Доклад на тему Лингвистические разминки на уроках родного языка и литературы


Тыва дыл кичээлинге лингвистиктиг онаалгаларны кылыры- оореникчилернин лингвистиктиг билиин хевирлээр арга.
Тыва дыл башкылаашкынынын сорулгаларынын бирээзи-уругларга «лингвистика» деп чул база ол эртем-биле таныштырып, «Дыл деп чул? Ол канчаар тургустунарыл? Канчаар хогжуп турарыл? Кандыг- кандыг кекзектерден тургустунарыл? Кезектер аразында кандыг харылзаалыгыл? Дыл кижинин амыдыралынга кандыг рольду ойнап турарыл? Дыл оон ынай канчаар сайзыраарыл?» деп айтырыгларга харыылаптар кылдыр, оларнын сонуургалын оттурар.
Оорникчилернин лингвистиктиг билиглерин хевирлээри, тургузары чугула айтырыг болур. Ол школа программазында тыва дылды оорениринин кол сорургаларынын бирээзи кылдыр кордунген.
Лингвистиктиг комепетенция- уругларнын дыл дугайында билиглери, дылдын кезектерин дугайында болгаш эртем езугаар оорнирин, дылды оорниринин аргаларын, оон хогжулдезинин чадаларын, тыва дылдын шинчилекчилерин болгаш эртемденнеринин эртем ажылдарын таныжып коору.
Эртемден тюркологтарнын, филологтарнын кылган ажылдары-биле, бот-намдары-биле таныжары албан. Олар-биле таныштырып тура, уругларнын билиин бедидип, эрудициязын калбартып, мозу-шынарлыг кижилер кылдыр кижизидер, торээн дылынга сонуургалдыг болуп, орфография болгаш пунктуация дурумнерин эки шингээдип алыр.
Ынчангаш уругларнын лингвистиктиг билиглерин хевирлээри- оордилге стандардынын негелдези.
Бо ажылдын сорулгазы- тыва дылда ортаакы класстарга лингвистиктиг билигнин методиказын тургузары.
Салып алган сорулганы кууседирде дараазында ажылдарны чорудар:
лингвистиктиг болгаш методиктиг литератураны ооренип коор;
лингвистиктиг компетенция деп термини эки тодарадып алыр;
лингвистиктиг комептенциянын тургустунар аргаларын тодарадыр;
лингвистиктиг билигни билиндирип алырда, дидактиктиг материалдарны чыып (словарьлар,……………….., чыынды онаалгаларлыг ажылдарны чыып бижиир;
чыгдынган ажылдарны практика кырында кылдырып, анализтеп туннээр.
Компетенция- эртемнин кандыг-бир угланыышкынныг кезээн эки билири. Лингвистикада «компетенция» дээрге -дылды эки билири.
Дыл эртеминин башкылаашкынынын методиказынга лингвистиктиг компетенция чаа чуул болуп, оон утказы тончузунге чедир угаап бодаттынмаан.. Бир дугаар кажан тыптып келгенил? 1993 чылда лингвистер М.Н.Шанский биле В.И Капиностун удуртулгазы-биле орус дыл болгаш литература эртеминин ооредилге планынын федералдыг компонентизинин толевилелинге кордунген .Методиктиг литератураларнын анализинден (шинчилелинден) коорге,
Лингвистиктиг билиглернин тургустунар аргаларын болгаш методтарын
ийи ангы болуктерге чарып турар: информационный путь (информастыг) болгаш чогаадыкчы (творческий путь).таблица1.
Лингвистика эртеминин тоогузун ооренирде уругларнын ниити билиин алгыдарда (калбартыр) ,информастыг угланыышкынны ажыглаар.
Ол(ИУ) башкыга чаа билиглерни (информацияны) ,оореникчилерге янзы-буру источниктер дузазы-биле дамчыдарынга дузалаар:языковедтернин эртем-шинчилел ажылдарын номчуур,номчаан чуулунун утказын чугаалап билири…
Чогаадыкчы угланыышкын- уругларны лингвистернин эртемге киирген улуг-хуузун угаап-бодап,языковедтернин эртем ажылдарын хамаарылгазын,канчаар бодап турарын чугаалап ооредир.ООредир методтары: чогаадыгнын кезээн киирген эдертиглер ,чогаады-бодал (рассуждение), этюд- белеткел ажылы,очерк….
Лингвистиг разминканын (ажылдын ) методиказы: Приложение №1
Лингвистиг билиглерни хевирлээринче угланган мергежилгелер
.
а)Бирги абзацта бижик демдектерин чуге салганын тайылбырлаар.
б)Амыдырал-чуртталга деп состун тывылган аргазын айтыр.
Турк дылдыг улустарнын барык-ла догерези шаг-дуптен бээр бистин чуртувустун девискээринге чурттап келген, ол черлернин ундезин чурттакчылары бооп турар. Олар Топ Азияда, Кавказта, Ортаа Азияда колдап чурттап турар.
Орус эртемнин болгаш культуранын чоон чукче нептерээни-биле турк дылдыг улустарнын тоогузун, амыдырал-чуртталгазын, аас чогаалын, литературазын хамыктын-на мурнунда орус эртемденнер ханызы-биле улуг кужениишкинниг шинчилеп эгелээннер.
2. а)Созуглелде эгидиишкин залогунун хевиринде турар дакпырлап бижиир ажык эвес ужуктерлиг кылыг состерин ушта бижиир.
б) Быжыккан уези деп быжыг сос каттыжыышкынынын утказын тайылбырлаар
XIX в. ийиги чартыы тюркологиянын быжыккан уези болур. Шак ынчан аян чорукчулар Тываже кээп, тываларнын амыдырал-чуртталгазын ооренип турар апарган. Черле ынчангаш XVIII вектин тончузунден эгелээш, чоон чукче эртемденнер улам-на ханылап турган.
Тывага чораан эртемденнер тыва улустун дылынче, аас чогаалынче кичээнгейни угландырып, баштайгы чыылда ажылдарын чорутакн. Чижээлээрге, А. Кастрен 301 урянхай (тыва) состу, Ладыгин 101 сос, 21 домакты чыып бижээн; Осторовских элээн хой дыл материалдарын, ырларны база аттарны, 900 хире тыва состерни чыып бижээн. Тывага чораан оске-даа эртемденнер тыва дылдын материалдарын чыып чораан. Ынчалза-даа ол материалдар парлаттынмаан. Оларны моон сонгаар архивтерден дилеп тыпкаш, шинчилеп ооренири негеттнип турар. Ол тыва дылдын хогжулдезин шинчилээринге улуг ужур-дузалыг болур ийик.
3.а) Сингармонизмнин дурумунге дуушпейн турар состу тывар.
б) Созуглелде сан аттарынын болуктерин айтыр.
.Тыва дылды эртемденнернин иштинден эн-не баштай шылгарангай орус эртемден, тюркологиянын ундезилекчизи, В.В. Радлов шинчилеп эгелээн.
Тоогу эртемденнери эжелекчилернин база феодалдарнын дарлалынын уезин тыва улустун тоогузунде эн аар-берге уе деп санап турар.
Мындыг уеде В.В. Радлов Барыын талакы Тывага, Кара-Хол чоок кавызынга, чугле 4 хонукта-1861 чылдын июль айнын 4-7 хуннеринде чоруп чораан.
Василий Васильевич Радлов (Фридрих Вильгельм) 1837 чылда Берлинге полициянын хоорай комиссарынын ог-булезинге торуттунген. Классиктиг гимназияны (ортумак ооредилге черин) дооскан соонда, Берлин университединин сураглыг дыл эртемденнери Франц Бопп, Штейнталь, Август Потт олар башкылап турган.
4.а)Созуглелде бодуун домактар чунун дузазы-биле нарынчыттынганын тайылбырлаар.
б)Каттышкан болгаш башкарылга холбаалыг сос каттыжыышкыннарын ушта бижиир.
Чоон чук дылдарындан моол, маньчжур, татар, кыдат дылдарны В. Шотт анаа ооредип турган. Университетке ооренип турган уезинде В.В. Радлов О. Бетлингктин якут дыл дугайында ажылы-биле танышкан. Студент турган уезинде орус дылды база ооренип эгелээн. 1858 чылда философия доктору деп атты алгаш, Петербургка тунгус-маньчужур дылдарны ооренири-биле чедип келген.
Оон чоруткаш, Барнаулга даг херээнин дээди училищезинге 12 чыл (1859-1871) башкылап келген. 21 эртем ажылын парлаткан. Орус, немец, француз дылдарга баштайгы ажылдарны парлаткылаан.
5.а)орус дылды таварыштыр Европа дылдарындан улегерлээн состерни ушта бижиир.
б)Антропология, археология деп состернин утказын тайылбырлаар.
Алтайдан Казаньга келгеш (1872 ч.) татар, башкир болгаш казах школаларнын инспектору бооп, 1883 чылга чедир ажылдап турган.
В.В. Радлов 1884 чылда Россиянын Эртемнер Академиязынын академиги кылдыр сонгуткан болгаш оон соонда амыдыралдын арткан кезээн буруну-биле эртемге тураскааткан.
1884 чылда академикке сонгуткан соонда, В.В. Радлов Россиянын Санкт-Петербургта антропология болгаш этнография музеин удуртуп, Ортаа болгаш Чоон Азияны ооренир орус комитеттин баштаар черин оргнизастаан, орус археология, орус география ниитилелдеринин ажылынга идепкейлиг киржип, Сибирьни ооренир ниитилелдин даргазы чораан,элээн-каш экспедицияларга киришкен.
6. а) Чуве адынын хамаарылга хевиринде турар чижектерни айтыр.
б) Сос эгезинде кошкак ажык эвес уннерлиг состерни адаар.
Эртемнер Академиязы 1891 чылда Орхон хем чоогунче (моолда) эртем экспедициязы дерип чоруткан. Ону В. В. Радлов удуртуп чораан. Орхон хемнин ийи улуг кожээ тураскаалдарын очулдуруп ундурген. Ол болза турк Могиян хааннын (734 ч. олген) база оон акызы принц Кюдь-Тегиннин (732 ч.олген) алдарынга тураскааткан турк дылдыг кожээлер болган.
Ол ажыдыышкыннын тергиин улуг ужур-дузазы бугудеге билдингир.
7.а) Чангыс чугула кежигуннуг домакты тыпкаш,болуун айтыр.
б)Тыва дылды шинчилеп чораан кандыг эртемденнер билир силер?
В.В. Радлов 10 томнуг «Наречия тюркских племен, живущих в Южной Сибири и ДЖунгарской степи» (10 том, 1866-1907) деп ажылында оон мурнунда эртемге билдинмес турган хой турк дылдарнын материалдарын эн-не баштай парлап ундурген.
В.В. Радловтун кылган улуг моон ажылдарынын бирээзи 4 томнуг «Опыт словаря тюркских наречий» (4 том,1888-1911) болур. Хой дылдарнын состерин хаара туткан ол словарь амдыгаа чедир ужур-дузазын бичи-даа бол чидирбээн. Ынчангаш ону 1963 чылда база катап парлап ундурген.
Оске теоретиктиг ажылдарнын иштинден оон «Сонгу турк дылдарнын деннелге грамматиказы» деп номнун бирги кезээт 1882 чылда Лейпциг хоорайга унген. Ынчан ол бугу делегейге сураглыг эртемден апарган турган.
8.а) Сингармонизм дурумунге дуушпейн турар состу тывар.
б)В.Радлов тыва дыл эртеминге кандыг унелиг салыышкын кылганыл?
Академик В.В. Радловтун ажылдары чокка тюркология эртем бооп санаттынмас.
Академик В.В. Радлов 1918 чылда мочээн.
1861 чылдын июльдун 4-тен 7-ге чедир чугле 4 хонук интинде Кара-Хол чоогунга келир уенин эртемдени тыва дылды оорнири-биле чораан. Ынчан ол Барнаулга ажылдап турган.
Кара-Хол чоогунга тыва аалдарга кээп, тыва чугааны дыннап, Багай-Чуру маадыр дугайында, Кужиту-Молдун маадыр дугайында-ийи тоолду база дорт ырны тыва дыл кырынга бижип алган.
Оон соонда бижээн тоолдарын болгаш ырларын «Образцы народной литературы тюрских племен» деп ажылдын баштайгы томунга парлап ундурген. Ол уеге чедир эртемге билдинмейн турган база бир дылдын материалын парлап ундургени безин кончуг чугула ужур-дузалыг болуп турар. Тыва аас чогаалындан тыва дылга эн-не баштай парлаттынган чогаалдар база ол болур.
9. а)Соолгу домакта тайылбыр домактын янзызын болгаш холбажыр аргазын айтыр.
б) Сингармонизм дурумунге дуушпейн турар состу тывар.
В.В. Радлов тыва дылды Саян чугаазы деп адаан. Чуге дээрге алтайлар болгаш хакастар шаанда тываларны сояннар деп адап турганыныдан бооп чадавас. Тывага чораанынын дугайында В.В. Радловтун бижээни болза:
«Бо номнун тончузунде Саян чугаазынын кезек улегерлери кирген; оларны мен Кара-Хол деп холдун эриинге дорт хонук чораан уемде чыып алган мен. Ол текстерни катап хынап коор арга чок болган, чуге дээрге чурттун эрге-чагыргалары оларнын девискээринге оон ур турарымны чопшээревээн».
Кроссворд
1.Лингвистиканын чугаа кезектерин ооренир адыры.
2.Лингвистиканын шын адалга дурумнерин оорнир кезээ.
3.Лингвистиканын уннер болган ужуктер ооренир кезээ.
4.Лингвистиканын ужуктеринин шын бижилгезин ооренир кезээ.
5. Лингвистиканын состун тургузуун ооренир кезээ.
6. Лингвистиканын состун канчаар укталганын ооренир кезээ.
7. Лингвистиканын стильдерин ооренир адыры.
8. Лингвистиканын сос каттыжыышкынын болгаш домактарын ооренир адыры.
9. Лингвистиканын состун кезектерин ооренир адыры.
10. Лингвистиканын состу ооренир адыры.
11. Лингвистиканын шын бижилге оорнир адыры.
1           л         2             и   3     н           4 г             5       в                        
6     и               7 с                   8       т           9             и     10     к         11             а       Туннели.
1.Тыва дыл кичээлинде эрттирип турар катаптаашкын лингвистиг разминкаларны эрттрери таарымчалыг, ылангя 9ку класстарга ГИА дужаарынга белеткел болур.
2.Ооренип эрткен темаларны сактып алырынга бо катаптаашкын разминкалар дузалыг.
3.Бо ажылдын хевирин кылырда уе база чарыгдавас (10 хире минута).
4.Ургулчу тренингини кылып турда, орфографтыг болгаш пунктуастыг частырыглар эвээжээр.
5.Кичээл бурузунде тыва дылдын ангы-ангы адырларындан айтырыгларны катаптаар.
Ажыглаан литература:
1.Купина Н.А. Лингвистический анализ текста.-М:Просвещение. 1980.
2.Шанский.Н.М. Лингвистический анализ художественного текста .М. Просвещение. 19843.Лингвистический энциклопедический словарь /Под ред. В.Н.Ярцевой.-
М.1990.