Наукон, аив литературон, публицистон, хуым?т?г ныхасы стильт?


Наукон, аив литературон, публицистон, хуымжтжг ныхасы стильтж


Жвзаг, дзырд

1.
Не 'взаджы дзырдуаты дзырдтж иу каржн не сты: ис дзы тынг бирж зжронд дзырдтж - историзмтж жмж архаизмтж, ног дзырдтж - неологизмтж. Зжронд дзырдтж уый бжрц зынаргъ сты жвзаг жмж аджмы историйжн, жмж сж ахуыр кжны сжрмагонд наукон ахуырад - историон лексикологи.
Ирон историон лексикологи хорз иртжстгонд жрцыд Абайты Васойы «Историкон-этимологион дзырдуаты». Ацы дзырдуаты зынгж бынат ахсы географион (топонимон) нжмтты равзжрд. Уыдон махжн, нж аджмы историйжн зынаргъ сты, жвдисынц нж рагон цардыуаг жмж цжржнбынжттж. Уыдоныл зыны скифты, сарматты жмж аланты географи, этнографи жмж истори. Уыцы лексикжйы руаджы уырыссаг жмж фжсаржйнаг ахуыргжндтж сбжржг кодтой, скифты жмж сарматты жвзаджы сжйрагджр кжй уыд ирайнаг элемент, уый.
(Гагкайты Хъазан)



Рагзаманты цжржг эллинтж се 'взагжн стыр аргъ кжй кодтой, ууыл дзуржг у ацы цау.
Иуахжмы Демосфен сфжнд кодта форумы сенаты ужнгты раз раныхас кжнын. Йжхи бацжттж кодта жмж жрлжууыдис йе 'мбжстжгты цур. Нж сын фжцагайдта сж зжрджтж йж раныхас. Кжронмж джр жм нж байхъуыстой.
-Бар чи радта Демосфенжн аджмон жмбырды дзурынжн, царджгас жвзагжй пайда кжнын куы нж зоны, ужд ? Махжн, эллинтжн, нж баззад маджлон жвзаджы хъжздыгдзинждтжй пайда кжнын нж зонын, - тызмжгжй загъта сенаторты хистжр
Цы ма уыдаид карзджр жфхжрд жрыгон ораторжн ? Фжлж йж ныфс нж асаст, - уымжн йж риуы куыста патриоты зжрдж.
«Нж, - загъта Демосфен, - жз хъуамж ме 'мбжстжгты бауужндын кжнон , нж маджлон жвзагыл мж бон мидисджын ныхас кжнын кжй у, ууыл». Жмж райдыдта йжхиуыл кусын. Цыбыр ржстжгмж фжхорз ис йж хъжлжс, ныхасы мыртжй алкжцы джр йж бынат ардта.
Цыбырдзырджй, маджлон жвзаджы сусжгдзинждтж базыдта, жмж сжм кжд уый размж йж хъус нж дардта, ужлдайджр ныхасы культуржмж, ужд ныр сеппжтжн джр фждзжхста, цжмжй, аджмы раз ныхас кжнгжйж, ораторжн бжрзонд уа йж ныхасы культурж, ноджы бжлвырд зона литературон жвзаджы растдзурынады жгъджуттж.

(Дауыраты Харитонмж гжсгж)




2. «Дыууаджс дзырды».
Ирон дзырдтж мын хуртж стыУждджр
Дыууаджс дзырды сеппжтжй хуызджр.
Лжууы сж сжргъы фарны дзырдтжн
ЦАРД.
Йж фидауц уымжн - арвы стъжлфжн -
АРТ.
Нжртон дзырдтжн сж фжлмжнджр у
МАД.
Нж дзыллжйжн йж рухсджр бжллиц -
ФАРН.
Ужздан лжгжн йж ужлджр цин -
ЖФСАРМ.
Сыгъджг уджн йж мжты сжр -
ХЖЛАР.
Ыскжны мах Хуыцауы 'мсжр
ЖХСАР.
Лжджы нысан - СЖРИБАР жмж КАД.
Сж сжрвжлтау хъжуы хжцынжн КАРД.

Жппжт хжрзтжн ИРЫСТОН у бындур,-
Жнж уый мжн нж тавдзжни сж хур.

(Джыккайты Шамил)


3.
Дзырд марг у, маржн
фат - жхсынмж,
Дзырд маргъ у -
базырджын хжзна,-
Дзырд знагжй аразы
жфсымжр,
Дзырджй жфсымжр
фесты знаг.
(Гжлуаты Аким)

2. Лжмбынжг бакжсут текст. Зжгъут, цавжр у йж сжйраг хъуыды?

Жппжт дзырдтж джр хорз сты, жмж сж алкжцы джр бжззы поэтжн. Фжлж дзырды фидауц, йж аив жнгас разыны, жнджр дзырдтимж куы баиу вжййы, ужд. Уждж цымж цы хуызы баиу вжййынц дзырдтж?
Фыццаджы-фыццаг кжрждзиуыл баст жрцжуынц дзырдтжн сж хъуыдытж. Хъуыдытж кжрждзи бамбарынц, саразынц чындзжхсжв. Иугжр дзырдтж баиу сты, ужд сж хуыз скалынц, кжрждзи фенджрхуызон кжнынц жмж сж райгуыры ног хъуыды.
Дзырдтж куы баиу вжййынц, жрмжст ужд разыны сж аивадон нысаниужг. Дзырдтж кжрждзи кжм хъыгдарынц, схойынц, кжрждзи къжхтыл кжм лжууынц, ахжм зындзуржн ржнхъытж поэзийжн чысыл ахъаз сты. Дзырдтж хъуамж кжрждзи хъжбыстж жмж ржвдаугж кжной, джларм-ужларм хжцгжйж кафой, симой, зарой, дзжнгжрджытж цжгъдой, худой, кжуой, кжрждзимж сидой, хъуамж кжрждзимж сж цжстытж ныкъулой, кжрждзийы сусжгтж зоной, жмбарой, жнкъарой.
( Николай Заболоцкимж гжсгж)

1.Текстжй рафыссут, йж темж йын раргом кжнынжн жххуыс чи фжуыдзжн,
ахжм жнцойгжнжн дзырдтж.
2.Куыд жмбарын кжны автор дзырдты бастдзинад тексты миджг?
3.Цжмж хъуамж аржхса аджймаг, йж хъуыдытж тексты хуызы жргом
кжнгжйж, текст аразгжйж?
4.Тексты ссарут синонимтж жмж антонимтж. Зжгъут, куыд жххуыс сты тексты сжйраг хъуыды раргом кжнынжн? Цавжр у сж нысаниужг тексты?







4.
Зылынтж.

Иу хатт кждджр иу хъжумж пъырыстыф бацыди жмж аджмы жржмбырд кодта, сж зылынты куыд радтой, уый тыххжй. Уыцы сахатыл хъжубжстж къжнцылары пъырыстыфы ужлхъус цалджр лжджы ржнхъ жрлжууын кодтой: чи гуыбыр, чи схъжл, чи иуварсырджм къждз, чи та хжрз зылынтж жмж дзурынц:
-Ай дын мжнж нж зылынтж!.. Бауужнд ныл, жгас хъжуы адонжй зылынджртж не ссардтам. Жцжг ма иу фыд-зылынтж лжг зонжм Санибайы, жмж уымж та джхжджг ацу.
(Ирон тауржгъ).


1. Дзырд “зылын” цавжр у йж нысаниужгмж гжсгж?
2. Куыд ужм кжсы, цымж хъжуы цжрджытж жцжгжй джр нж бамбжрстаиккой, пъырыстыф цжй кой кжны, уый? Кжд баржй афтж бакодтой, ужд сж цавжр аджм схонжн ис?



15.
Тузар аржх сагъжс кодта, йж чысыл лжппу жмж чызг горжты хъомыл кжнгжйж иронау кжй нж дзурынц, ууыл. Сывжллжтты ржвдаужндоны - уырыссагау, скъолайы - уырыссагау. Хждзары сжм иронау сдзур, жмж дын сж дзуапп:
-Что?
-Нж, сжрды каникулты ржстжг сж хъуамж Нанамж фжкжнон. Уый уырыссагау нж зоны жмж сж ирон жвзагыл жнжмжнг фжцалх кжндзжн, - сфжнд кодта Тузар.
Жрхжццж ис каникулты ржстжг. Дыууж сабийы жртж мжйы жмгъуыдмж хъжуы фыдымады жвджид бакодтой. Мад жмж фыд горжтмж жрбазджхтысты жмж сж куысты, царды кой кодтой. Мжй джр нжма рацыд, афтж сж зжрдж нал фжлжууыд, жмж хъжуы сж цоты бжржггжнжг балжууыдысты.
Ныйарджытж кулдуары цурмж куы бахжццж сты, ужд айхъуыстой зжронд Нанайы лжгъзтж ныхас:
-Сосо, лесницжйыл ма хиз, рахаудзынж. Стжй та :
-Зжли, къранты халоднжй вада цжуы, джхи дзы ма хуылыдз кжн, фжпростуд уыдзынж.
Тузар хорзау нал фжци, йж сжр ныттылдта жмж йж усжн афтж:
-Ай йын нж хжйржджытж йжхи взаг джр ма куы ферох кжнын кодтой!

(Ирон тауржгътжй).

15