Ирон ?взаг м? зынджы хай, м? арт.







































1 амонжг: Уж бон хорз, нж зынаргъ уазджытж!

2 амонжг: Хонжм уж литературон - музыкалон равдыстмж «Ирон жвзаг, мж зынджы хай, мж арт!»


Кжсжг:
«Маджлон жвзаг»

Фыджлты буц жвзаг – нж зжрдж.
Нж зонд, нж цыт жмж нж намыс,
Джу радта Хуры цот, цжхжртж
Зынг хурау уый тыххжй ныр калыс.
Фжлмжн дж булжмжргъы зардау,
Хъжздыг – ныййаржг мады уарзтау,
Жнжсайд – дард аланты ардау,
Цжры нж зжрджты дж уаз тау.
Рждау жфсинау нжм жрхастай
Жфсарм, Жгъдау жмж Сжрыстыр.
Джу дугты уадтымыгътж хастой –
Жндонау нарты гуырдтау сжрст дж.
Ды дж нж хжзнадон, нж хъуыды,
Нж цин, нж хъыгтж дыл жуужнджм.
Джужн дж алы дзырд налхъуыт у,
Жмж сж зарджытж нывжнджм.

( Уалыты Лаврент)


1 амонжг: 1899 азы, 15 майы, Ирыстоныл жрцыд стыр хорздзинад - мыхуыры рацыд нж уарзон поэт Хетжгкаты Къостайы жнжмжлгж чиныг «Ирон фжндыр».Сждж азы фжстж та, 1999 азы нж республикжйы президент Дзасохты Алыксандыр рауагъта указ, 15 май куыд суа ирон жвзаг амж литературжйы бжржгбон .

2 амонжг: Нж фыджлтж нын хорзжй цы ныууагътой, уыцы хжзнатжй иу у нж маджлон жвзаг. Ирон жвзаг у аргъжуттж, тауржгътж, жмбисжндтж, Нарты кадджыты жвзаг, Къоста, Васо, Секъа жмж иннж куырыхон лжгты жвзаг.

1 амонжг: Маджлон жвзаг нж туджы ахъары мады жхсыримж, йж алолайы зарджытимж, хистжрты аргъжуттж жмж тауржгътимж.

Кжсжг.
Не взаг – ирон лжджы царды бындур.
Не взагимж ныл ыскжсы нж хур.
Не взаг нж царджн у фидар гжнах!
Не взаг – нж къонайы судзгж цырагъ.

Не взаг – Къостайы фждонты хъысмжт.
Жмж йыл бакжнут, ба, мж хур, мжт!
Уый нын нж хжхтау жнусты цжрдзжн!
Арвау цжхжркалгж дардыл нжрдзжн!


Не взаг – хжзнадон, бжркадджын къжбиц.
Не взаг – нжртон лжджы рагон бжллиц.
Не взаг – Васойы хъуыдыты цжхжр.
Не взаг – у не гъдау, нж амонды сжр.

Не взаг – дыууж Иры иугжнжг хид.
Не взаг! Ирон лжджы ужнгты жхсид !
Ма ужд ирон тугжн фесжфжн, ма !
Не взаг жнгомджр, уадз, Иры бжтта !



Не взаг – нж фыджлты фарн жмж кад.
Не взаг – нж намыс, нж уыдзжн жгад.
Арвыл кжй ном фыст жрцыдис, кжс-ма!
Сгъалыты дзыгуыр ысхуыдтам «Къоста!»

3 амонжг: Ирон жвзаг, нж фыджлты хжзна, у тынг рагон жмж хъжздыг. Жнусжй жнусмж алы ржтты цжугжйж ирон аджмжн уыди бирж алыхуызон сыхжгтж. Уымж гжсгж не взаг у биржвжрсыг, къабазджын. Ирон жвзаг у, зжххы къорийыл рагонджр цы фондз жвзаджы ис, уыдонжй иу.
«Уж мж ирон жфсымжр.»

Уж мж ирон жфсымжр,
Абон булжмжргъ зарыди хъжды.
Уый йж заржг нывжзта
Йж фыджлты уагыл.

Уж мж ирон жфсымжр,
Абон булжмжргъ зарыди таджы
Заржг афтж мыдамжст, ржсугъд уыд,
Цыма зжлыд нж ирон жвзагыл.

( Уалыты Лаврент )

4 амонжг: Мжнж куыд зжгъы ирон номдзыд поэт Дзанайты Иван- Нигер маджлон жвзаджы тыххжй: «Ахуыргонд аджймаг жппжты фыццагджр йж маджлон жвзаг базоны, уый фжстж та- иннж аджмты жвзжгтж».
3 амонжг: Ахсджиаг у маджлон жвзаг, хъуамж алы ирон аджймаг джр зона йж маджлон жвзаг. Уый афтж куы нж уаид, ужд мах абон куыд хъусиккам, жмбариккам ирон аджмы уарзон поэт, нж сжрхъуызой Хетжгкаты Къостайы уацмыстж?
4 амонжг: Жвждза, ирон аджм тынг амондджын сты, уымжн жмж нын ис жмбисонды тырыса- Къоста. Къоста скадджын кодта ирон аджмы ном, сыгъзжрин дамгъжтжй йж ныффыста Кады тырысайыл. Махжй жнамондджр ужд нж уыдзжн, жмж искуы тырыса джлжмж куы руадзжм.

Кжсжг: «Нж Иры намыс»
Къоста, Къоста, Ирыстоны кад,
Ирон жвзаджы цжстуынгж бжркад,
Дж заржг ногжй нж хъустыл ауад,
Дж ныфс фжлтжртжн джнцжгжн баззад.
Къоста, Къоста, нж Иры стъалы,
Мжйдар жхсжв джр цжхжртж калы.
Дж «Ирон фжндыр»-не стырджр хжзна,
Дзыллжты фарнжн бонногджр кжна.
Къоста,Къоста,нж Иры намыс,
Аджмты ныр джр дисы жфтауыс,
Дж заржг кжмтты ждзух нжрдзжн,
Дж ном жнустжм немж цжрдзжн!


1 амонжг: Жвзаг у аджмы хъуыдыйы хотых, мадзал, культуржйы хжзнаты цыртдзжвжн. Жвзаг цас хъжздыгджр уа, цас хуызджр таса аджймаджы домжнтжм гжсгж, цас тынгджр иу кжна аджмы, уыйас хуызджр жххжст кжны йж социалон хжстж.

Кжсжг: «Маджлон жвзаг»

Уадз, равзжржд сждж взаджы мж комы,
Хуыцау мын раттжд минмырон хъжлжс,
Цжмжй джттон сждж нуазжны куывды,
Цжмжй ныззарон булжмжргъау жз.

Цжмжй нж хжхтжм хорз уазжг куы рцжуа, –
Жфсымжр ын йжхи взагыл зжгъон.
Цжмжй, фыдгжнжг мах бжстжм куы цжуа, –
Йж ныхмж кард йжхи взагыл цжгъдон!

Фжлж уждджр, ужззау тохтжм цжугжйж,
Нж фыджлтж цы взагыл хордтой ард,
Цы взагыл хъусын Терчы ирд уылжнтжм,
Кжй фжрцы ис нж хорз аргъжуттжн цард,

Цы взагыл кодта хъарджытж ныййаржг,
Йж даржгжй йжм сжу гжххжтт куы рцыд,
Цы взагыл дзуржм: «Фесгуыхт та ирон лжг!»
Зжгъут-ма, уый куыд бамыр уыдзжн, куыд?

Кжсжг: «Ирон жвзаг»

Сабийжн авджнмж дзидзи мад дары.
Мидбылты худгж йын «А-лол-лай» зары.
Саби джр раст цыма заржг жнкъары,
Мады ныхжстимж не взаг жмбары.

Байржз мын, байржз, мж зжрджйы уидаг,
Сомбон нж Иржн куыд уай ды ысуинаг
Макуы сив мады жвзагыл дж зжрдж,
Ничи дыл зжгъдзжн, мж хур, ужд «жвзжр дж».

Дар-иу дж зжрдыл нж рагфыджл Нарты !
Уыдон Куырдалжгон бахсыста й арты.
Уыдоны фарнжй мын хайджын куыд фжуай,
Иржн мын разагъды сахъгуырд куыд ысуай!

2 амонжг: Абон бжржг кжнжм ирон жвзаджы бжржгбон. Уждж цавжр бжржгбон фидауы жнж фжндыржй, жнж заржгжй?
Кжсжг: Фыджлты хжзна»

Нжртон фжндыр, дж ржсугъд зжлтж
Сты лжджы уджн зынаргъ.
Ирон лжппутж жмж чызджытж,
Зард, кафтжй фидаут сымах.

Нжртон фжндыр, зжрджйы тжгтжй
Джу саржзта Сырдон кждджр.
Гъе, уымжн агайыс мж зжрдж,
Кжд не мбарыс мж рыст, уждджр.

Ды ног чындзау ирон хждзаржн
Йж фидыц, йе хсинаг куы дж.
Джу фжрцы уарзжттж сж сжнттж
Фжцжгъдынц зарджыты, бжргж.

Нжртон фжндыр, дж кад, дж намыс
Жнустжм цардамонд хжссжнт,
Джу фжрцы базыртж жрзайынц,
Ды дж жвдадзы хос мжнжн.

( Гжбуаты Галинж )


Фжндырдзжгъджг ацагъта ирон цжгъдтытж .Чызджыты къорд азарыдысты заржг «Цины бон».Рацыдысты скъолодзаутж.

1 скъоладзау: Ирон жвзагыл бирж бакуыста академик Андрей Шегрен. Цард 1794-1855 азты. Шегрен дыууж азы фжцард Ирыстоны жмж сахуыр кодта ирон жвзаджы диалекттж. Дзырдта сыгъджг ирон жвзагыл. Сжрджй зымжгжй зылди ирон хъжутыл, ахуыр кодта ирон аджмы истори жмж жвзаг. Ныффыста чиныг «Ирон грамматикж».Мыхуыры рацыд 1884 азы.

2 скъоладзау: Ирон жвзаг жмж культуржйы ржзтыл ноджы фылджр хжрзты бацыд академик Всеволод Миллер. Цард 1848- 1915 азты. Фыццаг хатт Ирыстонмж сжфтыд 1879 азы хжрз жрыгонжй. Ужджй фжстжмж Ирыстоныл фжзылд цыппар сжрды джргъы. Ирон аджмы цардыуаг Миллеры зжрджмж ноджы тынгджр бахызт. Не взагимж ахуыр кодта фольклор, этнографи, археологи, истори. Уыйас хорз базыдта ирон жвзаг, жмж жнцонжй дзырдта ирон куырыхон зжрждтимж, лжмбынжг хъуыста кадджытжм, аргъжуттжм, жмбисжндтжм.

3 скъоладзау: Францаг стыр ахуыргонд Жорж Дюмезиль цард 1898- 1987 азты.Ирыстоны зжххыл никуы жрлжууыд, фжлж бындуронжй сахуыр кодта кавказаг аджмты филологи, уыдонимж туркаг иржтты жвзаг, истори жмж аджмон сфжлдыстад, ужлдайджр та- Нарты кадджытж. Нарты кадджытж кжд ахуыргжндты иу къорд нымайынц Кавказы аджмты иумжйаг сфжлдыстадыл, ужд Жорж Дюмезиль фидаржй загъта: «Уыцы диссаг дзырддаг нжу, уымжн нжу, жмж жвзаг жмж фольклоржй иржттж разындысты жппжтжй хждзардзинджр индоевропжйаг аджмты традицитж бахъахъхъжнынмж»

4 кжсжг: Абайты Васо уыд стыр ирон ахуыргонд. Райгуырд 1900 азы хжххон хъжу Къобы, Арвыкомы фжндаджы был. 1925 азы каст фжци Ленинграды университет. Ужджй фжстжмж куыста жвзагзонынады жмж ахуыры алы къабжзты, раиртжста бирж ахсджиаг жмж вазыгджын фарстатж. Йж куыстытжй ужлдай ахадгжджр сты «Ирон жвзаг жмж фольклор», «Нарты эпос», ирон жвзаджы грамматикон очерк», «Уырыссаг-ирон дзырдуат», «Ирон жвзаджы историон- этимологон дзырдуат». Васойы зонынц алы бжстжты жмж йын стыр аргъ кжнынц йж зонадон куысты тыххжй. Абайты Васо нымад у ирон жмж ирайнаг жвзагзонынады тжккж зындгондджр жвзаг иртасжгыл.

5 скъоладзау: Ирон удыхъжджй уынгжг хжхты цъжстжй бирж дардджрмж чи касти жмж нж фиджн чи уыдта, ахжм куырыхонтж уыдысты Жгъуызаты Иуане, Хъаныхъуаты Инал, Хетжгкаты Къоста, Гждиаты Секъа, Дзасохты Гиго, Гждиаты Цомахъ, Нигер жмж бирж жнджртж.
Мах абон ныллжг кувжм нж сжртжй, не взаг абон кжй руаджы зжлы, нж уыцы разагъды лжгтжн.

Кжсжг:
«Ирон дзырд»

Дж зжрджйы бынжй цы бжстж уарзыс,
Уый у дж хъысмжт, дж ном.
Ирон дзырд махжн – фыджлты намыс
Ирон дзырд – Иры цжсгом.
Жз балбжлас федтон дидинжг калгж,
Ног чындзау дардмж зындис.
Сжууон рухс уагъта бжрзонд ужларвмж, –
Уый кжд ирон дзырд уыдис.
Ирон дзырд, ирон дзырд тжхгж цжргжс у,
Рагжй йж агуырдтон жз.
Ирон дзырд мады фжлмжн хъжлжс у,
Ирон дзырд – мады жнгжс.
Ирон дзырд – хурдзжсгом, зжххыл нж уды,
Арв та – йж базырты бар.
Уалдзыгон бонау мидбылты худы,
Гом кжны зжрджйы дуар.
Ирон дзырд мжн абон йж куывдмж хоны,
Цин ма цы вжййы жнджр?
Абон, ирон дзырд, дж бжржгбоны
Хъуамж фжзарон жз джр.
О, ацы уалдзжджы фыццаг арвнжрджн,
Ирон дзырд басгуыхт жмбал.
Дзырдаивады жрвхуыз уыгжрджн,
Дидинжг, дидинжг кал!
Дж зжрджйы бынжй цы бжстж уарзыс,
Уый у дж хъысмжт, дж ном.
Ирон дзырд махжн – фыджлты намыс
Ирон дзырд – Иры цжсгом.

( Чеджемты Ахсар )

3 амонжг: Фжлж, хъыгагжн, биржтж ирон жвзаг сж сжрмж нал хжссынц. Ахжм аджймаг у жнжфенд, цыбыр зонды хицау. Йе взагыл былысчъил, ужлжхох чи кжны, уымжй хорз аджймаг никуы рауайдзжн, уымж хорз фиджн не нхъжлмж кжсы, мжнж, бжласыл бадгжйж, къалиу йж быны чи лыг кжны, уый хуызжн.

«Уайдзжф»

Ирон жвзаг,
Ирон кжрдзын
Уж сжрмж джр куы нал хжссут !
Дзжбжх мын ут, фжлж тыхстжй
Иронау джр куы нал хъжрзут.

Йжхи дуржй,
Йж бындуржй
Жргъау мжсыг цжмж хжлы?
Мж сау нымжт, мж сау саргъыл
Мж цжстысыг цжмж згъжлы?

Нжй фесжфжн ирон жвзагжн, нжй,
Ирон аджм ужд фесжфдзысты демж.
Ирон жвзаг мж зжрдж у мжнжн,
Куы мжла уый, ужд амжлдзынжн йемж.

( Чеджемты Ахсар)


8 къласы ахуырдзаутж равдыстой сценкж «Ладимхан».

4 амонжг: Мах хъуамж бахъахъхъжнжм цжстыгагуыйау нж фыджлты хжзна-маджлон жвзаг, ужм сжрыстыр нж Ирыстонжй, не’гъджуттжй, нж аджмжй.

«Ирон жвзаг»

Жз джн сжрыстыр, паспорты кжй фыссын
Мж рагфыджлтау иунжг дзырд: ирон.
Жуужндут мыл, кжд раивтон мж рон,
Уждджр мж фыды морж цухъхъа мысын.

У ном хжссынжй ноджыджр бжрнонджр
Ирон лжгжн йж маджлон жвзаг.
Уый чи нж зоны – йж аджмжн у знаг,
Уый ничи схондзжн, бауужнд мыл, ирон лжг.

Жз та кжсын «Ирон фжндыр» хъазуатжй,
Хжссы мж хъжлжс музыкжйау уатжй
Ирон ныхас – ирон дзыллжйы кад,

Мж чысыл Ир, дж бонжй у, дж бонжй,
Кжй зонынц джу цжржнбонты иронжй
Кжй дын кжны ирон жвзаг лжггад.

( Дзбойты В.)


Заржггжнджыты къорд зарынц заржг «Ой нж уарзон Ир!»

3 амонжг: Аджймаг цал жвзаджы зона, уал лжджы у. Фжлж цасфжнды жвзжгтж ма базонжм, уждджр сж бындурон хъомыс вжййы маджлон жвзаг.

Кжсжг: Ирон жвзаг – нж хжзнаты хжзнаджр,
Жвидигж, жлутонау, йж тых.
Нжй махжн уымжй а зжххыл зынаргъджр,
Жнустжм у жнжмжлгж, хъжддых.


Нж зарджытж ирон жвзагыл заржм,
Нж истори ирон дзырдтжй фыссжм.
Нж «Кадджыты» дунейы хжрзтыл баржм,
Сж хъайтарты нж зжрджмж хжссжм!

( Цомартаты Дунетхан)

4 амонжг: Ирон жвзаджы хъысмжт аразгж у не’ппжтжй джр, жмж йыл хъуамж иумж зжрдиагжй кусжм.

Жппжт архайджытж джр рацыдысты жмж иумж дзурынц:

Сты зонджн уацхжссжг жппжт дунейы взжгтж,
Нж дзы взжры хжстжг жмж джрддаг.
Фжлж ныххойыс зжрджйы къжсжртж,
Жрмжстджр ды, нж маджлон жвзаг.


Куы нж уа не взаг, нал уыдзыстжм мах джр,
Нжхи сжфтмж цжмж бжллжм, зжгъ-ма!
Фждисонау цжгъджм дзжнгжржг Ирыл:
О, бахъахъхъжнжм не стырджр хжзна !

Амонжг: Ууыл нж бжржгбон кжронмж жрхжццж. Бузныг уе ппжтжн джр! Ног фембжлдмж!




Ирон жвзаджы бжржгбоны равдысты сценари.Times New Roman15