Публикация по темеПрименение национально-регионального компонента на уроках татарского языка и литературы
Татар теле k‰м ‰д‰бияты д‰ресл‰ренд‰ милли –
т™б‰к компонентын куллану
Кеше _зенеS туган ягын яратмый торып,
б™тен д™ньяны ярата алмый.
€. Атнабаев.
Милли-т™б‰к компоненты халык k‰м милл‰т _зенч‰леген, алар м‰д‰ниятен k‰м рухи д™ньясын, телен k‰м тарихын, табигый-географик мохитен, хезм‰тчел традициял‰рен чагылдырган укыту материалын _з эчен‰ берл‰штер‰. Федераль k‰м милли-т™б‰к компонентларын гом_м д‰_л‰т м‰гариф даир‰сенд‰ бер-берсе бел‰н тыгыз б‰йл‰нг‰н ачык системалар итеп карарга тулы нигез бар. Алар м‰гарифнеS сыйфатын к_т‰р_, м‰гариф ™лк‰сенд‰ аерым т™б‰к-этник ихтыяGларын k‰м м‰нф‰гатьл‰рне т‰эмин ит_ функциял‰ре бел‰н, милли _заSны _стер_, ш‰хесне социаль-м‰д‰ни мохит бел‰н тир‰нтен таныштыруга й™з тота.
Тулаем алганда, милли-т™б‰к компонентын т™б‰кне _стер_, аныS _зенч‰лекл‰рен чагылдыру факторы k‰м чарасы да итеп карарга м™мкин.
Милли-т™б‰к компоненты кыймм‰тл‰рен k‰м традициял‰рен кабул итк‰н
– кеше эшч‰нлегенеS т™рле ™лк‰л‰ренд‰ м‰д‰ниятл‰рнеS _зара аралашуына иреш‰ алган;
туган халкы бел‰н k‰м этникара берд‰млек хисл‰рен‰ ия булган лаеклы в‰кил итеп т‰рбиял‰_г‰ юн‰телг‰н;
федераль компонент _з эчен‰ алган белемн‰рне тулыландыра, конкретлаштыра k‰м тир‰н‰йт‰;
– укыту процессында кулланыла торган танып-бел_ методларын киS‰йт‰;
– д™ньяны, табигатьне, т™рле м‰д‰ниятл‰рне, кешене берб™тен итеп k‰м конкрет к_заллау с‰л‰тен булдыруга булыша;
т™б‰кт‰ге интеллектуаль, коммуникатив, м‰гъл_мат k‰м гражданлык
хокукый м‰д‰ниятне _злегенн‰н _зл‰штер_ процессына алып кер‰.
Милли-т™б‰к компонентыныS эчт‰леген формалаштыруныS т™п чыганагын т™б‰кнеS
– табигый-географик;
– социаль-икътисадый;
– с‰яси-хокукый;
– тарихи -м‰д‰ни _зенч‰леге т‰шкил ит‰.
Юнеско XXI гасырда д™ньяда м‰гариф _сешенеS т™п юн‰лешл‰рен билгел‰де. “Берг‰л‰п яш‰рг‰ ™йр‰нерг‰!” – шуларныS иS м™kиме. Аны гам‰лг‰ ашыруда белем эчт‰легенеS милли-т™б‰к компоненты зур ‰k‰миятк‰ ия.
Т‰рбия эше эчт‰легенд‰ге милли-т™б‰к компоненты
– д™ньяны, гомумкешелек кыймм‰тл‰рен, милли рухи байлыкларны тулы кузалларга м™мкинлек бир‰;
– ш‰хесне гражданин k‰м _з халкыныS улы, кызы итеп _стер_ ™чен кир‰кле т‰рбия факторларын билгели;
– халык педагогикасы, традицион т‰рбия культурасы, милли _зенч‰лек нигезенд‰ м™ст‰кыйль, ирекле k‰м югары ‰хлаклы ш‰хес т‰рбиял‰_ ™чен кир‰кле шартлар тудыра.
Т™п максат ис‰ гражданин ш‰хесен, ватан k‰м д™нья м‰д‰ниятен _зл‰штер_г‰ юн‰лтеп, аны тормыш юлын м™ст‰кыйль сайларга, хезм‰т эшч‰нлеген башлап Gиб‰рерг‰, профессиональ белем алырга, _злегенн‰н белемен к_т‰рерг‰, камилл‰штерерг‰ с‰л‰тле итеп т‰рбиял‰_д‰н гыйбар‰т.
Туган Gир, туган туфрак...
j‰ркемг‰ д‰ кадерле алар. Туган як гомер-гомерг‰ кешел‰р ™чен илkам ректоры, педагогика ф‰нн‰ре докторы Р‰шит ИсламшинныS “Милли-т™б‰к компоненты: эзл‰н_ k‰м уйланулар” диг‰н материалын (“М‰гариф”, 2002 ел № 4, 3-5 нче битл‰р) ™йр‰н_д‰н башладым. БезнеS т™б‰кт‰ туып-_ск‰н м‰гъриф‰тчел‰р, галимн‰р, язучылар, р‰ссамнар, композиторлар турында м‰гъл_мат тупладым.
“Илkам чишм‰л‰ре” фестивале, Аксаков к™нн‰ре бел‰н тир‰-якка дан тараткан Б‰л‰б‰й ш‰k‰ре к_ренекле ш‰хесл‰рг‰ бик бай.
Т_б‰нд‰ге темаларга методик папкалар даими р‰вешт‰ туплана, тулылана бара:
– “Б‰л‰б‰й ш‰k‰рен‰ – 225 ел”;
– “БашкортстанныS Русияг‰ кушылуына – 450 ел”;
– “Б‰л‰б‰й районына – 75 ел”;
– “УкучыларныS иGат Gимешл‰ре”;
– “Т™б‰к язучылары” k.б.
“Т™б‰к язучылары” папкасына З‰йф‰ Салихова, Камил Фазлый, Азат €хм‰т, Илдус k‰м Илдар Фазлетдинов, М™нир Вафин, М‰Gит К‰римов, Ф‰_зия М‰хм_дова k.б.ларныS тормыш k‰м иGат юлы турында м‰гъл_матлар туплана.
Милли-т™б‰к компонентын т_б‰нд‰ге чараларда куллану югары н‰тиG‰г‰ иреш_ юллары булып тора:
– татар теле k‰м ‰д‰бият д‰ресл‰ренд‰;
– с™йл‰м теле _стер_ д‰ресл‰ренд‰;
– д‰рест‰н тыш чараларда;
– милли б‰йр‰мн‰рд‰;
ф‰нни-тикшерен_ эшл‰рен оештыруда;
муниципаль, региональ-ара традицион чараларда;
ата-аналар бел‰н эшне оештыруда;
методик берл‰шм‰ утырышы чыгышларында;
педагогик киS‰шм‰ чыгышларында;
ш‰k‰р методик берл‰шм‰ утырышлары k‰м семинарларындагы чыгышларда;
вакытлы матбугат бел‰н _зара эшч‰нлект‰.
Татар теле k‰м ‰д‰бияты д‰ресл‰ренд‰ т_б‰нд‰ге темаларга диалоглар, иншалар, шигырьл‰р, иGади эшл‰р т‰къдим ит‰м:
Туган Gирем - Башкортстан;
Г_з‰л Уфам - башкалам;
Туган ш‰k‰рем;
Мин яш‰г‰н урам;
Минем гаил‰м;
Минем гимназиям k.б.
^стерешле укыту элементларын, информацион-компьютер технологиял‰рен, ш‰хеск‰ индивидуаль якын килеп эш ит_, проблемалы укыту, Б.Х.ЮнысбаевныS _з_стерешле рефлексив-б‰ял‰_ технологиясен куллану югары н‰тиG‰л‰рг‰ иреш_ ™чен шарт булып тора.
Сыйныфтан тыш эшл‰рд‰ т_б‰нд‰ге эш т™рл‰рен уSышлы дип таптым:
табигатьк‰ с‰ях‰т;
музейларга экскурсиял‰р;
этнографик экспедициял‰р;
муниципаль, регион-ара традицион _тк‰релг‰н “Илkам чишм‰л‰ре”, Аксаков к™нн‰ренд‰ катнашу;
стена газеталары чыгару;
т™б‰кнеS к_рк‰м кешел‰ре, язучылары б‰л‰н очрашулар оештыру k.б.лар.
Н‰_р_з, Нардуган, Аулак ™й, Ш‰G‰р‰ б‰йр‰мн‰ренд‰ укучылар, татар халык йолаларын ™йр‰н_ бел‰н берр‰тт‰н, с‰нгать осталыкларын камилл‰штер‰л‰р.
Бигр‰к т‰ укучыларга Аулак ™й кич‰л‰ре ошый. Бу б‰йр‰мн‰рне _тк‰р_г‰ ата-аналар да G‰леп ител‰.
Милли-т™б‰к компоненты материалларын туплауда Башкортстанда н‰шер ител_че газета-журналлар зур ярд‰м к_рс‰т‰. “Б‰л‰б‰й х‰б‰рл‰ре” газетасы, бу G‰k‰тт‰н, беренче ярд‰мче. ШуSа к_р‰ сыйныфтагы k‰р укучы татар теленд‰ чыгучы газета-журналларга языла, алдыра k‰м бик тел‰п укый, д‰ресл‰рд‰ куллана.
^земнеS эш т‰Gриб‰м бел‰н методик берл‰шм‰ утырышларында чыгыш ясыйм. Яшь укытучыларга папкалар туплауда, д‰ресл‰рг‰ материал Gыюда ярд‰м к_рс‰терг‰ тырышам.
Педагогик киS‰шм‰л‰рд‰ “Милли-т™б‰к компоненты куллану” диг‰н темага чыгыш ясадым, эш н‰тиG‰л‰рен к_рс‰ттем.
Ш‰k‰р методик берл‰шм‰ утырышында “Т™б‰к язучылары иGатында туган як темасы” диг‰н тема буенча чыгышым татар теле укытучыларында зур кызыксыну уятты. Д‰рест‰ кулланылган чаралар, дидактик материаллар т™з_, кабинет Gиkазлау м‰сь‰л‰ре буенча да т‰Gриб‰мне уртаклаштым.
Максатлы юн‰лешт‰ге эш н‰тиG‰л‰ре озак к™ттерм‰де, укучыларныS хезм‰те тиешле б‰ясен алды.
Ф‰нни-конференциял‰рд‰ катнашу.
“Туган ил буйлап” конкурсы кысаларында _тк‰релг‰н муниципаль конференцияд‰ “С.Н.СайфуллинныS иGаты k‰м тормыш юлы” темасына чыгыш (Хасанов Раил, 9 сыйныф укучысы);
“Татар исемн‰ре” темасына чыгыш (муниципаль конференцияд‰ III д‰р‰G‰ дипломга лаек булды, Фарукшина Г™лнара, 9 сыйныф укучысы);
“Минем ш‰G‰р‰м” темасына чыгыш (муниципаль конференцияд‰ Р‰хм‰т хатына лаек булды, Усманова Г_з‰л, 8 сыйныф укучысы);
“Т™б‰к язучылар иGатында туган як темасы”на чыгыш (гимназиянеS ф‰нни конференциясенд‰ III урынга лаек булды, Байтимерова Л‰йл‰, 7 сыйныф укучысы);
“Б‰л‰б‰й х‰б‰рл‰ре газетасына - 90 ел” темасына чыгыш (гимназиянеS ф‰нни конференциясенд‰ II урынга лаек булды, Усманова Г_з‰л, 9 сыйныф укучысы);
“^зешч‰н композитор k‰м шагыйр‰ Н‰сим‰ БагаеваныS иGаты k‰м тормыш юлы” темасына чыгыш (муниципаль конференцияд‰ Р‰хм‰т хатына лаек булды, Хабибуллина Алина, Фарукшина Г™лнара, 9 сыйныф укучылары);
УкучыларныS шигырьл‰ре, иншалары матбугат битл‰ренд‰ басылды.
ИS яхшы дип табылган иGат Gимешл‰ре ш‰k‰р к_л‰менд‰ яшь талантларныS “Проба пера” - “Кал‰м сынау” Gыентыгында д™нья к_рде.
“Дуслык”шигыре - Ф‰йрушина Ирина, 9 сыйныф.
“БашкорстанныS Русияг‰ кушылуына 450 ел” - Н‰сибуллина Виолетта, 10 сыйныф
“Б‰л‰б‰й” шигыре - Дзюина Эльвира, 10 сыйныф.
Укыту k‰м т‰рбияд‰ милли-т™б‰к компонентын кулланып т_б‰нд‰ге н‰тиG‰л‰рг‰ ирешел‰:
_з халкына, аныS телен‰, тарихына k‰м м‰д‰ниятен‰ м‰х‰бб‰т т‰рбиял‰н‰;
укучыларныS с_злек х‰зин‰се баетыла;
ана теленд‰ логик фикерл‰_ с‰л‰те _стерел‰;
укучыларныS иGади к™чен, танып-бел_ с‰л‰тл‰ре, м™ст‰кыйль эшл‰_ к_некм‰л‰ре _стерел‰, алар _злекл‰ренн‰н белем алуга ‰зерл‰н‰;
туган илне, туган якны, туган т™б‰кне, туган Gирне ярату, г_з‰л кешел‰ре бел‰н горурлану кебек патриотик хисл‰р т‰рбиял‰н‰;
д™ньяга карашлары киS‰я, G‰м‰гать эшл‰рен‰ G‰леп ител‰, матурлыкны аSларга ™йр‰тел‰.
Туган ил, туган тел. Бу ике с_зне k‰ркем х™рм‰т бел‰н ‰йт‰, алар бер-берсен‰ аваздаш булып яSгырый. Бу ике с_з к_Sелл‰рд‰ якынлык, кард‰шлек хисе, туган илеS‰ k‰м халкыSа тир‰н м‰х‰бб‰т тойгысы уята. ^з туган телен‰, тарихына х™рм‰тле булмаган кешенеS башка телл‰рг‰ д‰, _з ата-анасына, _з Ватанына, _з халкыныS ‰хлак нормаларына, халыкныS м‰д‰ниятен‰ k‰м с‰нгатен‰, тарихына да х™рм‰те булмый. Туган телен кадерл‰г‰н халык кына кадерле, абруйлы халык була.
Татар теле k‰м ‰д‰бияты д‰ресл‰ренд‰ милли-т™б‰к компоненты куллану ™чен _рн‰к темалар
1) Б‰л‰б‰й ш‰k‰ренеS физик-географик урнашу шартлары.
2) Б‰л‰б‰й исеменеS килеп чыгышы.
Ш‰k‰рг‰ нигез салыну тарихы.
3) Ерак тарихка с‰ях‰т:
Брик-алга табылдыклары;
ш‰k‰р храмнары;
Б‰л‰б‰й ™язенд‰ с‰лам‰тлек саклану м‰сь‰л‰се;
Б‰л‰б‰й ™язенд‰ халык м‰гарифе торышы;
™язнеS G‰мгыять тормышы;
Б‰л‰б‰йд‰ Октябрь революциясе k‰м гражданнар сугышы;
якты кил‰ч‰кк‰ карап;
“Б™ек сыналыш” еллары.
4) Барысы фронт ™чен!
Б‰л‰б‰й Б™ек Ватан сугышы елларында;
б‰л‰б‰йлел‰р-фронтта;
сугышта хатын-кызларныS роле;
В.И. Ленин исеменд‰ге х‰рби-с‰яси академия;
124нче махсус ату бригадасы;
113нче kава флоты эскадрильясы;
госпитальл‰р;
5) Геройлар турында с_з.
Роман Романович Бабушкин;
Александр Федорович Гнусин;
Николай Николаевич Голубков;
Николай Спиридонович Павлов;
Константин Ефимович Парамонов;
Иван Степанович Протвинь;
Иван Лаврентьевич Сиренко;
Магуба Гусейновна Сыртланова;
Василий Фомич Тарасенко;
Борис Андреевич Толокнов;
Владимир Петрович Ферапонтов;
солдат - геройлар:
Алексей Федорович Абрамов;
Аглиулла Хисматович Валишин;
Александр Павлович Кузнецов;
Григорий Максимович Подденежный;
Генераллар k‰м адмираллар:
Борис Михайлович Шапошников;
Михаил Иванович Бакаев;
Сергей Иванович Куваев;
Владимир Петрович Маслов;
Сергей Михайлович Маслов;
Петр Никитич Малахов;
Иван Андреевич Ласкин;
Владимир Данилович Рыленко
6) Б‰л‰б‰й предприятиел‰ре: тарихлары k‰м б_генге к™нд‰ торышы.
7) Б‰л‰б‰йнеS иGади й™зе:
м‰д‰ният йортлары;
Б‰л‰б‰й турында Gырлар;
халыкара Аксаков к™нн‰ре;
“Илkам чишм‰л‰ре” шигърият фестивале;
“Урал-Батыр” милли м‰д‰ният _з‰ге.
8) Тарих k‰м м‰д‰ниятне саклаучылар:
Тарих k‰м туган якны ™йр‰н_ музее;
М.И.Цветаева музее;
Аксаков гаил‰се музее;
К.В.ИвановныS йорт-музее;
Халык иGаты музее;
тарих k‰м м‰д‰ният k‰йк‰лл‰ре;
“Б‰л‰б‰й х‰б‰рл‰ре” газетасы.
9) Уку йортлары:
Белем бир_ учреждениел‰ре;
педколледж;
медицина колледжы;
Авыл хуGалыгын электрификацил‰_ k‰м механизациял‰_ техникумы;
Б‰л‰б‰й машина т™зелеше техникумы;
БДПУ филиалы;
Самара архитектура-т™зелеш университеты филиалы;
ВЭГУ;
89 нчы санлы профессиональ училище;
40 нче санлы профессиональ лицей;
46 нчы санлы профессиональ училище.
10) С‰лам‰тлек саклау системасы:
поликлиника, больница, диспансерлар;
С.Т.Аксаков исеменд‰ге санаторий;
“Глуховская” санаториясе.
11) АларныS эшл‰ренеS якты эзл‰ре:
Марс Гизетдинович €миров;
Василий Герасимович Корольков;
Владимир Павлович Овчинников;
Анатолий Александрович Романов;
€сгать Солтанович Солтанов;
Гыймад Fиkангирович Яk_дин.
12) АларныS исемн‰ре ш‰k‰р k‰м ™яз тарихында.
чыганагы, яш‰рг‰ к™ч k‰м д‰рт бир_че к_Sел маягы булган. ШуSа к_р‰ безг‰ орлыкларны бала к_Sелен‰ кечкен‰д‰н салырга кир‰к.
Эшне ТУБКИ (Татарстан укытучыларыныS белемен к_т‰р_ институты)
15