N қосылысы – селитренник KNO3 деген атпен оңтүстік аймақтарда табылған. Әсіресе Түркістанда, Қазалыда, Талас аудандарында көп.
Фосфор P фосфорит деп аталатын кені жөнінен Қазақстан дүниежүзінде Хабиннен кейінгі екінші орында. Ол Қаратауда (ең бай қоры), Ақтөбеде, Маңғыстауда, Қарсақбайда, Павлодардың Лощинов кешенінде кездеседі.
Күкірттің ең бай қоры – Майқайыңда, таза күкірт Алтайда, Жоңғар Алатауында, сондай-ақ тұздары мирабилит (глаубер тұзы) Na2SO4* 10H2O Павлодар жеріндегі Ақболат көлдерінде кездеседі. Одан басқа металл сульфидтері түрінде Жосалыда, Успенде, Ырғызда, Соколов – Сарыбайда, Қоңыратта кездессе, органикалық қосылыстар құрамында да кең тараған. Таза күкіртті Ақтөбенің Жаңажол газ өңдеу зауытында өндірсе, «фосфохим» өндірістік бірлестігінде, Ақмола тау –кен химия комбинатында, Тараз суперфосфат зауытында қосалқы өнім ретінде күкірт қышқылын шығарады.
VI топтың тағы бір бейметалы – оттек. Ол да әр салада кең түрде қолданылады. Біздің елімізде сұйық оттек Атырауда, Алматы облысында алынады.
Галогендер топшасындағы фтордың F Қазақстанда кездесетін қосылысы – флюорит CaF2. Ол Бадамда, Жамбылдың Тасқайнар, Алматының Қызылбелдеу, Семейдің Керегетас деген жерлерінде бар.
Хлордың Cl галит NaCl деп аталатын қосылысы Аралда, Екібастұзда, Сағызда бар екенін білеміз. Сондай-ақ Іле Алатауындағы Шөладырдан да табылған. Сильвинит KCl*NaCl Жыланды да (Ақтөбеде ) кездеседі.
ІІІ. Сабақты қорытындылау. «Оқығаныңды айтпа,тоқығаныңды айт»
Сабағымызды қорытындылау үшін сульфат, фосфат, карбонат иондарына сапалық реакцияларды тәжірибе жүзінде көрсетіледі. (оқушылар өздері көрсетеді)
Сынауыққа аздап күкірт қышқылы құйып, үстіне барий хлоридін тамызса, ақ тұнба түзіледі.
H2SO4 + BaCl2 = 2HCl + BaSO4 ↓
Ақ тұнба
Натрий карбонатына күшті қышқылдармен әсер етсе, «быжылдаған газ» бөліне бастайды. Ол CO2 газы:
Na2CO3 +2HCl = 2NaCl + H2O + CO2↑
Сабақты бекіту: Сандық есептер мен жаттығулар
Жұмбақтас. (химиялық жұмбақ)
Жаздың жанға жайлы күндерінің бірінде Алмас шопан атасының үйіне демалуға келеді. Көмекші немересінің келгеніне атасы қатты қуанады. Бір күні қой жайып жүріп, Алмас қара тас тауып алады. Онымен сурет салып көрді де қара із қалдыратынын байқады. Түсте от жағып, сүт пісіріп ішіп, маужырап ұйқысы келеді. Бала ұйықтап кеткенде қолындағы тасы сусып, отқа түсіп кетеді. Тас от алып түтінденеді. Осы кезде жауған өткінші жаңбыр түтінді жерге сіңіреді. Одан ауыр әкті су ағады. Жарқырап күнде шықты. Күн сәулесінің жылуынан әр жерде әкті су, ұзақ кепкен ақ тастар шашылып жатады. Оянған Алмас жаңбырдың қара тасты ақ тасқа қалай айналдырғанын көріп, таң тамаша болады. Ақ тасты алып жерге жазып, сызып көреді. Оның да өзіндік ізі бар. Қара тас не? Ақ тас қалай пайда болды?
Жауабы: (C→CO2→H2CO3→Ca(HCO3)2 →CaCO3)
Есеп 1. 49% 200 грамм күкірт қышқылын мырышпен әрекеттестіргенде қ.ж түзілген сутектің көлемі:
Берілгені:
m = 200г H2SO4 49% 200г x
ω=49% H2SO4 + Zn → ZnSO4 + H2↑
98г/моль 22,4 л/моль
Т/к: V(H2) =? 200 г------------100%
x--------------49% x=98 г
ʋ= mM: ʋ = 98г98г/моль=1моль V=ʋ*Vm; V=1моль* 22,4 л/моль = 22,4 л
Жауабы: V=22,4 л H2
Үйге тапсырма. Осы бүгінгі өткен тақырыпқа байланысты реферат жазып келу.
Бағалау: