С?йл?мият ш?хесе буларак, Айг?л ?хм?тгалиева ??м аны? и?атында фразеологик д?нья сур?те
С™йл‰мият ш‰хесе буларак, Айг™л €хм‰тгалиева k‰м аныS иGатында фразеологик д™нья сур‰те
Гыйл‰Gиева Э., Т_б‰н Кама педагогия к™ллияте, II курс
Fит‰кче – Галимова Ф.А.
Ис‰нмесез, конференцияне оештыручылар k‰м конференция кунаклары!
Минем хезм‰тем “С™йл‰мият ш‰хесе буларак, Айг™л €хм‰тгалиева k‰м аныS иGатында фразеологик д™нья сур‰те” дип атала. Темада яSгыраган кайбер т™шенч‰л‰рне ачыклау k‰м аSлау минем эшемнеS беренче адымы булды.
“Д™нья сур‰те” т™шенч‰сен‰ тукталыйк. “Д™нья сур‰те” т™шенч‰се б_генге татар тел гыйлеменд‰ аеруча киS кулланылуы ачыкланды. Фундаменталь т™шенч‰ буларак, ул кеше k‰м д™нья арасындагы м™н‰с‰б‰тл‰рне чагылдыра. Р_з‰л Р. Fамалетдинов, Дания Ф‰рит кызы Заkидуллина, интернет ресурслардагы м‰гълъматларны ™йр‰нг‰нн‰н соS, бу терминныS бернич‰ синонимы билгеле булды:
Д™нья тел к_ренеше – Р.Р. Fамалетдинов.
Д™нья тел сур‰те – Д.Ф. Заkидуллина.
Д™нья тел картинасы – к_пчелек ф‰нни м‰кал‰л‰рд‰.
Д™нья сур‰тен ™йр‰н_ билгеле бер м‰д‰ният в‰киленеS тышкы д™ньяга карашын ™йр‰н_не к_з алдында тота. Кеше д™ньяны _зенеS милли м‰д‰нияте, тормышы, т‰Gриб‰се аша сур‰тли. ШуSа к_р‰ д‰ д™нья сур‰те телд‰н башка яши алмый. Дим‰к, д™нья тел сур‰те ул – с™йл‰мият ш‰хесенеS д™ньяга _з м™н‰с‰б‰тен сур‰т буларак, тел чаралары ярд‰менд‰ белдер_е. € телнеS иS г_з‰л биз‰ге – фразеологик гыйб‰р‰л‰р. ШуSа к_р‰ хезм‰тебезнеS максатларыннан берсе – А. €хм‰тгалиеваныS фразеологик д™нья сур‰тен ™йр‰н_ дип билгел‰дек. Икенчесе – яшь язучы А. €хм‰тгалиеваныS с™йл‰мият ш‰хесе портретын бир_ буларак формалаштырылды.
Кем ул с™йл‰мият ш‰хесе?
Бел_ебезч‰, к_п кен‰ гуманитар ф‰нн‰рнеS тикшер_ объекты булып
ш‰хес тора. Л‰кин k‰рбер ф‰н ш‰хеск‰ _зенч‰ аSлатма бир‰. Лингводидактика ф‰не ш‰хесне тел бел‰н б‰йл‰п ™йр‰нг‰г‰, ф‰нд‰ с™йл‰мият ш‰хесе (языковая личность) диг‰н яSа термин барлыкка килг‰н. А. €хм‰тгалиеваны без с™йл‰мият ш‰хесе буларак ™йр‰ндек, ягъни аSа б‰яне иGаты аша бирерг‰ тырыштык.
А. €хм‰тгалиева ‰д‰бият м‰йданына XXi гасырныS башында килеп керг‰н яшь ‰диб‰. АныS иGаты бел‰н таныш булмаганнар да бардыр дип уйлыйм. АныS иGаты ‰ле башлана гына, шуSа к_р‰ ф‰нни яктан да ‰ле тикшерелм‰г‰н. Д™рес, “М‰йдан” журналыныS 2013 нче елныS 5 нче саны аныS иGатын яктырткан, андаг ы м‰кал‰л‰рд‰ иGатка к_пмедер к_л‰мд‰ б‰я бирелг‰н. Беренче адымнарыныS кызыклы k‰м уSышлы булуы безне _зен‰ тартты. ИGат турында фикер ‰йтерг‰ тел‰_ хезм‰тнеS ‰k‰миятен билгели.
Хезм‰тнеS тикшерен_ объекты - А. €хм‰тгалиеваныS прозасы. ЭшнеS предметы – язучы ‰с‰рл‰ренд‰ чагылган с‰нгати д™нья тел к_ренеше буларак, фразеологик ‰йтелм‰л‰р. Тикшер_ материалы – “Кызыл ч‰ч‰к, ак ч‰ч‰к...” хик‰ясе алынды
Беренче максатка иреш_ юн‰лешенд‰ эзл‰н_л‰рд‰н соS, т_б‰нд‰ге фикерл‰рне ‰йтерг‰ м™мкин.
А. €хм‰тгалиева ‰д‰биятка акрын гына, г‰Gит, журналлар аша килеп кереп, т™рки д™нья ‰д‰биятына “Капка ” ‰с‰ре бел‰н танылды. Х‰зерге вакытта аныS д_рт Gыентыгы укучыларны с™ендер‰. Беренчесе балалар, икенчесе яш_смерл‰р, ™ченчесе ™лк‰нн‰рг‰ адресланган булуы k‰м алардагы жанр т™рлелеге, тема киSлеге, фикер тир‰нлеге, тел ку‰се к_пл‰рне таS калдыра. А. €хм‰тгалиеваныS ‰д‰би д™нья картинасын катлаулы дип булмый ‰ле, ‰ кызыклы. к_пкырлы дип ‰йтерг‰ м™мкин. Язучы эзл‰н_д‰. Татар ‰д‰биятында ш‰k‰р мохитында яш‰_че, вакыт-вакыт ‰би-бабаларына – авылга кайтып й™р_че х‰зерге татар яшьл‰ренеS т™рле k‰м _зенч‰лекле тормышын, эчке д™ньясын, тел-с™йл‰м картинасын б™тен тулылыгында сур‰тл‰_че ‰с‰рл‰р сир‰к. А. €хм‰тгалиева “Мин гашыйк булдым (12+)” Gыентыгында н‰къ шул юлны сайлаган. СыSар канатлы гаил‰л‰рд‰ т‰рбиял‰н_чел‰р д‰, ‰ниле ике ‰тиле булып та, _зл‰рен ялгыз тоючылар да, артык матди байлыкта т‰рбия туплаучылар да, беренче тапкыр гашыйк булучылар да, _з-_зен эзл‰_чел‰р д‰ бар анда. Язучыны яш_смер тормышыныS кырыс реализмы б™тен барлыгы бел‰н кызыксындыра.
б) €диб‰неS д™ньяны к_р_е, сиземл‰ве аныS _т‰ нечк‰ k‰м _ткен теле аша, ш‰хси ‰д‰би тел д™нья картинасын тудыра. Тел д™ньясы бай. “Тел моSын тоеп яза ул. €д‰би тел моSын”. Бу моSны кабатланмас чагыштырулар (карга канатыдай кап-кара ч‰чл‰р, яшь кызлар к_к очынып й™р_, ч‰чл‰ре тузганак ч‰ч‰гед‰й янып тора, б‰хет кошы тоткандай канатланып, Gилп‰з‰г‰ охшаган яфраклар k.б), образ тудыручы эпитетлар (сатлык яшьл‰р, кыргый р‰х‰тлек, ч‰нечкеле хис, тузган башлы сабый чак, тоссыз такмак, ‰рсез тиг‰н‰кл‰р, кояшы урланган урам k.б), урынлы кулланылган метафоралар (к™нче к_б‰л‰к, ™й кошы, б‰хет оясы k.б.), Gанландырулар (арыган кыяф‰тт‰ ишеген ялкау гына ачкан лифт, г™лл‰р патшасы нишл‰нептер тоныкланып, т™сен Gуйгандай нурсызланып калган, лилиял‰р ... таGларын тибр‰теп, ниндидер серле к™й к™йлил‰р иде, кояш керфекл‰ре балкый k.б), м‰кальл‰р (_гез _лс‰ – ит, арба ватылса – утын, бер р‰х‰тнеS бер михн‰те булу, бер киселг‰н икм‰к кире ялганмый, д_рт аяклы ат та абына, тумас борын картайган Gан иясе, чебен тим‰с чер ит‰р, ‰йтс‰S с_з, т™ртс‰S к_з ), диалекталь с_зл‰р (д_р‰н‰ем, д_р‰т‰ем, сабый гынае, элеп куйганые, эшл‰ем), татарча с™йл‰м законнарына буйсындырылган алынмалар (пажалыста, модныйлары, б_лнист‰н, ничава, ‰биз‰телне, смотр консирты, миш‰йтл‰м‰с), яш_смерл‰р с™йл‰мен “биз‰_че” жаргоннар (копыS – компьютерыS, па бел‰н ма – папа бел‰н мама), гади с™йл‰м ликсикасы (ч™мер‰, пырлаячак, чикл‰век кимер‰сеS, Gипп‰р‰, тинтерисе, ч_м‰ште, ния, апмен‰м) k.б. тудыра.
А. €хм‰тгалиеваныS “Кызыл ч‰ч‰к, ак ч‰ч‰к...” хик‰ясе 12-14 яшьл‰рд‰ге Ильяс исемле егет-малай к_Sеленд‰ б™рел‰неп килг‰н беренче хисл‰р турында. Язучы хик‰ясен 28 фразеологик ‰йтелм‰ бел‰н бизи. Мен‰ алар: к_з т™шереп алу, к_з й™ртеп чыгу, к_зне камаштырырлык, к_з явын алырлык, тукып тору тыштан ялтыраган н‰рс‰ эчт‰н калтыраучан була; тыштан ялтыраган, эчт‰н калтырар; акыл ™йр‰т_, колак салу, к_з сирпеп алу, кулларына к_з иярм‰_, “‰” диг‰нче, й™р‰ген яулау, катып калу, колаклар уттай яну, к_з алмау, уртак тел табу, _з кешег‰ ‰йл‰н_, оятка калу, д™ньясын оныту, к_з ташлау, караш ташлау, тел озынайту, сер ч‰ч_, Gен с™йм‰_, колакны яру, очын-очка ялгау, к_з алдыннан сызылып _т_, ике атлыйсын бер сикер_.
АларныS k‰рберсе _з урынында, м‰гън‰ви сыешлыкта кулланылганнар. €с‰р егетнеS ашыгуы бел‰н башлана. Ул кая ашыга? Яш_смер егет м‰кт‰пк‰ k‰м д‰ _зе гашыйк булган кызга ч‰ч‰кл‰р б_л‰к ит‰рг‰ ашыга. Ашыгу м‰гън‰сен автор составында “к_з” с_зе булган фразеологик ‰йтелм‰л‰р бел‰н бир‰. Мондый ‰йтелм‰л‰р хик‰яд‰ бик к_п. €с‰рд‰ кулланылган тотрыклы с_зтезм‰л‰рнеS 36% алып тора. €с‰рен д‰ “к_з т™шереп алу”, “к_з й™ртеп чыгу” кебек фразеологик ‰йтелм‰л‰р бел‰н башлый. €леге ашыгу, ашыгып, т‰Gриб‰сезлеге аркасында, кызныS тышкы кыяф‰тен‰ ген‰ карап (к_з алмау, к_з ташлау, караш ташлау), ИльясныS гашыйк булу, тиз ген‰ фикернеS _зг‰р_е (к_з алдыннан сызылып _т_) k‰м башка вакыйгалар да ‰леге тотрыклы с_зтезм‰л‰р бел‰н бик кыска, т™г‰л, анык итеп ачыла. ИльясныS ашыгуы, т‰Gриб‰сезлеге г™лл‰м‰ сайлауда да к_рен‰. Ч‰ч‰к б‰йл‰мен д‰ егет к_з бел‰н сайлый. “К_зне камаштырырлык”, “к_з явын алырлык”, л‰кин тиз шиS_ч‰н розалар ошый аSа. €йе, егет тормышны аSы, к_Sел к_зе бел‰н т_гел, маSгай к_зе бел‰н ген‰ кабул ит‰ ‰ле. 12-13 яшьлекл‰рнеS тормышы, фикер с™реше картиналары ‰с‰рд‰ н‰къ шулай тасвирлана
ЕгетнеS характерын, й™р‰генд‰ге хисл‰р ™ерм‰сен “катып калу, колаклар уттай яну, к_з алмау, д™ньясын оныту, оятка калу, тынсыз калды” кебек тотрыклы с_зтезм‰л‰р бик т™г‰л ачалар, ‰ “очын-очка ялгау” с_зтезм‰се геройныS соцаль х‰лен‰ ишар‰ли.
€с‰рд‰ге кызларныS яшьт‰шл‰ре арасындагы формаль урыны “уртак тел табу”, “_з кешег‰ ‰йл‰н_” с_зтезм‰л‰ре бел‰н бирелс‰, эчке _зенч‰лекл‰ре, “тел озынайтып тормау”, “сер ч‰ч_”, “Gен с™йм‰_” кебек ‰йтелм‰л‰р бел‰н ассызыклана.
€с‰рд‰ яшьл‰рг‰ акыл бирерлек образ – г™лл‰м‰л‰р сатучы. Ул _з эшен яратып башкара. Ч‰ч‰кл‰рне т™рг‰нд‰ “кулларына к_з иярми”, ““‰” диг‰нче” тел‰с‰ кемнеS “й™р‰ген яулар “лык г™лл‰м‰ б‰йл‰п куя. Тормыш т‰Gриб‰се д‰ к_п. “К_з й™ртеп чыгу”, “к_з сирпеп алу”га кешел‰рг‰ ни кир‰ген бел‰. ШуSа к_р‰дер хик‰янеS идеясен д‰ автор ч‰ч‰кл‰р сатучыдан фразеологизм бел‰н ‰йттер‰: “^земнеS улыма да ... тукып торам: тыштан ялтыраган н‰рс‰ эчт‰н калтыраучан була”. “Акыл ™йр‰т_”, “колак салу”, “к_зне ирк‰л‰_” ‰йтелм‰л‰ре д‰ ‰с‰р идеясен яшьл‰рг‰ _темле итеп Gиткер_ ™чен сайланган.
ЯзучыныS сур‰тле д™ньясы бер яктан _з эчен‰ д™нья м‰д‰нияте к_ренешл‰рен алса, икенче яктан ул оригиналь k‰м _зенч‰лекле к_ренеш.
€с‰рд‰ге соSгы “Ике атлыйсын бер сикереп” диг‰н тотрыклы с_зтезм‰ ИльясныS _з фикерен тиз _зг‰рт_ен к_рс‰т‰. Ике атлыйсын бер сикереп, кызларны куып Gитк‰н егет инде ике кызныS кайсысын сайласын анык бел‰. К_рг‰небезч‰, k‰р фразеологик ‰йтелм‰ _з урынында.
Ш‰хеснеS эчке k‰м тышкы д™ньясын сур‰тл‰_, кешенеS тышкы тир‰лекк‰ м™н‰с‰б‰тен ачыклау – ‰д‰би текстныS ахырдагы максаты ул. Автор моSа фразеологик ‰йтелм‰л‰р ярд‰менд‰ уSышлы ирешк‰н.
15