Доклад: Ес хоьооннорун ненуе о5ону сиэрдээх быьыыга иитии

В.Ф.Афанасьев – Алданскай аатынан Чэриктэй орто оскуолатаӨс хоһооннорун нөҥүө
оҕону сиэрдээх быһыыга иитии
Толордо:
төрүт култуура учуутала
Горохова Л.В.
2014 c.
Иһинээҕитэ
КиириитэСүрүн чааһа
Өс хоһооно – өбүгэ номоҕо
Өс хоһоонунан үөрэтии ньымалара
Түмүк
Туһаныллыбыт литература
Үлэм темата: Өс хоһооннорун нөҥүө оҕону сиэрдээх быһыыга – майгыга иитии
Сыала – соруга:
1. Саха өс хоһооннорун о5ону иитии ньыматын быһыытынан туһаныы.
2. Күннээ5и олоххо үтүө уонна мөкү быһыыны араарарга үөрэтии.
3. Оҥоһуллубут уруок былааннарын, сценарийы туһанан инсценировка туруоруу
4. Норуот уус-уран айымньытын убаастыы, харыстыы үөрэниэхтээх.
Киириитэ
« Сиэрдээх быһыы-майгы,
үтүө үгэс киһи куттаах-сүрдээх
буолуутун төрдүгэр сытар»
-диэн туран бүгүҥҥү дакылааппын саҕалыырбын көҥүллээн. Ханнык баҕарар омук ыччатын, дьонун үөрэтэр уонна иитэр биир сүрүн күүһүнэн кини тыла буолар. Ол туһугар анал тыл-өс, айымньылар үөскээбиттэр. Оннуктарынан биһик ырыаларын, остуоруйалары, өс хоһооннорун, онтон да атыттары ааттыахха сөп. А.Е.Кулаковскай: «Өс хоһооно Саха сирин устатын тухары биир тэҥник тэнийбит», - диэбиттээх. Бу үлүгэр киэҥ-куоҥ, революция иннинээҕи улахан быстарыктаах, кыракый алаастар, үрэхтэр хоннохторунан бытана сытар норуокка өс хоһооно биир тэҥник тарҕаммыта бэйэтэ биир дьикти көстүү. Итини кини дьону умсугутар ураты кэрэлээҕинэн, кимиэхэ баҕарар тэҥник дьайар улахан көдьүүстээҕинэн быһаарыахха сөп.
Кырдьыга да оннук. Өс хоһооно диэн норуот үйэлэргэ муспут муудараһа, дьон сэргэ быһыытын, майгытын, олоҕун-дьаһаҕын, өйүн-санаатын туһунан кылгас этиилэрэ, норуот бэйэтэ айбыт философията, уратылаах педагогиката. Бу бэргэн, уус-уран тыллаах этиилэр, норуотунан айыллыбыт, олоҕунан бэрэбиэркэлэммит буоланнар, туоратык иһиллибэттэр, хата киһи өйүгэр хатанымтыалар, судургу уонна туһааннаах киһиэхэ тиийимтиэлэр.
Педагогика диэн үөрэтии, иитии туһунан үөрэх. Ол эрээри педагогическай үөрэҕи адьас билбэт ийэлэр, аҕалар, эбэлэр уонна эһэлэр, онтон да атын дьон оҕону, киһини эмиэ бэркэ иитэллэр. Ол норуот педагогиката, эбэтэр норуот бэйэтэ мындырдаан, олоҕун опытынан, тыыннаах холобурунан иитиитэ. Ити өртүнэн өс хоһоонноро, дьону үтүөҕэ, кэрэҕэ, үлэҕэ, сиэрдээх быһыыга иитэр туһугар айыллыбыт, ол эрэ туһа диэн туттуллар буоланнар, уһулуччу суолталаахтар уонна дириҥ философскай, психологическай, социальнай уонна педагогическай хабааннаахтар.
Алын кылаас учууталлара өс хоһооннорун бэйэлэрин үлэлэригэр элбэхтик туһаналлар, өс хоһооннорун көмөтүнэн оҕону үтүөҕэ, сиэрдээх буоларга, үлэни таптыырга иитэллэр. Ааҕыы уруогар өс хоһооннорун үөрэтии көрүҥнэрин билэр буоллахтарына, оҕо түргэнник ылыныа, тылын саппааһа элбиэ,

2.1. Өс хоһооно – өбүгэ номоҕо
Өс хоһоонноро – норуот тылынан айымньытын биир баай көрүҥэ (жанра). Бу өйдөбүл икки тылтан турар: өс уонна хоҺоон. Өс диэн түүрк омуктар сөс, сүз диэн тыллара инники дорҕооно түһэн бириэхэ биллиҥҥэ диэри тиийэн кэлбит. Саха билиҥҥи тылыгар үксүгэр атын тыллары кытта хоһулаһар сомоҕо тыллары: тыл-өс, өс киирбэх, өс күөрсүнэ үөскэтэр, эбэтэр фольклор айымньыларыгар туттуллар (холобур, өс эт, эбэтэр өскун кэпсээ). Өс диэн тыл итини таһынан үгэс, абыычай диэн суолтатыгар туттуллар. Холобур: «бу дойду дьонун өһө маннык» диэн этиллэр.
Оттон хоһоон – саха билиҥҥи тылыгар литературнай термин; атын тыллары кытта холбостоҕуна, араас суолталаах сомоҕо өйдөбуллэр үөскүүллэр. А.Е.Кулаковскай «өс хоһооно» диэни нууччалыы «гармония слова» диэн өйдөбүлгэ чугаһатар. Дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын үөрүйэҕин кылгастык түмүктээн, тойонноон, үөрэтэн этиини өс хоһооно дэнэр.Өс хоһоонугар санааны толору этиллэр: «Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат», «Онно суохха оннооҕор от хамнаабат».Оттон өс номоҕо диэн биирдии предметтэри эбэтэр көстүүлэри дьүһүннээн биэрэр сиппэтэх этиилэри аатанар: «Бэлэһигэр биэс иннэлээх», «Килэгир харах, көҥдөй көҕүс».
Сахалар: «Өс хоһооно – өбүгэ номоҕо», - дииллэр. Ол аата өс хоһооно бэрт былыргыттан утумнаан үөскээбитин уһугулаан бэлиэтииллэр. Өс хоһооно – киһи олоҕун аргыһа. Өс хоһооно кырдьыгы-сымыйаны, учугэйи- куһаҕаны тойонноон биэрэр. Кылгас ох тылынан бигэргэтэр, ону таһынан кэпсэтиигэ да, сурукка да киэргэл буолар.Саха өһүн хоһоонугар бэргэн психологическай кэтээн көрүүлэр тумуктэрэ дэлэйдэр : «Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх», «Акаары ахсым, киһиргэс киэбиримтиэ», «Тыла мүөттээх, сүрэҕэ муустаах», «Мэник топпутун сир уйбат», о.д.а.Ол эрээри, өс хоһоонноругар үөрэтэр, иитэр, такайар өртө баһыйар үгүс. Ону биһиги бэрт судургутук «норуот сэрэтэр», «норуот сүбэлиир», «норуот сэмэлиир» диэн үс бөлөххө арааран өйдүүбүт.
Куһаҕан быһыыттан, алҕас туттууттан сэрэтэллэр: «Атаҕастыыбын диэн атаххыттан ыллараайаххын», «Киһиргиибин диэн кирсиҥ быстаарай», «Куоппут ситиллибэт», о.д.а.
Сүбэлиир өс хоһоонноро да дэлэйдэр: «Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах», «Айан аргыһы таптыыр», «Аччыгы аһат, тоҥмуту ириэр», «Дьонноох киһи тутайбат», «Үчүгэй майгыҥ - көтөр кынатыҥ»,о.д.а.
Норуот бэйэтин өһүн хоһоонугар сэмэлиирэ үгүстүк иһиллэр: «Күөххэ көппүт, бэлэмҥэ бэрт», «Саһыл курдук ньылаҥнас, ыт курдук ырдырҕас», «Сиик хоту сигилилээх, салгын хоту санаалаах», «Харыйаны таҥнары соспут курдук», о.д.а. Маннык этиилэр куһаҕан кэмэлдьилээххэ сытыытык тиийэннэр, устунан даҕайаллар, хаһан да умнуллубат курдук кэһэлтэнэн буолаллар.
Педагогическай номохтоох өс хоһоонноруттан сиэр-майгы иитиллиитигэр хайысхалаах ордук элбэх. Олор кылыс этии күүһүнэн киһиэхэ бэрт наадалаах хаачыстыбалары иитэргэ көмөлөһөллөр. Оннуктарынан төрөөбут дойдуга уонна үлэҕэ тапталы, кырдьыксыт уонна чиэһинэй быһыыны, доҕорго, кэргэҥҥэ учугэй сыһыаны, харыстанньаҥ уонна кичээҥи буолууну, эр санаалаах уонна өстөөххө эйэлэспэт хааны иитэр сүүһүнэн өс хоһоонноро бааллар: «Аан дойду ахтылҕаннаах, бар дьон санабыллаах», «Үлэни хаһааныма, аһы хаһаан», «Кырдьык көмустээҕэр күндү», «Үтүө киһи үгүс доҕордоох», «Үтүө киһи биир тыллаах», о.д.а.Өс хоһооннорун олох араас көстүүлэрин көрдөрөллөрүнэн наардаатахха эрэ, кинилэр суолталара, норуот тус-туспа общественнай көстүүлэр тустарынан тугу этэрэ арылхайдык көстөр.
Өс хоһоононорун сүрүн уратытынан кини туспа айымньы быһыытынан сылдьыбакка, норуот кэпсэтиитигэр, сурукка, уус-уран айымньыга киллэриллэн туттуллара буолар. Дьон былыр-былыргыттан айбыт муудараһын быһыытынан өс хоһоонун туттан, эппит санааны бигэргэтиллэр, үтүөнү-үчүгэйи хайҕанар, түктэрини сэмэлэнэр. Өс хоһоонунан олох араас көстүүлэригэр, дьон туттар майгыларыгар сыана бэриллэр.

2.2.Өс хоһоонунан үөрэтии ньымалара
Алын кылаастарга өс хоһооннорун тэҥнээн, үөрэтэн көрөргө уруок былааннарын, «Эриэппэ» остуоруйатын оҥордум. Оччоҕо оҕо айымньы ис хоһоонун, идеятын, иитэр-үөрэтэр сыалын-соругун ордук дириңник өйдүүр, ылынар. Оҕоҕо сөбүлээн истэр остуоруйатыттан саҕалыыр ордук. Ол иһин мин оҕо барыта билэр остуоруйатын «Эриэппэни» оҥордум. Оччоҕуна оҕо билэ-көрө сатыыр үөрүйэхтэрэ сайдаллар. Холобура: «Эриэппэ» -диэн остуоруйаны ырытыһан, оҕолорунан бэйэлэринэн оонньотон баран, маннык өс хоһоонунан түмүк оңоруохха сөп: «Кыра да күүс – улахан көдьүүс».
Ол курдук, учуутал бэйэтин үлэтигэр норуот уус –уран айымньыларын, остуоруйалары, таабырыннары, өс хоһооннорун элбэхтик туттуохтаах. Өс хоһоонноро оҕо кэтээн көрөр дьоҕурун, тылын-өһүн сайыннараллар, билиилэрин хаҥаталлар. Өс хоһоонноро саха тылын уонна ааҕыы уруоктарыгар элбэхтик туттуллаллар. Үөрэнээччилэр өс хоһооннорун кытта саха тылын, ааҕыы учебниктарыттан билсиһэллэр. Ааҕыы уруоктарыгар өс хоһоонноро айымньы сүрүн ис хоһоонун өйдүүргэ көмөлөһөллөр, сиэрдээх киһи буоларга иитэллэр.Оҕолор өс хоһооннорун хамаҕатык ааҕаллар, суолтатын ырыталлар. Сорох өс хоһооннор оҕоҕо өйдөнүмтүөлэр, сорохторун ыйытыы көмөтүнэн өйдүүллэригэр көмөлөһүөххэ наада.Учуутал өс хоһоонун суолтатын билэргэ, саҥарар саҥаҕа сөпкө туттарга үөрэтиэхтээх.
Өс хоһооно норуот дириҥ муудараһын, үйэтин тухары муспут опытын аҕыйах тылынан дьэҥкэтик, кимиилээхтик, сөҥүрдүүлээхтик тоҕо этэн, дьүһүннээн биэрэр, тылы сытыырхатар уонна минньитэр. Ол курдук, өс хоһоонноро уус-уран тылынан этиллэр буоланнар, саха дьонун, оҕолору ырыаҕа-хоһооҥҥо,сэһэҥҥэ-тэппэҥҥэ ыпсара сылдьаллар, уран тыл умсулҕаныгар угуйаллар, эстетическай дуоһуйууну биэрэллэр. Норуот педагогикатын биир саамай дьоһун иитэр күүһэ өс хоһоонугар түмүллүбүтэ саарбаҕа суох. Ону нуучча өһүн хоһооннорун энциклопедиятын айбыт, уһулуччулаах чинчийээччи В.И.Даль этиилэрэ да туоһулууллар: «Цвет народного ума», «Без пословицы не проживешь», «На пословицу нет ни суда, ни расправы», «Пословица – всем делам помощница». Ол да иһин өс хоһооно бары норуоттарга үрдүктүк сыаналанар. Өс хоһоонун итальянецтар – норуот оскуолатынан, испанецтар – дууһа докторынан, чехтэр – өбүгэлэр муударастарынан, чуваштар – кырдьаҕастар үөрэтиилэринэн, илиҥҥи норуоттар, ол иһигэр сахалар, тыл симэҕинэн ааҕаллар.

Түмүк
Өс хоһооно оҕо бары дьоҕурун барытын арыйар, сайыннарар аналлаах эбит. Ол курдук, оҕо толкуйдуур, иэйэр, олоҕу атын хараҕынан таба көрөр сатабыла уһуктар.Оҕолуу уйан дууһата олохпут чахчыларын сөпкө өйдөөн, онно сөптөөх сыанабыл биэрэн куһаҕаны, үчүгэйи араара үөрэнэр.
Уруокка оҕолор айар, толкуйдуур , саҥарар, уус – ураннык кэпсиир, бэйэлэрин санааларын этэр, ырытар уонна истэр дьоҕурдара сайдар.
Өс хоһоонун оскуолаҕа үөрэтии биир саамай бэлиэ өрүтэ, оҕону сиэрдээх буолууга иитии. Билиҥҥи далааһыннаах үйэҕэ оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕаны – үчүгэйи таба араара үөрэниэхтээх. Сиэр – майгы боппуроһун өс хоһооно толору көтөҕөр, сиһилии арыйар, үөрэнээччигэ түргэнник тиийэр.
Өс хоһоонун күннэҕи олоххо хомоҕойдук тутуннахха, ону таһынан, остуоруйаҕа кыбытан оонньоон көрдөххө, оҕолор суолтатын кэбэҕэстик өйдүүллэр.
Оҕолор өс хоһооннорун ис номохторун табатык биэрэн, ааҕарга дьулуһууларыгар, этэр санаатын ылыныылара, иҥэриниилэрэ күүһүрэр.


Туһаныллыбыт литература:
1. Горохов С.И., Ефремов П.Е., Ойунская С.П. Киһи тыла – ох. Дьокуускай, 1982.
2. Избекова Л.К. Саха тылыгар маҥнайгы кылаас үөрэнээччилэригэр көмө тэрил. Дьокуускай, 1999.
3. Илларионов В.В. Саха фольклора. Дьокуускай, 2000.
4. Кондакова У.Ф. Тыл оонньуулара. Дьокуускай, 1998.
5. Стручкова И.И. Саха бэргэн тыла-өһө. Дьокуускай, 1997.
6. Федотова Н.К., Герасимова И.М., Алексеева М.А., Федорова О.А., Матвеева У.С. Тыл эйгэтигэр. Күүкэй, 2005.
7. Федоров Г.Е. Быһаарыылаах өс хоһоонноро уонна тыл номохторо. Дьокуускай, 1992.
8. Чиряев К.С., Васильева Ф.А.Сахалар тылынан иитэр ньымалара. «Народное образование Якутии» 1992 №2.