?дістемелік н?с?аулы?


«Қазақтың дәстүрлі 1000 әні» бірегей жобасы ұлттық музыка мәдениеті тарихындағы айтулы оқиға деп бағалаймын - Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев
Қазақтың дәстүрлі ән-күй өнері
Әншілік дәстүр. Ән өнері жеке адам сезімінен бастап тұтас халық тағдырына дейін сергек үн қосуға мейлінше оңтай. Адам қоғамындағы үлкенді-кішілі барша құбылыс әнге арқау бола алады. Ұлы Абай ән өнерінің бұл қасиетін:
„Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең",—деп түйіндеген.
Қазақтың ән өнері, оның көл-көсір мол нұсқалары өзінің өн-бойына айырықша қастерлі қасиеттер жинақтай отырып, шын мәнінде халық болмысының шежірелі сазы бола алған. Кейде творчество адамына замана тұлғасын сомдау керек, өлмес өнер тілімен уақыттың портретін жасау керек деген талап қойылады. Алайда, рухани үрдістердің қай-қайсысы да ең алдымен заманалық нәтиже екенін, уақыттың айғағы болатыны да қаперде бола бермейді. Көркем өнердің барша болмысы тарихи-әлеуметтік жағдайдан тыс болатын үрдіс емес. Тұтас бір тарихи кезеңдерде рухани құлдыраулардың, тіптен рухани ақтаңдақтардың болғаны өнер шежіресінен белгілі. Яғни, өнер түрлері өзінің шырқау биігінде де немесе жер бауырлап құлдыраған кезінде де тек қана өз уақытының айғағы болып қалатыны кәміл. Өнердің осынау заңдылығы қазақ әндеріне де жат емес. Қазақ ән өнерінің тек қана музыкалық бітіміне назар аударып қоймай, оның тарихи тек тамырына ден қойып, халықтың қатпарлы өмір жолындағы белгі-нышандарын бажайлауға көңіл аударған абзал. Халықтың алыс кезеңдерден бастау алған тарихымен рухани мұраларды шендестіре қарау ең алдымен сол өнер түрінің даму, жетілу диалектикасын саралауға дес берсе, екіншіден — халықтың өмір жолын жалаң хронология тұрғысында емес, тарихи-әлеуметтік құбылыс ретінде өнермен де шендестіре тануға мүмкіндік береді. Конфуци айтты дейтін тұжырым бар: „Егер белгілі бір елдің ахуалын білгің келсе, сол ел адамдарының жөн-жобасын танығың келсе, алдымен әніне құлақ түр", депті. Ал, Конфуцидің ізбасары Сюнь-цзы: „Егер музыкасы салмақты да сабырлы сазымен баураса, ол халық — ұжымы жарасқан бақытты халық, егер музыкасы сырбаз да сыршыл болса, онда ол халық кісілікті сүйеді, бүлік шығармайды, егер музыкасы есіңнен айыра еліктіріп әкетсе, сонысымен қауіпті, себебі ондай музыкаға ден қойған халық кісіліктен жұрдай болып, жақсылықты жат санап, күйкілікке көңіл жұбатқыш болып алады... Музыка арқылы біз халыққа жол нұсқаймыз. Сондықтан да музыка — адамдарды басқарудың ең бір сыннан өткен құралы", дейді ( "Музыкальная эстетика...). Осынау ой жосықтары музыканың халықтанытқыштық, халықтәрбиелегіштік және тарихи-шежірешілдік қасиеттеріне мән беріп отыр. Демек, қазақ әндерінің төл сипатын халықтың тарихи болмысымен сабақтастықта қараудың мәні зор.
Қазіргі музыка зерттеуші ғалымдардың тұжырымына қарағанда музыка тілі халықтың рухани мәдениетінің ішіндегі ең бір тұрақты айғағы, өзгеріске оңайлықпен ұшырай қоймайтын түрі болып есептелінеді. Славян музыкасының тарихи тегін зерттеуші ғалым В. Гошовскийдің: „Тарихи жағдайға орай ассимиляцияға түскен белгілі бір халық басқа бір халықтың өлеңдерінен гөрі заттық мәдениетін, тіпті тілін әлде қайда оңай игереді" деген тұжырымы назар аударады.
Қазақ ән-өнерінің тарихи тек-тамырына әзірше байсалды барлау жасала қойған жоқ. Қазіргі танымның деңгейі „ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" кезінде туған „Елім-ай" әнінен әріге бойлай алмай келеді. Аспапты музыка ретінде оқшау жанр болып орныққан қазақ күйлерінің мың жылдық, тіптен одан да көне ("Ақсақ құлан", „Қорқыт", „Ел айрылған", т. б.) тарихының бары белгілі. Бұл жағдайлар ән өнерінің де тек-тамырын аршуға ынтықтыра түссе керек. Басқасын былай қойғанда, XVIII—XIX ғасырлар мен XX ғасыр басында дүниеге келген әндердің тек қана әуендік ерекшеліктеріне ден қойып қоймай, оларды уақытпен шендестіре қарауға мән беретін кез келген сияқты. Әсіресе, музыка мен сөз өнерінің XIX ғасырда аста-төк болып ақтарылып, қазақ халқының рухани әлемдегі айырықша жаңғыруында сыр бар. Ең кереметі, шын мәніндегі төлтумалық (самобытный) сипаттарымен ұлттық мәдени болмысты даралап, біржолата орнықтыратындай қуатқа қандай тарихи-әлеуметтік жағдай себеп болды?
Музыка зерттеуші белгілі совет ғалымы В. Виноградовтың түркі халықтары музыкасын тарихи бітім тұрғысында жүйелеуі назар аударады. В. Виноградов түркі халықтарының музыкалық фольклорын саралай отырып, мынадай бес жүйе ұсыныпты:
1)          музыкалық байланысы бар армян-азербайжандар;
2) музыкасында монғол және мари музыкасына ұқсас қасиеттер бар татарлар, башқұрттар, кейбір алтай жұрттары, ойраттар, тувалар;
3) тәжік музыкасына ұқсастығы бар өзбектер;
4) қазақтар мен түркімендер;
5) қырғыздар мен хакастар және бірсыпыра алтай жұрттары.
Осы жүйелеу бойынша қазақ музыкасында байырғы түркілік диалектінің бар екендігіне зерттеуші назар аударған. Әрине, бүл игілікті талпыныс.
Қолға түскен санаулы ғана фольклорлық айғақ аясында тұжырымдалған осынау ой ұшқыны айтылған қалпында қалмай, қарпып зерделейтін ауқымды да байсалды зерттеу объктісіне айналғаны жөн. Бұл орайла, ән мұраларын этникалық шежіремен шенжестіре саралап, қажет болса көрші ру-тайпалардың, ел-жұрттардың тарихи-әлеуметтік, мәдени-рухани байланысы түрғысында қарастыру жақсы нәтиже беруге тиіс. Сонан соң ән мектептері, олардың типтік және типологиялық қасиеттері білікті жүйеленсе, тарих қатпарларының рухани жік-жапсарын айырудың сәті түспек.
Жасырары жоқ, күні бүгінге дейін қазақтың ән өнерін саралағанда көшпелі өмір салттағы саяси-әкімшілік жағдай тудырған жүздік бөлікке орай үш жүзде үш ән мектебі болды деп оңай қайыра салушылық байқалады. Мұндай саралаудың ұшқарылығына көз жеткізу үшін, қазақтың үш  жүзге  бөлінуі  әлеуметтік-этикалық бөліну емес екенін пайымдаса да болады. Алг барша өмір салты мен арман-аңсары (идеалы) біртұтас қазақ халқының мәдени-рухани бөлшектенуі тіпті де мүмкін емес. „Ақсақ құлан" күйінін Алтай мен Атырау арасында бір қолдан шыққандай тартылуы — рухани ұлы тұтастықтың айғағы. Тек ән мен күй емес, тілдегі, дәстүрдегі, моральдық-этикалық нормалардағы, көшпелі өмір салтындағы ортақтық ең алдымен біртұтас елдіктің жарқын айғағы болды. Демек, рулық, жүздік құрылым, әсіресе соңғы төрт-бес ғасырда саяси-әкімшілік сипатта болғанын пайымдау рухани мәдениеттің біртұтас болмысын тануға дес береді. Бұл тұтастық үлт мәдениетінің орныққан, төлтума бітім иеленген, типологиялық бір арна тапқан қасиетін танытады. Ал енді, біртұтас рухани әлемнің ішіндегі үлгілерді, түрлерді, мектептерді, тіптен ағымдарды халықтың этникалық әр тектілігі деп қарауға әсте болмайды. Өсу, даму үстінде болатын үлкен өнер қашанда үлгі-қалыбының байлығымен, мазмұнының өміршеңдігімен дараланады.
Олай болса, қазақтың музыкалық мұрасы, оның ішінде ән өнері дәл қазіргі жинақталған қыруар айғақтың негізінде үш мектеп емес, басы ашық бес мектепке бөлінеді деп тұжырымдауға негіз бар. Бірінші, Қазақстанның орталық және солтүстік өңіріне тән әншілік мектебі. Екінші, Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңірін қамтитын әншілік мектебі. Үшінші, Қазақстанның батыс өңірін қамтитын әншілік мектебі. Төртінші, Сыр бойының әншілік-термешілік мектебі. Бесінші, Қазақстанның шығыс өңірін, Баян Өлке және Шығыс Түркістанды қамтитын әншілік мектеп. Бүл жіктеулер музыкалық өлшемді дәлелдермен де, естір құлақтың талғам-танымымен де өзіндік бітім-қасиеттері жеке-жеке әуен-сазын, қайырым-нақысын айқын айғақтай алады. Алайда, осынау бес отау әншілік өнері кең аяда қамтылып, типологиялық ауқымымен сараланғанын қаперде ұстаған жөн. Себебі бүл бес мектеп өз іштерінде әр алуан айтулы әнші-композиторлардың дарын-қуатымен әлденеше сала құрап, сан тарау үлгі танытып, өркен жайып жатады. Мәселен, Қазақстанның орталық және солтүстік өңірінде, ғұмыр кешіп, өз өнерінде өзіндік із қалдыра білген Абай, Біржан, Ақан, Жаяумұса, Ыбырай, Әсет, Жарылғапберлі, Уәйіс, Ғазиз, Майра, Мәди, Балуаншолақ сынды біртуар дарындар бір-бірінен мейлінше оқшау бітімдегі әнші-композиторлар. Сөйте тұра, олардың өнерін типтік бітімімен ғана емес, типологиялық болмысы мен тұтастандыратын ортақ қасиеттің бар екенін жоққа шығаруға болмайды.
Дәл осы сияқты, өз ішінен сан тарау арна құрап, сала-сала үлгі танытатын қасиетті Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңіріндегі, шығысы мен батысындағы, Сыр бойындағы әншілік мектептерден де аңғаруға болады. Бір ғана оңтүстіктегі айтылатын әндердің Қаратау маңында немесе Қазықүрт етегінде, Созақ өңірінде немесе Талас алқабында өзіндік дара иірім-нақыспен шырқалатынын кәнігі тыңдаушы жазбай айырып отырады. Сондай-ақ, Алатау баурайында дүниеге келген әндер де өзінің ойлы да ойнақы бітімімен таныла кетеді. Сөйте тұра, Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңіріндегі әндердің ортақ қасиеті, сабақтас бітімі ешкімге шәк келтірмейді. Енді осы бес арна әншілік мектептің біртұтас ұлттық-мәдени айғақ ретінде тұлға танытатыны да зерделі зерттеуші мен зерек тыңдаушыға ден қойғызуға тиіс. Қазақ ән өнерінің біртұтас ұлттық-мәдени қасиеті қандай белгілермен танылатыны сараланса лазым. Әсіресе түпкі тегінің пайда болу, даму, төл бітімді қасиетін орнықтыру жолдарын халықтың қалыптасу кезеңдерімен тұтастықта қарастыру қазіргі талғам-танымға қажет. Осы орайда музыка мәдениетімізге байсалды барлау жасап жүрген дарынды ғалым Болат Қарақұловтың ой-тұжырымы сөз болып отыран проблеманың мәнін аша түседі. „Қазақтың музыкалық тілінің (әуенінің) тарихи даму іздерін табу үшін,— дейді Б. Қарақұлов,— халықтың рухани мәдениетінің басқа түрлері тәрізді, музыкалық творчествосы да қоғамның белгілі бір мұқтажынан туғанын және оны тек қана сол мұқтаждықпен тікелей байланыста ғана зерттеп білуге болатынын ескерте кеткен жөн. Мұның өзі қазақтың халықтық музыка өнері өз бетімен емес, халықтың нақты тарихи талаптарына байланысты, этногенетикалық, әлеуметтік, экономикалық сипаттағы белгілі бір тарихи оқиғаларға байланысты және олардың қапталында өркен жайып, молығып отырды деген сөз". өнерін ұлы Мұхтар Әуезовтің „жанды шежіре" атауында осындай терең мағына болса керек.
Әзірше қазақ музыкасының жанрға, түрге сараланып бөлінуі ауыз әдебиетінің жанрлық, түрлік жіктеулерін көшірме етуден әрі ұзап шыға қойған жоқ. Рас, көшпелі елдің рухани мәдениетіне тән синкреттілік қасиет өнер түрлерін көп ретте ғажайып тұтастыққа бағындырып отырған. Бір ғана эпостың өн бойында мифтен бастап аңызға дейін, лирикадан бастап эпикалық жырларға дейін, бебеулеген құлақкүйлерден бастап алуан нақысты ән әуездеріне дейін, шиыршық атқан драмалық қақтығыстардан бастап орындаушының актерлік қанатты шабытына дейін алуан түрлі өнер түрлері тұтасып жатады. Соның бәрі де бір ғана мақсатқа бағынып, өмір сүйгіштік, өмір танытқыштық қасиетті ту етіп отырған. Өзінің эстетикалық қарым-қуаты жөнінен рухани мәдениет тарихында айырықша орын алатын мұндай өнерпаздық арнайы зерттеп, парқы мен нарқын анықтауды қажет етеді.
Бір шындықтың басы ашық, кез келген рухани өзгерістер халықтың дәстүрлі өнерін түғыр етіп қана ілгері дами алады. Халықтың дәстүрден қол үзген өнер бүгіндері әуезе болып жүрген „поп", „шоу" музыка сияқты бөгде жүрт өнеріне еліктеуге мәжбүр болады немесе ғұмыры қысқа ағымдарға ұрынады. Еліктеушіліктің дәстүрлі өнерді тәрк етуі былай тұрсын, сол еліктеу жолында нағыз өнер деңгейіне көтеріле алмайды. Өйткені, кез келген еліктеуші сол еліктеген ел өнерінің мәңгілік өкшесінде, жүріп кет-кен жолын шиырлап отырады. Демек, әр халықтың дәстүрлі өнерінің шешек ата өркендеуі ғана шынайы рухани толы-суға үлес қоса алады.
Осындайда ойды ой қозғайды ғой. Республика жұртшылығы дүлдүл әнші Жүсіпбек Елебековтың алдын көрген,  Жүсекеңнің талай шеберлігін  бойына сіңірген әншінің бірі Жәнібек Кәрменов екенін жақсы біледі. Сол Жүсекеңнің өзі қай бастаудан нәр алды деп ойлап көруге болады. Жүсекең өзі кешегі исі қазаққа аты мәлім асқан әнші  Әміренің,  дауылпаз  ақын-әнші  Исаның,  өр  әнші Мәдидің,  сыршыл әнші Әсеттің алдын көрді.  Әсіресе, өзінің туған ағасы Жақыпбектің әншілік өнерінен көп өнеге алған. Ал бұл әншілер өз тұсында нар — Кемпірбай, сал — Біржан, сері — Ақан, үкілі — Ыбырай сияқты саңлақтардың көзін көріп, әнін тыңдаған. Халықтың асыл өнерін мәңгілік ететін де осы сияқты ұрпақтардың, өнерпаздардың, олардың өнерінің сабақтастығы. Бүгінгі тыңдаушы Мәдениет Ешекеев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов сынды әншілердің өнерін тыңдағанда кешегі ән өнерінің жарық жұлдыздары Біржан, Ақан, Үкілі Ыбырай, Мұхит, Мәди, Әсет, Әміре, Иса, Кенен, Жүсіпбек, Манарбектер салған ғажайып дәстүрдің жалғасы сияқты қабылдайды.
Егер кең мағынасында елестетер болсақ, адамзат баласы осы уақытқа дейін қол жеткізген барлық қасиеттері үшін алдымен дәстүрге қарыздар. Мұны өнер атаулыдан, оның ішінде әншілік, күйшілік өнерден де айқын көруге болады. Мәселен, бүтінгі күнімізге ту-у сонау VIII ғасырдан Қорқыт сарындарының жетуі, XIII ғасырдан „Ақсақ құлан" күйінің жетуі, XV ғасырдан Асанқайғының „Ел айрылған" күйінің жетуі, немесе сонау XVIII ғасырдағы аласапыранның айғағындай болып „Елім-ай" әнінің жетуі, міне мұның бәрі әлгі айтқан озық дәстүрдің айғағы. Озық дәстүр қашан да өміршең, ол халықпен бірге жасайды. Әншілік — үлкен өнер. Қазақ халқының талғам-түсінігі ежелден-ақ әншілікті айырықша дарын деп есептеп, биік өнерге балаған. Айтулы әншілеріне төрінен орын беріп, төбесіне көтере әлпештей білген. Бүл, әрине, бір сәттің ғана қолпашы емес, бір кештің ғана „ой, бәрекелдісі" емес, бүл — халықтың қателеспес талғамы қалыптастырған ғажайып дәстүрі. Мұндай жақсы дәстүрдің аясы. Қысқасы, мәселенің мәні, ән өнерінің жанрлық, түрлік, әуендік қасиеттері тек қана ауыз әдебиетімен қабаттаса жіктелуінде емес. Музыкада да ауыз әдебиетіндегі сияқты тұрмыс-салт әндерінің, еңбек әндерінің, балалар әндерінің болғаны аян. Бақсы ойыны, қыздың сыңсуы, жесірдің жоқтауы, жар-жардың айтлуы, жарапазан сарыны белгілі бір жүйедегі сөзіне қоса ән-әуенсіз болмаған. Сол ән-әуендердің жанрлық, түрлік, өлшемдік бітімдері таза музыкалық сарапқа түсіп, таза музыкалық белгілері анықталуға тиіс. Сонда ғана ән өнерінің төл бітімі халықтың тарихи түлғасымен түтастықта таныла-ды. Танылып қана қоймайды, бүгінгі және болашақтағы музыкалық тілдің бағыт-бағдарына мұрындық болады. Ана тілінің төл бітімді тазалықта болуы кез келген халықтың биік мұраттарымен, тарихи жауапкершілігімен ұштасып жатса, музыка тілінің таза болуы да мұндай парасатты жа-уапкершіліктен шет қалмақ емес. Б. Қарақұловтың ой-жосығы мейлінше мәнді әрі қазақ музыка мәдениетінің төл бітімді қасиетін саралауда қолқанат боларлық бірден-бір дұрыс бағыт. Музыкалық мол мұраны ғылыми кемел таныммен зерделеу тек қана сол музыка мәдениетінің парқын тануға себепші болып қоймайы, сонымен бірге халықтың тарихи тұлғасын тануға да мейлінше көмектеседі. Қазақ халқының тарихи болмысы әні мен күйінде, тілі мен дәстүрінде, қол өнері мен моральдық-этикалық қалыптарында тұнып тұр. Ән мен күй. Ән өнеріндегі дәстүр тек қана әуендік немесе орындаушылық үлгіде көрініс тауып қоймайды. әннің шығу себебі, ән сөзінің көркемдік үлгісі, шығарушы-әншінің өнер мен өмірге деген сергек араласы дәстүр табиғатының жарқын айғағы ретінде көрініс табады. Бір сәт Қараөткелден шыққан Ғазиз ақынның „Ғазиздің әні" мен Шыңғыстаудан шыққан Уәйістің „Үш дос" әніне ден қойып көруге болады. „Ғазиздің әні" мен „Үш дос" әндерінде сол әнді шығарушының өз дарынына жалтақсыз сенімнің бары таң қалдырады. „Әнші жоқ Қараөткелде менен асқан" деп көкірегінде күн нұрындай қызуы бар жан ғана айта алса керек. Сонсоң, осы екі ән де шығарушылық жалпы әншілік дәстүрге мейлінше арқа сүйеп отырады, халықтық ән өнерінің арналы үлгілерін сақтайды. Мәселен, осы екі әннің екеуі де алдымен ән иесінің тегінен, тұрағынан, қабілет-қарымнан хабар береді. Сонан соң ғана арман-аңсарын айтады. Және арман болғанда қандай, мәңгі ескірмес адал сезім, айнымас махаббат, тозбас достық. Өнердегі дәстүрдің озығы дейтін осы болса керек.
Қазақ халқының әншілік, күйшілік өнерінде Ғазиз, Уәйіс сияқты, Мүхаметжан, Шашубай сияқты, Дайрабай сияқты бірлі-жарым әнімен немесе күйімен ел есінде қалған саңлақ өнерпаздар бар. Көп ретте осындай әнші-күйшілердің кім екеніне, қашан, қай ортада өмір сүргеніне жеткілікті мән беріліп те жатпайды.
Мәселен, жаңағы „Үш дос" әнін алайық. Бүл әнді әркім-ақ білуі мүмкін. Бірақ сол әннің шығарушысы Уәйісті екінің бірі біле бермейді. Ал, Уәйіс атақты Абай ақынның ет жақын досы болған. Әсіресе, Уәйістің әншілік өнерін Абай қатты қадірлеген.
Сөз орайында Абай мен Уәйіс арасындағы бір ғана оқиғаны айта кетуге болады. Тарихтан белгілі, Ақшатау, Қоңыркөкшедегі болыс сайлауында Керей ішінің Әбен бастаған, Бегіш, Тойсары қоштаған жуан сіңір көкжалдары Абайға қол тигізіп, қамшы жұмсаған ғой. Сонда осы Уәйіс Абайдың үстіне құлап, араша түсіп, қырық қамшы дүреге өз арқасын төсеген екен. Әрине, Уәйістің мұнысы Абай үстіне құлап, Абайға ғана араша түскендік емес, исі қазақ өнеріне араша түсу ғой.
Міне, сондықтан да әншілік өнер, әншілік дәстүр сөз болғанда, сол өнердің, сол асыл дәстүрдің шығарушысы, айтушы иелері туралы терең біліп отыру қажет. Онсыз асыл өнер жетімсіреп, жүдеу тартып, дәстүрлі тегі барша салтанатымен тыңдаушы жүрегін жаңғырта алмақ емес.
Семей өңірінде Майбасардың Мұхаметжаны деген болған. Үлгі тұтқан әншісі исі Шыңғыс өңіріне мәлім Әмір сал деген кісі. Мұхаметжанның үлгі-өнеге алған, әншілік тәрбие көрген адамы осы Әмір сал болса, әндерінің денін Абайға еліктеп шығарып отырған. Абай дәстүрі, Абайдың әншілік сарыны Мұхаметжан әндерінде айқын сезіліп отырады. Мұхаметжан әндерінде, нақыш-сазында, иірім-қайырымында, тіпті өлеңдік құрылысында да Абай үлгісі, Абай әндерінің өнегесі сайрап жатады. Өкінішке орай ол әндерді бүгінгі әншілердің көбі біле бермейді.
Осы Мұхаметжан әнші туралы ой өрбіткенде халықтың әншілік өнеріндегі тағы бір жақсы дәстүр еске түседі. Қазақ әншілері тек қана ән айтушы болмаған ғой. Көп ретте ол — әрі композитор, әрі орындаушы, әрі сүйемелдеуші, ең бастысы сол айтатын әнінің жайын, шығу тарихын түсіндіруші ғой. Былайша айтқанда, бұрынғы дәстүрде әншілердің үні, дауысы ғана сүйсіндіріп қоймайды, сол әншінің өзі халықтың эстетикалық талғамының жанды айғағы сияқты. Бәлкім ел ішінде әншілердің ереке құрметке бөленуінің бір сыры осында болу керек. Мұндай жақсы дәстүр бүгінгі әншілердің бойында болса, нұр үстіне нүр. Білгеннен, біліктіліктен зиян шегетін әнші болмақ емес. Әнші сұңғыла шежіре болмаса да, сол айтатын әнінің мән-жайын, шығарушысын, шыққан заманын білуге міндетті. Сұлулық сыры ашылмаған ән тыңдаушының жүрегіне де жетпейді.
Өкінішке орай, әннің тек-тарихын білу былай тұрсын, сөзін дүрыс сақтамай, өз талғамындағы ұнаған сөзіне әнді салып алып, төпей беретіндер де төбе көрсетіп қалып жүр. Әрине, мұндай келеңсіздік, әнге ғана қиянат емес, халықтың рухани шежіресіне қиянат, жұртшылықтың талғам-талабына қиянат.
Жаңағы этноэкспедиция туралы бір көкейде жүрген ойды да айта кеткен жөн. Кезінде Затаевичтің өкшесін баса мұндай экспедиция жинаған мол мұра Брусиловский, Ерзакович, Хамиди сияқты тамаша музыка мамандарының иелігіне тиді. Оны іс қылуға жүмылған ешкім жоқ. Бұл күнде сол мол мүра әлгі азаматтардың қолында, жеке мұрасы секілді ұмытылып барады. Академия, консерватория, Композиторлар одағы, баспа орындары тізе қосып отырып, жаңағы жеке меншік болып кеткен мол мұраларды игеруге ат салысу керек. Сонда жыл сайын шығатын әндер жинағы сорақы қателерінен арылады, сонда әйгілі „Досмұқасан" ансамблі „Әупілдектің" сөзімен „Әпитөк" әнін айтпайтын болады.
Ән өнері, дәстүр сабақтастығы әнші-орындаушыларға да тікелей қатысты. Ән дәстүрі емес, әншілік дәстүр туралы, әншілік мектеп, әншілік міндет жайында ғылыми талғам мен сарап болуға тиіс. Мәселен, ойға тұғыр болу үшін Біржан мен Ақанның үш әніне ден қойып көрейік. Олар: Біржан салдың „Жамбас сипар" мен „Сырғақтысы" және Ақан серінің „Құлагері"„ Жамбас сипар" болса, Біржанның тоқтасқан шағындағы, артта қалған тәтті дәуренді егіліп еске алуы ғой. Бұл аңсауға толы, кісілігі мол ән. „Сырғақты" болса өмірдің жақсылығы мен шуағын өнеге етіп айтқан қасиет сияқты. „Өмір қысқа, бірақ оны мән-мағынаға толтырып, қызықты ету өз қолында" деп тұрған сияқты. Ал, „Құлагер" болса, бүл — орыны толмас өкініштің жүрек қанын сорғалата жарып шыққан ащы зары. Міне, осы ерекшеліктер ең алдымен орындаушылық шеберлікке, орындаушылық дәстүрге байланысты. Әншілік дәстүр мең орындаушылық дәстүр бірімен-бірі тығыз астасып жатады. Ел — халық болған соң оның ұлттық сазы, өзіндік үн-тілі, әуендік тілі болады. Сол ұлттық әуен, ұлттық нақыш-сазға жеке әншілер арқа сүйей отырып, олар өздерінше өрнек құрайды. Егер бейнелеп айтар болсақ кең-жазира алқапты белгілі бір ұлттың ән өлкесі деп елестетіңіз. Сол ән өлкесіне өскен алуан түрлі гүлдер— орындаушы әншілер сияқты. Сол топырақтан нәр алып өскен гүл, яғни әнші — орындаушы кімнің де болса көңілін қуанта алады. Ал өскен, нәр алған топырағынан тамырын үзген әнші-орындаушы жұлынған гүлмен бірдей.
Ән өнеріндегі бір қызықты дәстүр — айтыс өнері. Осы айтыс өнерін, әсіресе бұрынғы өткен айтыс өнерін бүгінгі таңда радио, теледидар арқылы насихаттау талпынысы байқалады. Жеріне жетті, көңілден шықты деуге ертерек Осындайда бір ғана әнімен халқының жүрегіне жолда-ма алған тағы бір әнші еске түседі. Ол кешегі Жамбылдың, Исаның, Кененнің тай-құлындай тебісіп бірге шыққан замандас-тұстасы — Шашубай. Өлең сөздің дүлдүлі, ән мен жырдың бұлбұлы, атақты Қошқарбайдың Шашубайы, Шашекеңнің „Аққайыңы"— қазақ халқының дәстүрлі, клас-сикалық әндерінің үлгісінде шыққан, бір де болса бірегей. Кейін Керей іші тыныштық бермеген соң, Абай өзінің Ақылбайын жіберіп, Уәйісті көшіртіп алған. Сөйтіп, Жидебай мен Қарауылдың арасындағы Ақтоғай деген жерден қоныс берген. Уәйістің зираты қазір осы Ақтоғайда жатыр. ән. Бұл әннің тал бойында шабыттың ауыздықпен алысқан арыны да бар. Мұнда жүректің лүпілі де, уақыттың тынысы да бар. Керек десеңіз тұтас бір кезеңдегі халықтың көңіл күйі де бар. Ең бастысы ақиық Шашубайдың, арқалы Шашубайдың болмыс-бітімі, портреті бар. Міне, ән деген сондай болса керек. Уақыт тынысын әнмен кестелеу тек қана дарыны тегеурінді әнші-композитордың пешенесіне жазылса керек.
Осы орайда қазақ халқының жалпы музыкалық мұрасы, оның ішінде ән өнері, әншілік дәстүрі әлі де болса жеріне жете зерттелмей келеді десек, тырнақ астынан кір іздегендік бола қоймас. Әсіресе, халық музыкасының жанрлық ерекшелігін, көркемдік ажарын ашатын ғылыми тұжырымдар қажет-ақ. Әзірше, „біздерде мынадай бар, мынадай болған!" деп кеуде қағудан аса алмай жүрміз. Одан қала берсе әннің сөзі мен әуенін, күйдің сазы мен авторын өзіміз бытыстырып алып, өзіміз тарқата алмай қызыл кеңірдек боламыз.
Ғылым дәлдікті ұнатады. Ал халықтың ән-күйін, жыр-толғауларын әріден үңги зерттеу, бұрын-соңды жазылған үзік-үзік деректер негізінен аспай шырмалу жеткіліксіз секілді. Архивтің ең үлкені — халықтың соғып түрған жүрегі, ән-күйдің өзі ғой. Соған кәнігі музыка маманының құлағын тосып, тарихшылық, этнографиялық зердемен үңіліп, әлгі асылдың барша болмыс-қасиетін, мекен-түрағын, үлгі-мектебін, бас иесін, шығу себебін саралай білу қажет. Мұндай орнықты түжырымға бүгінгі талғампаз тыңдаушы сусап отыр. Мәселен, қазақтың ән мұрасындағы бастаушы әндер, сүйіспеншілік әндер, ерлік-кісілік жайындағы әндер, жан-жануар мен табиғат құбылысы туралы әндер, тұрмыс-салт әндері, эпикалық ән-толғаулар сияқты қасиетін саралап танитын уақыт жетті. Мұның өзі ән қасиетін жыға танып, орнымен айта білуте қажет. Ән тағдыры үшін мұндай танымның мәні зор.
Затаевич жинаған мыңнан астам әннің сөзі бар. Соны неге қалпына келтіріп шығармаймыз. Онда не жоқ шіркін! Өз ошағына жете алмай қор болып жатыр. Ауыз толтырып айтқанымыз болмаса, сол мыңнан астам әннің жүзін білетін бар ма екен?! Айтайын десе сөзі жоқ. Тек нота ғана. Оның өзін іске асырып, кетігін толықтырып жатқандар шамалы. Радиодағы, архивтегі, кітапханадағы, этноэкспедициялар жинаған мұралардағы шаң басқан әндерді қайта тірілту керек. Қазақ әндерінің көп томдық антологиясын шығаратын мезгіл жетті. Айтыстың небір арқалы үлгілері арттағы ғұмыр жолын-да жатыр. Мәселен, Біржан мен Сара, Жамбыл мен Айкүміс киноға, теледидарға түспеді екен деп, солардың айтысы насихатталмауы керек пе. Ойланып, мән берер болсақ, бүл жағдайдың орайын келтіретін кейбір қисындар бар сияқты.
Бізде Сәбит Мұқановтың алғы сөзімен шыққан „Айтыс" деп аталатын үш томдық жақсы кітап бар. Сонда айтыстың мынадай түрлері жіктеліпті: „Салт-әдет айтысы", „Ақындар айтысы", „Қыз бен жігіт айтысы", „Жұмбақ айтыс", „Мысал айтыс". Осы жіктеудің өзі-ақ кісіге ой салып, насихаттау мүмкіндігінің жақсы үлгілерін тіленіп тұрған жоқ па?! Әр айтыстың, әрбір айтысқа түсуші ақындардың өзіндік ән сарыны, өзіндік орындаушылық үлгісі болған. Бүл ретте біздегі әншілер де біраз үлес қосып, ортақ істің бір басын сүйесе алар еді-ау деген ой келеді. Бұрынғы арқалы ақындардың бәрінің де өзіндік ән сарындары болған. Олар өз өлеңдерін осы күнгі жазба ақындар сияқты әнсіз оқымаған. Белгілі бір әнге, сазға, мақамға салып айтқан. Ал айтысқа келсек, ол еш уақытта да әнсіз айтылмаған. Белгілі бір әнге, сарынға салып айтысатын болған.
Міне, бүл ретте біздегі әнші-орындаушылар мол қазынаға мән бермей, қыруар байлықты көрмей жүр десек, тырнақ астынан кір іздегендік болмас. Өткен ғасырдағы әншілік өнердің өрнек-нәшін Рабиға Есімжанова мен Байғабыл Жылқыбаевтың айтуында елестетуге болады. Екеуі де дала дыбысын, бояуын таза сақтап қалған әншілер. Екеуінің үнінде дала бас көтеріп, тіріліп шыға келеді. Даусында бөтен ырғақ, бөгде иірім жоқ. Рабиғада ой-сезім мол. Байғабылда дыбыс тазалығы басым. Бұлақ суындай тұнық. Халық әндерінің қайырымдарында көп қолданылатын жүрнақ-жалғауларға еркіндікті молынан береді. Бар пәле осы жүрнақ-жалғауларда. Кейінгі әншілер жүрнақ-жалғаулардың мұртын ұстарамен басты. Сұлулап қырнады. көрер көзді, естір қүлақты түшытып мүсіндеді. Ол Жүсіпбек, Әміре, Қали, Манарбек, Қосымжан, Ғарифоллалар. Бұлар әншілік-орындаушылық өнердің, профессионалдық үлгісін қалыптастырды. Әннің мінез-құлқын ашып, ырғақ-иірімін бір жүйеге салды. Сөзін орнықтырды. Олар даланың ән-жыр керуенін қырмызыдай талдап қорғап бізге жеткізіп беріп кетті. Бүлар қоғамның өнерге қойған талап-тілегін биік түсінген жандар. Жаңалық атаулыны үлттық өнердің ең асыл қасиеттерінің деңгейімен қабылдады. Талғам-танымның үлгісін көрсетті. Біртұтас орындаушылар зерделі болғанда, бұқаралық өнердің даму ерекшеліктерінде туған жұрттың бет-бейнесі айқындалмай қоймайды. Бұл, меніңше, басты қасиет болуы керек.
Жақсы дәстүрге саналы зерде қажет. Жаман дәстүрдің жұқпалы аурудай таралуы оңай. Әншінің міндеті — әсем сазды әуенмен тыңдаушыға сұлу сезім сыйлау. Бишінің міндеті — мінсіз қимылмен көз қуанту. Осы күні қуыршақтай киініп алып, көзін ойнатып қазіргі би ырғағымен дөңгелене сабаланып, аз тыңдаушыны мәз қылғанға дәніккен әншілер төбе көрсете бастады. Олар асыл өнермен өнеге ұсынбайды. Жалған сый-құрмет дәметеді. Біреу үкісіне, біреу түзу сирағына қол соқса, қошамет деп түсінеді. Әрине, мұндай арзан даңғаза — әншілік мектепке дерт.
Бүгінгі әншілердің репертуарлары да жұтаң. Бірінен-бірі сүйреп таласып жамырай салатын төрт-бес әннің төңірегін шиырлап шықпайды. „Ақкербез", „Еркем-ай", „Ақерке" пәлен терме, түген терме. Осылардың өзі қандай жақсы әндер еді. Қазір жұлмалай-жұлмалай тамтығы қалған жоқ.
Соңғы кезде терме, жыр дегенді желеу етіп, небір парасат-пайымға толы өсиет, үлгі өлеңдерін бірыңғай тасыр сарынға салып айту әуезе бола бастады. Терменің жөні осы екен деп, Асанқайғыдан бастап, Мұқағалиға дейін бәрін бір сарынмен желпілдете беруге болмайды. Тым болмаса, әр ақынның өз әнін, өз сарынын өзіне бұйырту керек. Бүл тәртіп сақталмаса, халық мұрасына ғана қиянат емес, тыңдаушы жұртшылыққа да қиянат.
Қазақ әнді негізінен домбыраға қосып айтады. Бұл өзіндік үлгісі бар, ғасырлар бойы шыңдалған, қалыптасқан дәстүр, Ән өнері болса уақытқа жедел үн қоса алатын бір ілкімді, икемді жанр. Ал, домбырамен айтуда халықтың дәстүрлі эстетикалық-философиялық үлгісі бар. Домбырамен ән айту деген сөз — халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған асыл дәстүрінен қол үзбеу деген сөз. Сол асыл дәстүрдің көсегесінің көгергені деген сөз. Мұқан Төлебаев, Ахмет Жұбанов бастаған жақсы дәстүр. Садық Кәрімбаевтың сазды әндері, одан берідегі Сыдық Мұхаметжанов, Нұрғиса Тілендиев, Илья Жақанов, Шәмші Қалдаяқов сияқты тамаша композиторлардың творчествосында сәтті жалғасын тауып жүр. Бір ғажабы, домбырамен айтылатын әндер өзінен өзі дәстүрлі әуен сазымен табысып, төлтума қасиетін таза сақтайды. Бүл ретте домбыра аспабын қазақтың дәстүрлі музыкалық тілінің сарапшы сақтаушысы десе де болғандай. Композиторларға домбыра сүйемелдеуіне арнап ән шығару осы түрғыдан да ден қойғызуға тиіс.
Домбыра көмейі жеңіл ырғақ, желөкпе әуен, жылауық сарынды сүзіп тастайды. Ілгеріде құс жолындай сайрап жатқан Ақансерінің сыршылдығына, Біржан салдың, Мұхиттың өр үніне, Жарылғапбердінің, Үкілі Ыбырайдың, Әсеттің сазды әндеріне ұдайы мойын бұрып, сол жақсы дәстүрге жалғас іздеп отыру мейлінше қажет.
 Қазақ халқының дәстүрлі ән өнері

Құлақтан кіріп, бойды алар 
Әсем әнмен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар
Әнді сүйсең, менше сүй,
- деп дана Абай қазақтың ән мен күй құдіретін осылай жырлаған. Себебі, қазақтың әні мен күйі – халқымыздың көне заманнан бері қалыптасқан асыл қазынасы, ұлттың бекзат болмысы, жүрек сыздатқан сағынышы, көңілдің нәзік қылын шертер сезімі, мұң-шері, қызық қуанышы.
Қазақ халқының рухани жәдігерліктерінің ішінде мақтаныш етер бай мұрасының бірі – дәстүрлі әндер. Музыка зерттеушілерінің айтуына қарағанда, халқымызда 5 мыңнан аса күй, 12 мыңға жуық ән бар көрінеді. Бұл  - қазақ әншілік өнердің сан ғасырлық даму тарихының бар екендігін бірден бір айғағы.
Киелі қара домбыра мен қарт қобыз сүйемелдеуімен айтылатын дәстүрлі ән өнері кемел құрылымымен, кең диапазон, күрделі ырғақ-иірімдерімен ерекшеленеді.  Талай ғасыр сүзгісінен өтіп бүгінге жеткен дәстүрлі ән өнерінде әуендік, орындаушылық, құрылымдық өзгешеліктері мен кең тараған мекеніне байланысты шартты түрде бірнеше мектеп қалыптасты. Олар – Арқа, Батыс, Сыр және Жетісу мектептері. 
Бағдарламаға дәстүрлі ән мектептерінің өкілдері Рамазан Стамғазиев, Ұлжан Байбосынова, Ардақ Исатаева, Нұрболат Исаев, Нұрсұлтан Елемесов, Зульфия Баймұрзаева қатысып, өз ойларын білдіріп, өнерлерін ортаға салады.
  Қазақ халқының мақтаныш етер асыл мұра, рухани жәдігерлерінің ішінде ғасырлар сүзгісінен өтіп, бүгінгі күнге жеткен көл-көсір - ән қазынасы ерекше орын алады.«Құлақтан кіріп, бойды алар, Әсем ән мен тәтті күй. Көңілге түрлі ой салар, Әнді сүйсең, менше сүй», - деп ұлы ақынымыз Абай Құнанбайұлы жазбақшы, адамның жүрегіне ерекше әсер етіп, қуаныш, мұң, тәтті арман, сағыныш пен іңкәрлік сезімдерді ұялатып, қалың ой құшағына бөлейтін - ән, күй мен жырларға қазақ баласы қашан да ішкі жандүниесінен ерекше орын беріп, оны биікке қойған.Қазанның 1-і күні кешқұрым Астанада жаңадан бой көтерген «Қазақстан» Орталық концерт залында Елбасы Н.Назарбаевтың «Мәдени мұра» ұлттық жобасы аясында дүниеге келген, қазақтың баға жетпес асыл қазынасына айналған дәстүрлі ән үлгілері - ғұрыптық әндер, халық әндері мен кәсіби халық композиторларының әндерін бір арнаға жинаған - «Қазақтың дәстүрлі 1000 әні» антологиясының тұсауы кесілді. Кешке ҚР Үкіметінің басшысы Кәрім Мәсімов, мемлекеттік құрылымдардың өкілдері, зиялы қауым мен ән сүйер халық қатысты.
 Ән мұрасы - қазақ жанының ғасырлар көшінде шаң баспаған сырлы айнасы, халық рухының ықылымнан тіл қатқан тірі куәгері. Қазақтың жаны мен бітім болмысынан жаралған әндерінің әлемдік мәдениетке қосар үлесі шексіз екені сөзсіз. Осының түбегейлі көрінісін ҚР Мәдениет министрлігінің бүкіл қазақ жұртына тарту еткен аталмыш антологиядан айқын көруге болады.
 «Абай бастаған ұлтымыздың аса бай ән өнерін дамытуға Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Әсет, Естай, Нартай, Кенен сияқты халық композиторлары өлшеусіз үлес қосып, оны сапалық жаңа биікке көтерді. Олардың мол шығармашылық мұрасы қазақ операсы мен балетінде және классикалық музыкалық туындыларда кеңінен пайдаланылып, әлемнің ең әйгілі музыкатанушылары тарапынан жоғары бағаға ие болды. Жобада Арқа, Жетісу, Маңғыстау, Сыр өңірі, Батыс Қазақстанның дәстүрлі ән мектептерімен қатар, Қытай мен Моңғолияда тұратын қандастарымыздың шығармашылығының көрініс тапқаны антологияда халқымыздың дәстүрлі ән өнерінің мейлінше мол қамтылғанының белгісі деп білемін.
Осы тұрғыдан келгенде, қазақтың ғұрыптық өлең-жырларынан бастап, әйгілі халық композиторлары шығармаларын тұтас қамтыған «Қазақтың дәстүрлі 1000 әні» бірегей жобасы ұлттық музыка мәдениеті тарихындағы айтулы оқиға деп бағалаймын», - деді Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев антологияға қатысты білдірген пікірінде.
 Жинаққа енген халық әндерін К.Байсейітова, Ж.Елебеков, Ғ.Құрманғалиев, Қ.Жандарбеков, Е.Өмірзақов, М.Ержанов, Е.Серкебаев, Р.Бағланова мен Б.Төлегенова сияқты саңлақ әншілеріміз орындаған және орындап келеді. Президент, ол әндерді кейінгі буын топжарғандар Ж.Кәрменов, Қ.Байбосынов, Б.Тілеухан, Р.Стамғазиев пен А.Қосановалардың  орындауы - жобаның құнын да, маңызын да арттырып отырғандығын айтады.
 «Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы» дегендей, менің де көңіл күйдің ауанына қарай кейбір сәттерде домбыраға қол соғып, ән айтатын, кейде көкейге келген келісті ойды көркем сөзбен қағазға түсіретін кездерім бар. «Ел іші - өнер кеніші» дейді дана халқымыз. Әрине, қазақтың дәстүрлі әндері мың әнмен шектелмесі анық. Ендеше, жаңа жоба алдағы уақытта тың туындылармен толысып, бүгінгі ұрпақты халқымыздың баға жеткісіз мол музыкалық мұрасымен сусындата береді деп сенемін!», - дейді Н.Назарбаев.
 Антологияға қазақтың тұрмыс-салтына негізделген ғұрыптық әндердің (бесік жыры, сыңсу, аужарлар, тойбастарлар, жарапазандар, дауыс-жоқтаулар) түр-түрі енгізілді. Сонымен бірге, онда қазақтың көпшілік жиналған жерде, думан, тойларда, дастархан басында аспап сүйемелінсіз кез-келген әншілік дайындығы жоқ қарапайым адам орындай беретін қара өлеңдер, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, уақыт өте келе, авторлары ұмытылып, бүгінгі күнге халық әндері санатында жеткен рухани жәдігерлер бар. Жинаққа еліміздің әрбір өңір ерекшелігіне бейімделген 500-ге жуық халық әндері енді. Антологияда домбыра, үш шекті домбыра, қобыз, сырнай, күйсандықтың сүйемелімен орындалған әндерді тыңдауға болады. Антологияда әншілік өнердің кең өріс алған кезінде пайда болған кәсіби халық композиторларыныңәндеріне де ерекше мән берілген. Қазақтың кәсіби ән өнері, әсіресе ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өз дамуының шырқау биігіне жетті. Қазақ өнерінде сал-серілердің пайда болуы кәсіби ән өнерінің шарықтап дамуымен тығыз байланысты құбылыс. Қазақ даласының әр қиырынан Біржан, Ақан, Мұхит, Кенен сынды  сал-сері тұлғалардың шығуы әншілік дәстүрлер мен өңірлік мектептердің қалыптасуына зор ықпал етті. 1925 жылы профессор Александр Затаевич бүкіл қазақтың даласын шарлап, әніміздің інжу-маржандарын жинап «Қазақтың 1000 әні» атты кітап шығарғанын және кітапта «1000 ән» деп аталғаны болмаса, қазақтың әндері де күйлері де болғанын атап өтті. Соның ішінде 46 әннің мәтіні берілді.   «Ән-жобасы дүниеге келген кезде орыс композиторы С.Аксаков айтқан екен: «Мұндай мәдени мұра тудырған халық шын мәнінде бақытты халық», деп. Екінші бір орыстың жазушысы М.Горький «1000 ән» жобасын қарап шығып: «Бұл болашақ Бетховендер, Моцарттар, Шопендер, Мусоргскийлер үшін баға жетпес қазына ғой», деп бағалаған. Шындығында солай болып шықты. Брусиловскийдің төрт бірдей операсы - «Қыз Жібек», «Ертарғын», «Жалбыр» мен «Дударайы» «Қазақтың 1000 әні» жинағынан алынған әндерден тұрады. Тек қана «Қыз Жібек» операсында 30-ға жуық қазақтың әндері мен күйлері пайдаланған», деді министр.
 Бір кездері Шоқанның жан досы қазақтың даласын емін-еркін аралаған Григорий Потанин: «Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай болады», деп айтқан екен. Тағы бір зерттеуші төңкеріске дейін шыққан 89 томды үлкен орыс энциклопедиясының 29-шы томында қазақтарға арналған мақаласында мынандай бір сирек кездесетін аңызды келтіреді. «Баяғыда бақыт құсы сияқты аспанда ән құсы ұшқан екен. Ол биік таудың баурайында, әсем табиғаттың аясында, тас бұлақтың жағасында табиғатпен емін-еркін араласқан қазақтардың ән салған сән дәуірін көрген кезде жер бауырлап ұшқан дейді. Ән құсы жер бауырлап ұшқан жерде тұратын қазақтардың бәрі ән мен күйге бөленген. Сөйтіп, қазақтар жер бетіндегі әнді, жырды ең сүйетін халық болып шыққан».
 Жоғарыда айтылғандай, бірегей жинаққа Арқа, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Жетісу, Сыр, Шығыс өңірлерінің әндері енді. Осы өңірлерде дүниеге келіп, сал-серілер дәстүрін орнықтырып, қазақ әнінің өресін кеңейтіп, өресін биіктеткен күміс көмей, жез таңдай әншілерімізді жеке-жеке атап өтетін болсақ, Арқа әншілік дәстүрін Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Абай, Әсет, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ, Жарылғапберді, Иманжүсіп, Ғазиз, Естай, Мәди сияқты әнші-композиторлар қазақ әнін бұрын болмаған биік өреге көтерді. Кейінгі ұрпаққа Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Игібай Әліпбаев, Байғабыл Жылқыбаев, Қосымжан Бабақов, Жабай Тоғандықовтар арқылы жеткен осынау мол қазына, асыл аманатты Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Жаңыл Қартабаева, Ләззат Сүйіндікова, Қайрат Байбосынов сынды майталмандар, дәстүрлі әннің қазіргі буын орындаушыларына сынын бұзбай тапсырды.
 Батыс Қазақстан әншілік дәстүрін тілге тиек ететін болсақ, Батыс өлкенің кәсіби ән мектебі эпикалық дәстүр негізінде дамыған. А.Жұбановтың: «Қазақтың халықтық музыка мәдениетінде, оның ішінде, әнінің дамуында жыршылар үлкен рөл ойнайды» деген пікірі ән мен жыр егіз ұғым саналатын осы өлкеге қатысты. Батыс өңірдегі жыраулық-жыршылық өнердің жергілікті әншілік мектептің қалыптасуы мен өркендеуінде зор әсері болғаны анық. Батыс кәсіби ән мектебінің жарқын тұлғасы Мұхит Мералыұлының орны бөлек. Мұхиттың әндері - қазақ ән өнерін мазмұнының тереңдігімен байытқан аса бағалы мұра. Сонымен қатар жинаққа Бала Ораз, Қиса, Аманғали, Ауқат, Сары, Қызыл, Молдабай, Өтеғали, Дәуке, Білек, Ажар және тағы басқа әнші-композиторлардың бүгінгі күнге жеткен туындылары енгізілді. Күйтаспада батыс мектебінің жарқын өкілі, Мұхит дәстүрін қаз қалпында жеткізуші Ғарифолла Құрманғалиевтің шығармашылығымен сусындауға болады.
 Маңғыстау әндеріне де ерекше көңіл бөлінген. Досат, Өскенбай, Тұрсын, Әділ, Жылгелді, Тастемір, Шолтаман сынды әнші-композиторлардың шығармалары негізге алынған.
 Жетісу әншілік дәстүріне тоқтала келе, бұл өңірде ежелден ерекше дамыған ақындық-жыршылық дәстүр туралы айтуға болады. Жетісу өңірінде мейлінше көп айтылатын қара өлеңдер мен халық әндері кәсіби әншілік мектептің қалыптасуына негіз болды. Оған ұйытқы болған Кенен Әзірбаев, Қапез Байғабылұлы, Пішән Жәлменденұлы, Сәдіқожа Мошанұлы, Сауытбек Ұсаұлы, Дәнеш Рақышев, Бармақ Үмбетәлі, Шалтабай, Қарға, Көдек, Әсімхан, Қырбай, Көбейбай, Бұлша, Қымбат сынды дара тұлғалар.
 Ал Сыр өңірінің әншілік өнері антологияда халық әндері «Көкшетау» мен «Долана» сондай-ақ, Андағұл Балқы Дайрабай, Нартай, Ешнияз сал, Күмісай, Тоғжан, Рүстембек жырау, Әбілдә Жүргенбаевтардың туындыларымен көрініс тапты. Сонымен бірге жинаққа Қытай Халық Республикасының Шыңжаң өлкесіндегі Алтай, Тарбағатай, Іле қазақтарының дәстүрлі әндері, бұрын-соңды естілмеген, ұмыт қалған ескі әндер, А.Затаевичтың, Б.Ерзаковичтың, Ә.Бафинаның, Т.Бекхожинның, Р.Темірбаевтың жинақтарынан көптеген әндер енгізілді.
 ҚР Мәдениет министрлігі еліміздің тарихы мен тұрмыс-тіршілігінен сыр шертетін сарқылмас мол мұра - ән өнерін, ұлттық сарындағы бірегей туындыларды дүниеге әкеліп, кейінгі ұрпаққа жеткізген дара тұлғаларды халық арасында кеңінен насихаттау, болашаққа аманат ету мақсатында қазақтың «мың әнін» күйтаспаға түсіріп, тыңдармандарға ұсынбақ ниетте.
Бүгінгідей аса тегеурінді халықаралық аралас-құралас (интеграция, глобализация) бел алған заманда ұлттық төлтума мәдениетімізді, дәстүрлі әнді сақтап қалу, оны кеңінен насихаттау бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналуда.
 Ал бүгінгі күнде осы өнерімізді қалай сақтап қаламыз деген сұраққа жауап іздесек, оның бірден бір жолы мемлекетіміздегі музыкалық мектептерден арнайы дәстүрлі ән сыныптарын ашып, талантты, дарынды балаларды жинап оларға, XVIII-XIX ғасырда қазақ музыка өнерінің ренессансына айналған алып тұлғалы әншілерден қалған бай мұраның қыр-сырын, өзіндік өрнек әуенінің сыр-сипатын, дәстүрлік ерекшеліктерін түсіндіріп, үйрету. Ал бұл жасөспірім талантты шәкірттерімізді, дәстүрлі вокалға тәрбиелеу барысында біз қандай проблемаларға кезігіп отырмыз. Ең алдымен шешуін таппай жатқан «дауыс қою» педагогикасындағы дәстүрлі вокалды орындағанда маңызы мен оны қолданудың әдіс-тәсілдері, дауыс қоюдың техникалық жолдары өз алдына зерттелімін күтіп тұрған тың сала. Дәстүрлі әншінің дауысын тәрбиелеу мәселелеріне байланысты еліміздің маңдай алды өнер ошақтарында жүрген дәстүрлі әншілермен консерватория және академия сынды оқу орындарында сабақ беретін ұстаздардың дәстүрлі вокалды педагогикалық әдістемелік оқу-құралы, оқытудағы әдіс-тәсілдері, дәстүрлі вокалға «дауыс қою» жайында жарияланған еңбектері, мақалалары жоқтың қасы. Бұл мәселелерге байланысты Қазақтың ұлттық дәстүрлі вокалын ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық жағынан зерттеу бүгінгі күннің ең басты өзекті мәселесіне айналуда.
Дәстүрлі вокал турасында ғылыми еңбектерді іздегенде Ә.Нұғыманованың «Қазақтың әншілік дәстүрі» ғылыми монографиялық жинағы, Б.Тілеуханның «Қазақтың кәсіби вокалды өнерінің кейбір ерекшеліктері», Б.Тілеухан, Р.Несіпбайдың «Исполнительская специфика казахского народно-профессионального искусства пения» мақалаларын кездестірдік.
Аталған еңбектерді қарастыра келе біз дәстүрлі вокал педагогикасы қазақ топырағында толық шешуін таппай қалғанын, әлі күнге дейін ғылыми теориялық жағынан бекітілмегенін және толық бір арнайы еңбек болып жарияланбағанын байқаймыз.
Кез келген рухани мұра сияқты дәстүрлі вокалды да қабылдау, зерделеу қабілетін, оның жеке өзіндік шығу, таралу, жету тарихын, сол туралы айтылған пікірлерді анықтап, ең бастысы бекітіп алған жөн. Қазір әлемдегі музыкалық білім жоғары деңгейде дамыған елдерде, дұрыс «дауыс қоюдың» техникалық жолдары анықталған. Еуропалық классикалық вокалда дауыс қою түрлерін зерттеген кеңес кезеңіндегі Ресей ғалымдарының бірнеше еңбектерін кездестіруге болады. Атап айтқанда И.Левидов, Л.В.Дмитриев, Л.К.Некрасов, А.В.Саркисян, Н.М.Малышева, Ф.Ф.Заседателев, К.Мазурин т.б. Бұл ғалымдардың еңбектері опералық вокалды орындауда, әншіге дауыс қою техникасын, дұрыс тыныс алу жолдарын, дыбыс шығару қағидаларын үйретуді көздейді.Осы еуропалық вокалдан қандай өзгешелігіміз бар дегенде,дәстүрлі әннің ұлттық бояуы қанық, иірімдері нәзік әрі күрделі келеді. Оның күрделілігі мелодиялық тартымдылығы мен формасынан көрінеді.
 Кеңкөмей, қызыл тілден төгілген сөз маржаны сұлу сазбен жымдасқанда, қазақ әнінің дәстүрлі ерекшелігіне тәнті боласың. Қазақ халық әндері жүрекке жеңіл әрі жанға жағымды.
 Сондықтан оны “жүректен шығып, жүрекке жететіндей нәзік өнер”, деп қараймыз. Халқымызда “күміс көмей, жез таңдай” немесе “кеудесі сандуғаштай сайраған, көмейіне бұлбұл ұялаған, асқақ үні аспандағы аққумен үндескен кең тынысты әнші”, – деген даналық сөздер бар. Музыка туралы ғылым дамыған бүгінгі күнде ғана емес, өткен ғасырдағы дәстүрлі әншілеріміздің өзіндік «дауыс қою» тәсілдері болғанын байқаймыз. Оған дәлел ретінде қазақтың байырғы тарихын зерттеушілердің бірі ғалым С.Я.Вольфсон өзінің «Қазақтар (Киргизы)» деген еңбегінде қазақ халқының әнге құмарлығын айта келіп: «Әннің қазақ өмірінде алатын зор маңызын басқа халықтан кездестіру екі талай. Қазақтар тіпті жай сабақты да балаларға ән көмегімен оқытады. Алдымен жеке дыбыстарды әндетіп, соңынан толық бір сөзді әнмен айтады», – деп жазды. Осындай ғылыми дәлел тұрғысынан қарағанда біздің өзіміздің «дауыс қою» формасы болғаны анық.
 Біз одан ары қарай дәлелімізді нақтылай түссек, дәстүрлі орындаушы жайлы сөз қозғаған тарихшы, этнограф, саяхатшы, музыка зерттеушісі, орыс ғалымы М.В.Готовицкийдің “Қырғыз әндерінің сипаты ” атты мақаласында: “Домбыраның немесе үш ішекті гитара тәрізді аспаптың сүйемелдеуімен ән салатын әнші, өлеңшіні халық рахаттана тыңдайды. Бірде бір жиын-той өлеңшісіз өтпейді”, – дейді. Ғалымның еңбегінде сол кездегі әнді орындаушылар мен халыққа таратушылардың қазіргі тілмен айтқанда кәсіби әншілер болғанын дәлелдей түсуде. Бірақ этникалық, нақты қазақ әншілік кәсіби өнерінің, оның ішінде, вокалдық техникасының ерекшеліктері және «еуропалық вокалдан, дәстүрлі вокалдың айырмашылығы қандай?» деген өзекті мәселелерді зерттеуде біз бірнеше кемшіліктерді кезіктіріп отырмыз. Олардың кейбіреуі жоғарыда көрсетілген Б.Тілеуханның мақаласында, яғни, сол 90-шы жылдардың аяғында-ақ белгіленген. Бұл кемшіліктер жалпы дәстүрлі өнердің бүгінгі жағдайында «дәстүрлі орындаушылар неге аз, даму қарқыны неге қуатсыз?» деген сұраққа жауап іздегенде, табылған:
« 1. Ел ішіндегі дәстүрлі өнердегі үлкен буын өкілдерінің кешіндігі, қала өмірі аясында дамып жатқан мәдениетімізге араласуға мүмкіндіктің жоқтығ 2. Күнделікті телерадиодағы үгіт-насихат. Бұл ағынның тасасында қалуы, осылардың әсерінен ұрпақ талғамы, тыңдаушы талабының бұзылуы.
3. Ұрпақ тәрбиесінің негізгі көзі боп саналатын орта мектептердің
 музыкадан алшақтығы, әдістемелік жүйесіздігі.
4. Табиғи жалғасы қиындаған дәстүрді бүгінге сай әдістемелік жүйесін таппауы, ән зерттеуші теоретиктер мен орындаушылар арасындағы байланыстың кемшіндігі ». Осы мәселелердің 3-ші және 4-ші пункттері бізідің тақырыбымызға тікелей қатысы бар және де әлі күнге дейін мәнді. Бұған тағы мыналарды қоса айтсақ болады: – кәсіби өнердің негізгі бөлігінің бірі боп саналатын дәстүрлі әншіге «дауыс қою» ережелері мен шарттарының жоқтығы;
– дәстүрлі әншілердің жастайынан мектеп оқу бағдарламасы жетілдірмегені;
– бұл мамандықтың жалпы әдістемелік оқу-құралдарының аздығы және мектеп қабырғасында оқу және әдістеме жүйесінің жоқтығы.
Осы тәрізді сүбелі мәселелер зерттеуді талап етеді. Бұл мәселердің ішінде, әрине, дауыс қою – өте күрделі процесс, өйткені дауыс қоюшы алдындағы шәкірттің өзі білмейтін, өзі шығара алмайтын дыбысын танып, оны дұрыс шығартуға міндетті. Сондықтан да дауыс қою ұстаздың тәжірбиесі мен әдістемесіне байланысты. Әншінің қандай болмағы ұстазға, алған тәрбиесіне байланысты.
Дәстүрлі вокалды орындау әдіс-тәсілдерін ұстаздар, шәкірттеріне көрсету, сөзбен түсіндіру арқылы жеткізеді. Оның бір себебі, жаратқан ием қазаққа тіл бітіріп, санасына сөз салғанда ұлттық болмысымен біте қайнап, бірге жаралған тіл ерекшелігіндегі үнділігі жалпы қазақ және әр аймақтағы артикуляциясында ерекше ө,ы,і,ң,ү,ұ,ғ әріптерінің дыбысталу үні, оның ән салуда бунақ-бунаққа берер құлаққа жағымды әуезділігінің дәстүрлі әншіліктегі ерекшелігінде. Ол үндерді кез келген әнші мәнеріне келтіріп тыңдаушысына жеткізе бермейді. Ән айтуда еуропалық вокалға ұқсамайтын тағы бір қасиет – ән әуезіне ерекше сипат беретін, асқақ үнінің әрін келтіріп, дауыс ырғағын мәнерлей түсетін, ой-сана мен жүрекке жылы тиетін қазақ тіліндегі ұяң дыбыстар м, ң, ү, л әріптерінде.
Ендеше біз алдын-ала болжам бойынша, дәстүрлі әншінің дауыс қою процесін мына параметрлер арқылы нақтылай аламыз:
– дәстүрлі ән салу мәдениеті;
– дауыс аппаратын дайындау шеберлігі;
– ән айту кезіндегі тыныс алу дағдысы;
– дем мен резанаторлардың байланысын белгілеуі;
– дауыс регистрінің үйлесімін;
– жоғарғы дыбысты дамытудағы әдіс-тәсілдерін анықтау;
– дыбыс шығарғанда ауыз қуысының мүшелері (тіл, таңдай, ерін,   бөбешік, астыңғы-үстіңгі жақ) табиғи және тиімді жолдарын табу;
– әндеткенде дикция мен артикуляцияның таза шығуын қадағалау;
– көркем шығарманы эмоциямен және мәнерлеп орындау дағдыларын қалыптастыру.
Ең басты мәселеге орала келсек, біздің түпкі мақсатымыз – қазақ дәстүрлі вокалының балаларға арналған бағдарламасы мен әдістемесін, педагогикалық оқыту-тәсілдерін ғылыми тұрғыдан тұжырымдап бекіту.
Мақаланың қортындысы ретіндеайтатынымыз, өнер мұраты – іздену, үйрену, санаға сіңдіру, ғылыми тұжырым жасаудан тұрады. Ендеше уақыт елегінен өтіп, ұлттың бет пердесіне, дәстүріне айналған классикалық ұлттық өнеріміздің тереңіне бойлап, насихаттау.
Кезінде екі ауыз өлең білмейтін қазақ болмаған, яки біз, «бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай» деген пікірге ие болған, әншілігі аңызға айналған сауық қой халықпыз.
Олай болса, ән салу ұлттық дәстүріміздің жалғасы екенін ұмытпағанымыз абзал ағыз дәстүр бола қоюы қиындау. Сондықтан жетігендегі қоңырқай тембр арқылы халық әндерін өз мақамында қайта тудырудың да мүмкіндігі бар екенін айтамыз.Сыбызғымен ән айту дәстүрі –көнетүркілік үлгі болып саналады, қазіргі кезде башқұрт ұлтында ғана сақталып отыр. Сыбызғыны тартып отырып оған көмейді қоса толғаудың өзі әуелде ән мен күйді біріктірмек тілектен туындайды, дегенмен сыбызғымен ән салғанда бірінші аспаппен ән әуені орындалады, содан соң жеке дауыста ешқандай сүйемелдеусіз әннің өз мәтіні шырқалады, соңында ән мақамы аспаппен тағы да бір қайырылады. Қазақ музыкасында қазір сыбызғы өнері даму жолына толық түсті деп айтуымызға болады, оған белгілі сыбызғышы – Талғат Мұқышевтың еңбегі көп сіңгенін айту артық емес, ендеше сыбызғымен ән айту дәстүрін жаңғырту алдағы абыройлы міндеттеріміз болмақ.Адырнамен ән айту да қазақта болған көшелі өнердің бірі. «Қыз Жібек» фильмін түсірерде композитор Н.Тілендиев профессор Б.Сарыбаевтың кеңесімен осы аспапты киноға қолданғаны белгілі («Көш қызығы» әні). Қазір бұл аспаптың жетілген түрін фольклорлық ансамбльдерден жиі кездестіруге болады. Арфа аспабына ұқсас болғандықтан ән айтуға өте қолайлы, бұл да жаңғыруын күтіп жүрген дәстүріміз болып табылады.Домбырамен ән айтудың жолы бөлек. Қазақтың әндеріндегі «Домбыра екі шекті қолға алайын», «Домбыра ер жігіттің қолғанаты», деген сөздер текке айтылмаған. Яғни ән төресі домбырамен ғана шырқалған. Домбыраның екі және үш шекті түрі сал-серілерде кеңінен қолданыста болған. Шығыс Қазақстан мен Жетісу өлкесінде үш шекті домбырамен сүйемел жасау кәдімгідей шеберліктің шыңы болып саналған. Арқа әншілерінде бұл аспап болмады деудің реті жоқ, әйткенмен екі шекті домбыраның қолданысы басым болды. Қазіргі кезде үш шекті домбырамен ән айту ешкімге әуезе болмай тұр, Бекболат Тілеуханның орындауындағы жалғыз ғана «Жорға тай» әні халықтың құлағында жаңғырық сияқты жарқ еткені болмаса... Бұл аспаппен оқыту мәселесі де болашақтың еншісінде.Домбырамен ән салу сәттілігінің елу пайызы аспапқа байланысты. Әнші күйшіге барабар өнерпаз болуы шарт. Ертеде әншілер халық дамылдауы.
ДӘСТҮРЛІ ӘНДЕР – ХАЛЫҚ ҚАЗЫНАСЫ
 Музыка әлемі – адамзат мәдениетінің  байлығы  ішіндегі  мұхиттай шексіз, ғажайып дүние. Музыкада адамның асқақ, асыл ойлары, арман мақсаты, ізгі тілектері, қуанышы, қайғы-қасіреті мен әр-түрлі сезім иірімдері бейнеленеді. Музыканың адам жан дүниесіне тигізетін әсері орасан, сондықтан оны шынайы ықыласпен қабылдау арқылы ғана түсінуге болады.
Музыкалық қазына – қаншама ғасырлар  бойы жинақталған ұшы-қиыры жоқ, аса мол мұра.Музыканың  классикалық, халықтық жиынды, жігерлі тіпті жеңіл түрлерінің бәрі де – өмірімізге қажет дүниелер. Ал, халықтық музакалық өмірде алатын орны мүлдем ерекше. Адамды рухани рахаттандыратын, жанын жадыратып, сезімін, ойын қозғайтын халық әндерін үйрену – үлкен өнер.
Өнер – халық тарихының шежіресі. Өнерде өмір,тіршілік құбылыстары,  адамның қуанышы мен қайғысы бейнеленеді. Қазақ музыка өнерінің халықпен бірге жасасып,  тарихи әлеуметтік  өмірі мен толғаныс тебіреністері үздіксіз баян етіп келе жатқан саласы ән мен күйі. Халық дүниеге келген сәби қуанышынан бастап, адамзат тіршілігіндегі оқиғаларды,  алуан түрлі ойларды ән әуенімен жеткізе білген  өмірдің бүкіл тауқыметін,  ауыртпашылығын  көтере  жүріп бесік тербеткен  аналар да жанына  әнді серік еткен.  Қазақтың тойы, ойын – сауығы ән-күй аясында өткен. Қазақтың қасиетті  домбырасымен ән өнерімен зор үлес қосқан  әнші – композиторларымыз Біржан салды, Мұхитты, Ақан серіні, Жаяу Мұсаны, Абайды, Үкілі Ыбырайды, Әсетті, Естайды, Ғазизды, Шәкәрімді, Мәдиді, Нартайды, Майраны ерекше атауға болады. Дәстүрлі ән өнерінде ұлттық  болмыс көрініс тапқан. Қазақ халқының  рухани  жан-дүниесі  ән өнері арқылы  шебер бейнеленген.
Мектеп  оқушыларына  музыка пәні  сабағында дәстүрлі әндерді үйрету – үлкен ізденіс пен  жауапкершілікті  талап етеді.  Дәстүрлі әншілер туралы  мәліметтер жинақталып,  дәстүрлі әннің шығу тарихына көз жүгіртіп жан-жақты зерттеу жұмыстары жасалады. Әннің орындалу әдісін ең алдымен дәстүрлі  әншінің орындауында, одан соң мұғалімнің орындауында тыңдату – оқушы бойына шабыт беріп,  кеңге қанат жоюына зор әсерін тигізеді. Сонымен қатар әр жердің, яғни әр аймақтың орындаушының дәстүріне көп көңіл бөлу қажет. Ән мақамындағы өзгешілікті түсіндіру арқылы оқушылардың талғам – танымын қалыптастырамыз.
 Әннің орындау әдісін үйрету барысында әр оқушымен жеке жұмыс жасаудың маңызы өте зор.  Өзімнің педагогикалық іс-тәжірбиемде қазақтың дәстүрлі ән айту  өнерін «Вокал», «Домбыра – дастан» үйірмелерімен ұштастырамын .Жас өрендерге әншілік өнердің білім – танымын, тәжірибесі мен орындау тәсілін үйретемін. Кезінде сыр бойында кең өріс алған әншілік-термешілік мектептің қазіргі уақытта жоғалып кетпеуіне бірден-бір апаратын жол – дәстүрлі, яғни халық әндерін кеңінен насихаттау. Жас ұрпаққа ата-бабамыздан қалған асыл мұраларды көкейге тоқып бойларына сіңірсе тарих тағылымы жалғаса бермек.
 
Дәстүрлі күйшілік өнерМузыка аспаптарында орындалатын шығармаларды аспаптық музыка деп атайды.Қазақтың домбыра, қобыз, сыбызғы, шертер сияқты ұлттық музыкалық аспаптарында орындалатын әуен - саз күй деп аталады.Бізге жеткен ең көне күйлер – күй атасы Қорқыттың шығармалары.Күй – бағдарлы мазмұны бар, көркемдігі жоғары аспаптық жанр. Онда табиғат құбылыстары («Алатау», «Саржайлау», «Көбік шашқан»), тарихи оқиғалар («Ел айырылған», «Жеңіс»), халық мерекелері («Тойбастар», «Балбырауын»), жан - жануарлар («Аққу», «Қоңыр қаз», «Көкала ат»), аңыз - ертегілер («Мұңлық - Зарлық», «Қос мүйізді Ескендір»), жеке адамдар («Байжұма», «Абыл»), адам сезімдері («Қуаныш», «Сағыныш»), т. б. түрлі оқиғалар мен құбылыстар суреттеледі.Күйлер тақырыбы мен мазмұнына қарай аңыз - күйлер, тартыс күйлер, тарихи күйлер, арнау күйлер, лирикалық күйлер, психологиялық күйлер болып жіктеледі.Қазақтың аспаптық музыкасы ХVІІІ ғасырдың соңында жоғары деңгейге көтерілді. Бұл кезде Байжұма, Баламайсан, Есжан, Байжігіт, Ұзақ, Боғда, Махамбет сияқты күйшілердің атағы халыққа кеңінен мәлім болды. ХІХ ғасырда ежелгі күйшілік өнердің одан әрі өрістеп дамуына Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Абыл, Есір, Ықылас, Байсерке, Қазанғап, Сейтек, Дина, Сүгір сияқты күйшілік өнердегі ірі тұлғалар елеулі үлес қосты.Домбыра күйлері орындалу мәндері мен құрылымдылық ерекшеліктеріне қарай төкпе және шертпе деп аталатын екі үлкен түрге бөлінеді. Төкпе күйлер тұрақты екпін мен өлшемде, оң қолдың тұтас сілтенуімен орындалады. Ал шертпе күйлер көбінесе жалғыс дауысты болып, оң қол саусақтарының ұшымен орындалады.Қазақтың ең көне күйлерінің көпшілігі – қобыз күйлері. Ежелгі түркі тектес халықтарда қобыз күйлері жыраулар өнерінен бастау алады. Жыраулар жырды қобызбен сүйемелдеп отырған. Қобыз күйлерінде бұрынғы бақсы сарындары да көп кездеседі. Бұл өнерді дамытуға Кетбұға, Кербала, Айрауық, Көккесене, Ықылас және Жаппас Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаев сынды ұлы күйшілер зор үлес қосқан.Қазақтың ежелгі аспаптық музыкасы аса бай көркемдік тереңдігімен ерекшелігімен, рухани мәдениеттің құнды қазынасы ретінде ұрпақтан ұрпаққа жалғаса бермек.Қазақтың халық аспаптық музыкасының бүгінгі күнге жетуіне атақты домбырашылар Дина Нүрпейісова, Оқап Қабиғожин, Науша және Махамбет Бөкейхановтар, Лұқпан Мұхитов, Қали Жантілеуов, Ғылман Хайрошев, Төлеген Аршанов Смағұл Көшекбаевтардың сіңірген еңбектері ұшан - теңіз.Домбыра – қағып, шертіп ойнайтын ішекті музыкалық аспап. Қазақтың ән - күй орындаушылық дәстүріне байланысты домбыра аспабының бірнеше түрі бар, олардың тек сырт пішіні ғана емес, ішек және перне саны да әр қилы болып келеді. Қазір домбыраның екі түрі кездеседі. Негізінен 2 ішекті болып келеді. 3 ішекті домбыралар да бар. Қазақстанның батыс өңірі, Арқа мен солтүстік - шығыс өңірлерінің домбыралары ел арасында көп пайдаланылады.Қобыз – ысқышпен ойналатын ішекті музыкалық аспап. Мойны имек келетін бұл аспап сол қол саусақтары тырнақтарының сыртын ішекке тигізу арқылы ойналады. Аспаптың шанағы терімен қапталып, ысқыштары мен ішектері жылқының қылынан жасалады. Ертеде қобызды бақсылар құдіретті кш ретінде пайдаланған. Бүгінде қобыз аспабында ойнау шеберлігінің күрделенуіне байланысты төрт ішекті қобыз да пайда болды. Бұл қобыздың ішектері сымнан жасалады.Жетіген – көп ішекті музыкалық аспап. Кейбір ғалымдар «жетіген» сөзі жеті байлық, жеті қазына дегенді білдіреді десе, кейбір аңыздарда ол «жеті хан» деген сөзден делінеді. «Жетіген» деген атау тегінде «жеті» және «ән» сөздерінің бірігуінен құралуы мүмкін дейтін де пікір бар. Аспап тұтас ағаштан ойылып жасалып, шанағы көн терімен қапталады. Күйге келтіру үшін тиек орнына асық қойылады.Шертер – шанағы терімен қапталған, қазақ халқының ең көне музыкалық аспаптарының бірі. Шертіп ойнау тәсіліне байланысты шертер деп аталған. Ол екі немесе үш ішекті болып келеді.Құрылысы жөнінен домбыра, қобыз аспаптарына да ұқсас келеді. Шертерде көбінесе шертпе күйлер орындалады.Асатаяқ – ертеден келе жатқан сілкімелі аспап. Қазақ халқында ұлттық билерді сүйемелдеу үшін қолданылған. Қазақта қоңырау, сақпан, тұяқтас, шартылдақ сияқты сілкіп ойнайтын аспаптар да бар.Қобыз – ішекті, шертіп ойнайтын музыкалық аспап. Сырт пішіні алмұрт тәрізді. Мойны ұзын, құлағына үш сым ішек тағылады. Ойнау әдісі түрліше болады. Суырыпсалма ақын - жыршылар өз шығармаларын қобызбен сүйемелдей отырып айтады.Шаңқобыз – бұл көне музыкалық аспап. Оның ортасыда сүйір тілшесі болады. Шаңқобыз өңделген ағаш таспалардан жасалады. Шаңқобызға жіп байланып, сол жіпті серпіп тарту арқылы тілшесі тербеліске келтіріледі де, дыбыс шығады. Мұндай аспаптардың темір текшелерден жасалған түрлері де бар. Бұл аспапта көбінде әйел адамдар ойнайтын болған. Аспапты күйге келтіру тілшенің ұзындығы мен қалыңдығына байланысты.Сыбызғы – қурайдан, ағаштан, кейде жезден жасалынатын көне үрлемелі музыкалық аспап. Ол ертеректе бақташылардың ең сүйікті аспабы болған.Сазсырнай – үрлемелі аспатар тобына жатады. Ол саздан жасалынып, отқа күйдіріледі. Бұл аспаптың көлемі де, түрі де әр түрлі болып келеді. Аспаптың іші қуыс, қарама - қарсы жақтан тесілген бірнеше кішкене ойығы бар. Жүсіпбектің Тәттімбет күйлерін сұңғыла шерткені, Манарбектің артында ондаған күйі қалғаны осыған куә. Қазіргі кезде домбыраны оқыту біржақты жүргізілетін сияқты. Себебі, белгілі ән мектебінің өкіліне өз аймағына тән күйлерді оқыту біздің пайымымыз бен тәжірибеміз көрсетіп отырғандай үлкен нәтиже бермек. Арқа әншісі шертпе күйші, Батыс Қазақстан әншісі төкпе күйші болуы керек. Алайда жаппай төкпеге тәрбиеленген Арқа мектебінің шәкірті аспапты әнге ылайық жатықтықпен ешқашан тарта алмайды, немесе керісінше. Жалпы арнайы домбырадан дәріс беруші мамандар халық әнінің білгірі болғаны дұрыс. Бұл талап домбырашылар үшін қиын болмаса керек-ті, себебі күй мен ән егіз өнер екені бесенеден белгілі.Дәстүрлі әншілер отырып та тұрып та ән айтуды салтқа айналдырған. Отырып айту аспапты ыңғайлы ұстауға қолайлы, бұл әннің домбырада тартылатын қайырымдарын таза игеруге мүмкіндік береді, ал тұрып айтудың да өз ұтымдылығы бар, мұндай әрекетте диафрагмаға күш түспейді, дауыс еркіндікке ұмтылады. Сондықтан тәжірибеде осы екі жағдайды да шектемеу керек сияқты.Домбырамен ән сүйемелі жеке музыка ретінде өте күрделі құбылыс. Ән айтылғанда ақырын шертілетін аспап шумақ біте берген сайын құтырынып, әуендегі қуатты ағымды екі шекке ауыстырады, сол кезде домбыра бебеулей тартылғаны дұрыс. Әнші ән әсеріне қаншалықты күш жұмсаса аспапқа да соншалықты сергек қаруы керек.Жалпы аспап сипаты туралы да айта кеткеніміздің орны бар. Арқа әндері Арқаның (қалақ) домбырасымен әсерлі шығады, ал оркестр үшін арнайы жетілдірілген қазіргі домбыра Арқа әндеріндегі шертпеге ыңғайлы емес, оқытушылар осыған назар аударғаны дұрыс.Әнді домбырамен сүйемелдеу үшін шәкірт айтатын әнінің мелодиясын күйге бергісіз шеберлікпен шертіп алуы керек, әнді толық және еркін шерте алатын мүмкіндікке қол жеткізгеннен кейін ғана дауысты қосу қажет. Ал ән мелодиясын дауыспен таза меңгеріп алғанмен оған домбыраны қоса алмай отырған шәкіртті көз алдымызға елестетейікші.., мұнда жалпы домбырадан дәріс беретін оқытушының методикасы кемшін түсіп отыратыны айтпаса да түсінікті, Арқа мектебінің шәкірттеріне шертпе күйді басымырақ тартқызу аспаппен ән қостауда жемісті нәтиже береді, біздің қазіргі оқыту барысында домбырашы мұғалімдер төкпе күй репертуарын көбірек ұсынатыны ешкімге құпия емес, төкпені білген дұрыс, дегенмен оған икемделген оқушының қол жатысы мамандыққа керағар жағдай туғызады. Халық әнін оқытуда кездесетін ең үлкен әдістемелік тұрғыдағы қате осы.Аспап меңгеру - дәстүрлі әншінің алатын алғашқы асуы. Сондықтан мамандықтан сабақ беретін оқытушы бұған аса мұқият болғаны абзал.
Батыс Қазақстан облысы білім басқармасының мектепке бейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинеті
«Қазақтың дәстүрлі ән - күйілері»
(балалар музыка және өнер мектептерінің музыка әдебиеті пәніне арналған оқу –
әдістемелік нұсқаулық)

Орал,2014ж.
Батыс Қазақстан облысы білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинетінің сараптама кеңесінде қаралып,облыс педагогтарына таратуға ұсынылады.
Хаттама №7 хаттама 06.05.2014 ж.
Құрастырушы:
Э.К.Бекеева – Батыс Қазақстан облысы Теректі аудандық №3 балалар саз мектебінің қобыз және музыка әдебиеті пәнінің оқытушысы.
Резиденттер:
С.К.Сексенбаева – «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы БҚО ПҚБА Институтының тұлғаны әлеуметтендіру кафедрасының аға оқытушысы.
Ж.И.Нұрымбетова – ҚР мәдениет қайраткері, Құрманғазы атындағы саз колледжінің қобыз класс оқытушысы.
Бұл оқу – әдістемелік құрал балалар музыа