Ф?л? у?дд?р, ныййар?г з?хх, Д?у?н ?мбал к?м и! (6 кълас)

Интерактивон фжйнжгыл куыст.



/ Плиты Г. жмдзжвгж «Жртхутжгдон» - мж гжсгж./







Урочы нысан: 1. Базонгж кжнын скъоладзауты поэт Плиты Грисы цард жмж
сфжлдыстадимж.


2. Плиты Иссжйы сгуыхтдзинждтыл жрдзурын.

3. Бакжсын жмж равзарын жмдзжвгж «Жртхутжгдон».

Хъомыладон куыст: 1. Сывжллжтты зжрджты жвзжрын кжнын
сжрыстырдзинад Ирыстоны хъжбатыртжй


2. Райгуыржн бжстж мадау уарзын, цжттж ужвын
йж сжраппонд сгуыхтдзинждтжм.

Урочы сфжлыст: 1. Плиты Грисы къам.
2. Жмдзжвгжты жмбырдгжндтж.
3. Хжсты нывтж.
4. Бжхы ныв.

Эпигржф урокмж: Нж уырны мжн, Иссж нж амард.
Нж цжуынц ахжмттж мжрттжм.
Йж цард зжххыл, цырагъау баззад,
Кжцы нж рухс цардмж кжндзжн.

Урочы метод: 1. Урок – беседж.
2. Урок – лекци.

Фжйнжгыл:

- Зжххыл ржсугъд цжрынжн фидар
Дыууж стыр ныфсы ис лжгжн:
Фыдыбжстж жмж сжрибар, -
Циу цард жнж сымых? – Ингжн.




«Бжх у, аджймаджы зжрдж жппжтжй хуызджр чи жнкъары жмж жмбары, ахжм цжржгой, жмж йж зжрджхудты макуы бацжут.»

(Хъантемыраты Алыбег)









Урочы цыд.

Ахуыргжнжджы ныхас: Сывжллжттж, нж абоны урочы нж размж ис нысан: базонгж уыдзыстжм нж литержтуржйы зжрингуырдтжй иуимж – Плиты Грисимж; йж цард жмж сфжлдыстадыл жрдзурдзыстжм жмж бжстонджр жрлжудзыстжм йж жмдзжвгж «Жртхутжгдон» - ыл. Нж урокмж райстон эпигржфжн Плиты Грисы ныхжстж:
- Зжххыл ржсугъд уарынжн фидар
Дыууж стыр ныфсы ис лжгжн:
Фыдыбыстж жмж сжрибар, -
Циу цард жнж сымах? – Ингжн.

Ногъайты Хазбийы ныхжстж: Нж уырны мжн, Иссж нж амард.
Нж цжуынц ахжмтж мжрдтжм,
Йж цард зжххыл, цырагъау, баззад,
Кжцы нж рухс цардмж кжндзжн.

Фарст: Зжгъут-ма, куыд жмбарут ацы ныхжстж?

Ахуыргжнинжгтж дзурынц сж хъуыдытж.

Ахуыргжнжг: Аджймагжн Фыдыбжстж куы нж уа, стжй сарибар куы нж уа йж райгуыржн зжххыл, ужд ахжм царджй мжлжт хуызджр у. Фыдыбжстжйы сжрибардзинады тыххжй бирж туг ныккалд нж уарзон Ирыстоны зжххыл. Нырма нж зжххы хъждгжмттж нжма бадзжбжх сты, нж аджмы цжссыгтж нжма бахус сты.
1941 аз. Ацы аз нж историйы баззад сау фыстжй. Ныннжрыд арв. Райдыдта Фыдыбжстжйы стыр хжст.

(Хжстон музыкж)

Жппжт аджмжн джр иу уыд сж маст жмж хъыг, жмж цыдысты стыржй – чысылжй, лжппуйж – чызгжй Райгуыржны сжрвжлтау тохмж. Цыппар азы джргъы советон аджм фжцыдысты хжстон фжнджгтыл. Уыдон зжрджйж уарзтой жмж аргъ кодтой сж Фыдыбжстжйжн. Сж хжс уыд сж бжстжйы раз – цыфыдджр знаг хъуамж жрцжуа ссжст! Иннж аджмты жмржнхъ жрлжууыдысты ирон аджм джр. Ужндонжй ныззарыдысты тохы заржг. Уымжн жмж тохы заржджы зжлтж ирон лжг йж мады жхсыримж банкъары.

(Хъуысы «Тохы заржг»)
Равдисын слайдтж компьютержй.

Зноны скъоладзаутж ралжгтж сты тохы заржгимж жмж цыдысты тохы цжхжрмж. Тохы заржг систой Иры поэттж джр жмж цыдысты хжстмж бархи, барвжндонжй. Уыдонимж Баситы Дзаххот, Асаты Реуаз, Гулуты Андрей, Дзадтиаты Тотырбег, Дарчиты Дауыт, Плиты Грис, Цжгжраты Гиго, Джусойты Нафи, Кочысаты Мухарбег, Калоты Хазби. Уыдон сж фыссжн систж раивтой хжцжнгжрзтжй.

(Жнкъард ирон цагъд хъуысы)

Калоты Хазби фыста: «Жз цжуынЦжуын, жмж, чи зоны, фжстаджы балцы. Гъей, цжй даргъ у, цжй алыхуызон у мж фжндаг! Хорзжй баззай,
мж райгуыржн Ир! Уарзын дж жмж курын, ма мж ферох кжн. Ницы дын радтон хорзжй, нж уыд ржстжг Ехх! Фжлж мж бон уыд уарзын! Бауромжн кжмжн нжй, ахжм уарзондзинадай. О, цас уарзын!.».
Бирж жрыгон фжсивад нал сызджхтысты хжсты быдыржй, се’нжфыст зарджытж ахастой семж. Тохвжлладжй фыдыуазжгмж чи рызджхт, уыдон аджмы жмржнхъ жрлжууыдысты ног цард аразынмж, куыстой аджмы удварнжн. Уыдонжй иу у Плиты Грис. Йж царды хабжрттимж нж базонгж кжндзжн
Хъазыбег.

Ахуыргжнинаг: Грис райгуырд 1913 азы Хуссар Иростоны Ручъы хъжуы. 20 жзты Плиты Грисы бинонтж ралыгъдысты Цжгат Ирыстонмж жмж жрцардысты Ногиры. Райдиан скъолайы фжстж Грис ахуыр кодта педагогон техникумы, дардджр та – Маскуыйы театралон аивады институты. 1935 азжй фжстжмж куыста ирон театры артистжй. Фыдыбжстжйы хжсты ржстжг йжхи равдыста хъжбатыржй. Уый команды кодта бжхджын эскадронжн, жхсжг ротжйжн. Йж хжстон фжнджгтж ахжццж сты Сталинграджй Румынмж, Болгаримж, Венгримж. Райста майоры цин. Хжсты фжстж джр бирж фжлжггад кодта нж аджмжн. Грис уыд йж бжстжйы патриот. Йж царды фжстаг бонтжм уыд жцжг ирон лжг. Грис амард 1999 азы.

Ахуыргжнжг: Бузныг, Хъазыбег, цыбыржй нын радзырдтай Грисы цардыл. Жз та йе’сфжлдыстадыл сараздзынжн цыбыр афжлгжст.
Плиты Грис хжсты цаутыл акъоппыты цы уацмыстж ныффыста, уыдон рацыдысты хицжн чиныгжй «Салдат» , зжгъгж, 1948 азы. Уыцы жмдзжвгжты равдыста аджмы патриотизм жмж хъжбатырдзинад хжсты быдыры. Хжсты темж рохуаты никуы уагъта сабыр царды джр. Зынгжджр уацмыстж сты «Авд цухъхъайы», «Фжндзжм хъжма», «Жртхутжгдон», «Мады фждзжхст». Ирон театры ржзтжн тынг феххуыс сты Грисы уацмыстж «Чермен», «Къоста», «Сослан-Цжржзон». Шекспиры уацмыстж райхъуыстысты иронау Грисы тжлмацжй. Грис 70 азы фжкодта сфжлдыстадон куыст. Йж чингуытж «Салдат», «Базырджын азтж», «Авд цухъхъайы», «Ужлахизы каджг» аджмы зжрджты арф бынат ссардтой. Ирыстоны аджм алкждджр зжрдиагжй кжсдзысты Грисы уацмыстж. Ирон аивады ныууагъта стыр фарн. Абон мах бакжсдзыстжм Грисы жмдзжвгж «Жртхутжгдон» жмж йыл жрдзурдзыстжм. Жмдзжвгж фыст жрцыд хжсты азты фжстж. Ныффыста йж Плиты Иссжйыл.Ацы жмдзжвгжйы ныффыстжн ис истори.
Иссжйы мад йж райгуыржн бонмж сцжттж кодта хуын жмж йемж
Грисы акодта.Куы бацыдысты хждзармж,ужд Иссжйы баййжфтой стъолы ужлхъус бадгж жмж цжмжджр ждзынжг кжсгж.Стъолыл жвжрд уыд жртхутжгдон.Уазджытж дис кодтой,цжмжн бафтыдта ацы дзаума ахжм сагъжсты Инжлары.Иссж уазджыты куы бафиппайдта,ужд фефсжрмы.Фжстжджр радзырдта, жртхутжгдон кжй уыд йж бжхы цжфхаджй конд.

Саразын беседж.

1). Цы зонут Плиты Иссайы тыххжй?
2). Кжй уынут нывы?
3). Цавжр лжггад бакодта аджмжн?
4). Плиты Исса цжмжй у хъуыстгонд?

Цжмжй хуызджр базонгж ужм Иссжйы цард жмж сгуыхтдзинждтимж, уый тыххжй байхъусдзыстжм Давидмж. Уый бацжттж кодта жрмжг.
Ахуыргжнинаг: Фыдыбжсты стыр хжсты ржстжг йжхи аржхстджын жмж жхсарджын разамонжгжй чи равдыста, уыдонжй иу фыццаг ирон инжлар, Советон Цждисы 2 хатты хъжбатыр Монголы Аджмы Республикжйы хъжбатыр, Чехословакийы горжттж Брно жмж Братиславжйы кадджын гражданин Плиты Алыксандры фырт Исса. Райгуырд 1903 азы Бжтжхъойы хъжуы, мжгуыр зжхкусжджы хждзары. Иссж уыд цоты хистжр, жмж уымж гжсгж раджы банкъардта царды ужз. Бирж куыст жм хауд хждзары. Лжппу уарзта бжхтж, бжхыл бадынжй хуызджр жм ницы каст.1918 азы фжци Дзжуджыхъжуы реалон училище. 1922 азы комиссар Николаевы жххуысжй бацыд Дзжуджыхъжуы хицжн сжрмагонд Кавказаг жфсады къордмж. Къаманды кодта жфсжддон къордтжн. 1936 азы жрвыст жрцыд службжмж Монголмж. 1941 – 1945 азты рабжржг сты йж хжстон аржхстдзинад жмж йж зонд. Цы бирж хжстон операциты архайдта, уым равдыста жхсар жмж стыр лжгдзинад. Уый тыххжй йын лжвжрд жрцыд Советон Цждисы Хъжбатыры ном. Хжсты фжстж жрвыст жрцыд Дард Хурыскжсжнмж. Ам джр та равдыста йж аржхстдзинад япойнаг жфсждты ныхмж. Дыккаг хатт ын лжвжрд жрцыд Советон Цждисы Хъжбатыры ном. 1962 азы та йын лжвжрд жрцыд Жфсады Инжлары ном. Иссж уарзта Ужржсе, ужлдайджр та- Ирыстон.
Иссж амард 1979 азы. Ныгжд у Дзжуджыхъжуы Намысы Аллейы. Иссжйы ном хъуыстгонд у куыд Ирыстоны, афтж Кавказы иннж аджмты астжу джр. ныффыста 9 чиныджы. Уыдон жххуыс сты хжстон традицитыл хъомыл кжныны хъуыддаджы. Иссжйы хъжбатырдзинад никуы уыдзжн рох ирон аджмжй. Уый кады ном скодта нж аджмжн.

Ахуыргжнжг: Бузныг, Давид, хорз баццжттж кодтай. Уждж мах байхъуыстам Иссжйы царды хабжрттжм, йе’ сгуыхтдзинждтж йын хуызджр базыдтам, жмж, жвжццжгжн, алкжмж джр фжзынд сжрыстырдзинад, ахжм гуырдтж кжй ис Ирыстоны, уымжй. Мах джр хъуамж Иссжйау уарзжм Ирыстон.
Ирон аджм кад кжнынц сж хъжбатыртжн. Нжу рох Иссжйы ном. Йж ном ын хжссынц горжтты жмж хъжуты уынгтж, Хуымжллжджы колхоз, йж хждзары аржзт жрцыд музей. Ис ыл жмдзжвгжтж, зарджытж Горжты астжу ын ис цыртдзжвжн.
(Равдисын сын сж къамтж)

Ныр та бакжсдзыстжм жмж равзардзыстжм Грисы жмдзжвгж «Жртхутжгдон».

II. Жмдзжвгжмж рахизын.
Интерактивон фжйнжгыл дзырдуатон куыст









2. Ахуыргжнжг дзуры аив жмдзжвгж наизусть.

3. 1 – 2 ахуыргжнинаджы кжсынц жмдзжвгж.

4. Строфагай жмдзжвгж равзарын.

5. Саразын беседа.
- Цавжр ржстжг жвдыст цжуы жмдзжвгжйы?
- Цавжр хжс сжвжрдта фыссжг йж размж жмдзжвгж фысгжйж?
- Цжвжр аивадон мадзжлттжй спайда кодта фыссжг Иссжйы фжлгонц жххжстджржй равдисыны тыххжй? (Эпитеттж, метафоржтж, баржнтж).

Ахуыргжнжджы ныхас: Ацы жмдзжвгж у аив литературон уацмыс. Ныффыста йж бжржг аджймаг, фыссжг Плиты Грис. Куыд зонжм, афтжмжй аджм алкжд кжсын, фыссын нж зыдтой.
Куыд жвдыстой ужд та сж зжрджйы уаг, сж хъуыдытж?
Кжуыл- иу саржзтой Кады заржг?
Цавжр аджмон зарджытж зонут?

Ахуыргжнжг: Хъуысы абон джр кадгжнжг ирон заржг Иры хжхтыл. Аджмы уарзонджр фырттыл жй снывжстжуыд. Уый хжхтау сжрыстыр жмж домбай, тызмжг жмж жхцон у. Намысыл жй скодтой аджм. Намысжн та мжлжн нжй.
Ныр та байхъусжм,Иссжйыл цы заржг саржзтой аджм ,уымж.

(«Иссжйы заржг» - мж байхъусын)

Ахуыргжнжг: Иссжйы жмбал йж бирж хжстон балцыты уыд йж бжх. Жмбал, жрдхорд. Дзырд «жрдхорд» жвзаргжйж уынжм, мивдисжг ард хжрынжй кжй равзжрд, уый. Ард иу бахордтой жмбжлттж, кжрждзийы кжй никуы аужй кжндзысты, се` мбалдзинад кжй никуы фесжфдзжн. Кжрждзийы тыххжй иу сж цард джр радтой.
Аджймагжн жмбал жрмжст аджймаг нж вжййы. Цжржгойтжй джр ис, жмбал кжй жмбжлы схонын, ахжмтж.
Хжсты ржстжджы цжржгойгжй ужлдай уаргъ жруайы бжхыл. Бжхжй уарзонджр, жмбаргжджр, кадджынджр цжржгой нжй. Уый йж хицауы жмбары йж цжстжнгасжй джр. Хжстыты джр бжх аджймагау жвдыста стыр хъару жмж хъжбатырдзинад, уый джр сыгъд пиллон арты, калдта йж туг. Йж хицау – иу куы фжцжф, ужд – иу жй рахаста адас ранмж, куы – иу амард, ужд та – иу йж разы сжркъулжй бирж фжлжууыд. Хжсты нж, фжлж сабыр царды джр бирж у йж пайда. Жрмжст йж ржсугъддзинад та!
Ис бирж тауржгътж, аргъжутж, нывтж, кжцыты жвдыст цжуынц йж ржсугъддзинад жмж йж диссаджы миниуджытж. Куырттаты комы бжхжн ис цыртдзжвжн. Йж автор у Цоржты Дауырбег.

Фарст: Зжгъут – ма, цавжр уацмысты ма жмбжлжм бжхимж?

Дзуапп: «Зжлимхан», «Къостайы сабийы бонтж», «Нарты кадджытж».
Фарст: Цавжр ирон жгъджуттж зонут бжхимж баст?

Дзуапп: 1) Мады `фсымжры бжх давын.
2) Бжхты дугъ.
3) Бжх фжлдисын.

Ахуыргжнжг: Бжх уыд алкждджр кадджын лжвар. Нж зындгонд профессор Абайты Васойжн йж 90 азмж балжвар кодтой бжх. Уждж Александр Македонскийы тыххжй джр историйы урокты фехъуыстаиккат. Уый та йж бжхы номжй – Буцефал – схуыдта горжт. ХЪАнтемыраты сагсур лжппуты къорд «Ирон барджытж» бжхтыл цы диссжгтж жвдыстой, уый та! Зжгъжн ис уый, жмж бжх у диссаджы цжржгой. Ис ыл бирж жмбисжндтж джр.

Интерактивон фжйнжгыл жмбисжндтж:









Хатдзжгтж скжнын.

- Нж урочы эпигржфы ис ахжм ныхжстж: «Нж цжуынц ахжмтж мжрдтжм?» Зжгъут – ма, цжуылнж цжуынц Иссжйы хуызон аджм мжрдтжм?

Кжронбжттжн.

1). Бжржггжнжнтж сжвжрын, раппжлын активонджр скъоладзауты.
2). Хждзармж куыст: жмдзжвгж наизусть сахуыр кжнын.









13PAGE 15


13PAGE 14315



Инжлар – генерал,
жртхутжгдон – пепельница,
сжфтжг – копыто,
саулохаг бжх – высоко ценимая порода лошадей,
дадзинтж – сосуды (кровеносные),
фжринк – вид сабли, шашки.


Хорз бжх лжджы аргъ.
Хорз бжхы ехс нж хъжуы.
Хорз бжх бирж нж цжры.
Бжхжй уарзонджр фос нжй.
Дж бжхы ехсжй ма цжв, фжлж йж еуужй цжв.