НПК ученика 8 кл Винокурова М Суоьу-иитии мин дьиэ кэргэним сурун дьарыга

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение «Ойусардахская средняя общеобразовательная школа им. С.Н. Горохова»
Маннайга улуустаа5ы Чугуновскай аа5ыылар
Тиэмэтэ: «Суоьу иитии – мин дьиэ-кэргэним сурун дьарыга»
Толордо: Винокуров Максим,
8 кылаас уорэнээччитэ
Салайааччылар: Волкова Любовь Семеновна
химия уонна биология учуутала,
Дьячкова Лия Михайловна
торут культура учуутала
Ойуьардаах, 2016 сыл
Иhинээ5итэ
Киириитэ…………………………………………………………………3
Сыал – сорук……………………………………………………………..5
Мин дьиэ кэргэним дьарыга …………………………………………....6
ХаЬаайыстыбабар мин комом…………………………………………7
НэЬилиэк тыатын хаЬаайыстыбата сайдарыгар мин комом уонна коруулэрим……………………………………………………………....9
Бэйэ дьыалатын тэринэргэ соруктарым………………………………11
Тумук……………………………………………………………………12
Туhаныллыбыт матырыйаал …………………………………………13
Приложение
Киириитэ
Обугэлэрбит тун былыргыттан суоЬу иитиитинэн дьарыктаммыттара биллэр. Ол норуот олонхотуттан да костор. Олонхо5о саха дьоно «сыЬыынан кэмнээх сыспай сиэллээ5и, хонуунан кэмнэнэр хоро5ор муостаа5ы» олгомнук уоскэппиттэрэ хоЬуллар.
Сахалар бу дойдуга кэлиэхтэрин иннинэ иитэр суоЬулэрэ оччотоо5у истиэп олохтоохторун угэЬинэн конул уоскээбит буолуохтаахтар.
Обугэлэрбит революция иннинэ сунньунэн суоЬу иитиитинэн дьарыктанан олорбуттара. Сылгы уонна ынах саха бэйэтин торут баайа буолар.
Кыылга, суоЬугэ сугуруйуу, танара оностуу бэрт былыр, биис уустарынан олоруу са5ана киэнник тар5аммыта. Сахалар бары улууну, урдугу барытын ынахха, сылгыга холоон короллоро.
В. Серошевскай «Сахалар» диэн кинигэтигэр дьаданы сахалар адьас хоргуйан олорон, ыал аатыттан ааЬыахпыт диэн куттанан, суоЬулэрин торут олорбот этилэр диэн суруйар. Холобур, кини 1883 с. Байа5антай улууЬугар тойоттор, хоргуйан олботуннэр диэн дэЬээтинньиктэри ыытан, сорох дьаданылар суоЬулэрин куустэринэн олотторбут тубэлтэлэрин туЬунан кэпсиир.
Ыал оло5о саха сирин киин улуустарыгар сунньунэн суоЬу иитиититтэн тутулуктаа5а. Бэйэни корунэр ыал буолар туЬугар, кэргэн аайы иккилии суоЬу наада этэ. Ол аата туспа бала5аннанан, буруо таЬаарынар туЬугар, ыал 8-10 суоЬулээх буолуохтаа5а. Ыал буоллун да, колунэр о5ус, миинэр минэ ат наада. Аны 1-2 тарбыйа5ы, тинэЬэни, кытараан хаалбыт ына5ы, идэЬэ буолар уонна атыыга барыахтаах икки улахан суоЬуну эбиэ5ин, оччо5о уут иЬэрдэр ынах диэн 3-4 эрэ хаалар.
СуоЬу иитиитэ сурун дьарыктара буоларын быЬыытынан, ааспыт
уйэтинээ5и саха уутунэн аЬаан олороро. Саха ына5а оччолорго 700-800 кг
ордук ууту биэрбэт этэ, онон 5-6 ынах 3200-4800 кг ууту биэрэрэ. Уут,суорат, болонох, тар, хайах, иэдьэгэй, урумэ, куорчэх о. д. а. саха ыалын сурун аЬылыга буолара. 4-5 киЬилээх сэниэ ыал 5-6 ыанар ынах уутунэн астанан, тарданан, арыы хаЬаанан сыл тахсара. Ити курдук обугэлэрбит барахсаттар ынах, сылгы ииттэн бу куннэ диэри биЬиэхэ тар5аттахтара.
БиЬиги эдэр колуонэ ыччаттара буоларбыт быЬыытынан, бэйэ кыа5ын туЬанан, аныгы олоххо соп тубэЬиннэрэн, обугэлэрбит утуо угэстэрин, сурун дьарыктарын ол эбэтэр суоЬу иитиитин сайыннаран сал5ыах тустаахпыт.
СуоЬу итиитин сайыннарар туЬугар маннык сыалы туруоруннум:
СуоЬу иитиитин тыа сиригэр тэнитэр – ханатар улэни ыытыы.
Бу сыалы ситиЬэргэ маннык кэккэ соруктар тураллар:
1. Кэлинни кэмнэ нэЬилиэккэ суоЬу ахсаана а5ыйаан эрэринэн, элбэх тирэхтээх хаЬаайыстыбалары тэрийии.
2. СуоЬу ахсаанын элбэтэр сыалтан, дьиэ – кэргэннэ суоЬу иитиитин тар5атыы.
3. СуоЬу иитиитигэр бэйэ дьыалатын тэрийии.
Улэ актуальнаЬа: СуоЬу иитиитэ тыа сиригэр сайдар кыахтаах.
Саба5алааЬын: Тыа сиригэр олорор хас биирдии ыал, суоЬу иитиннэ5инэ, бэйэ дьыалатын тэринэн дьиэ кэргэнин иитэр, аЬатар кыахтанар. Улэтэ суох олорбокко соптоох дьыаланы тэринэригэр тирэх буолар.
Чинчийэн коруу объегынан дьиэ кэргэним сурун дьарыга. НэЬилиэк хаЬаайыстыбата. О5олор сынньаланнарын туЬалаахтык атаарыылара.
Мин дьиэ кэргэним дьарыга
Дьиэ кэргэммитигэр сэттэбит. Эбээм (а5ам ийэтэ) Винокурова Мария Анисимовна ор сылларга ынах суоЬу иитиитигэр улэлээбитэ, а5ам Винокуров Петр Гаврилович, ийэм Винокурова Антонина Анатольевна, быраатым Петя 7 кылааска уорэнэр, балтым Тася 6 кылаас, кыра быраатым Толя о5о саадын иитиллээччитэ. БиЬиги дьиэ кэргэн сурун дьарыкпыт суоЬу иитиитэ. Торут обугэлэрбиттэн са5алаан эбээлэрим, эЬээлэрим сурун дьарыктара суоЬу иитиитэ этэ. Ол кэмнэртэн биир да сыл тиЬигин быспакка, мин дьоннорум ынах, сылгы ииттэн олороллор. Кэлинни кэмнэ тыа сиригэр улэ булунар ыарахан буолан, а5ам Винокуров Петр Гаврилович уонна ийэм Винокурова Антонина Анатольевна обугэлэрин утумнаан суоЬу иитиитинэн дьарыктаммыттара.
Аныгы олох чэрчитинэн а5ам 2005 сыллаахха чааЬынай урбаанньыт буолан «Томтор» суоЬу иитэр бааЬынай хаЬаайыстыба тэриммитэ.
Суоьубут ахса
2014 сыл 2015 сыл 2016 сыл
Ынах суоьу Сылгы суоьу Ынах суоьу Сылгы суоьу Ынах суоьу Сылгы суоьу
Ыанар ынах–7 Биэ – 3 Ыанар ынах–7 Биэ – 3 Ыанар ынах – 8 Биэ – 3
Таьа5ас– 2 Ат – 4 Таьа5ас–1 Ат – 2 Ат – 2
Торбуйах-7 Кулунчук–2 Торбуйах-7 Кулунчук–1 Торбуйах–5 Уопсайа хаЬаайыстыбабытыгар 18 тобо суоЬу баар.
Ус сылга ыаммыт уут
2013 сыл 2014 сыл 2015 сыл
873 кг. 1,2 тонна 1,5 тонна
Улахан хотон туттан суоЬулэрбитин онно коробут, харайабыт. А5ам тутаах киЬибит буолан хаЬаайыстыбабытын салайар. Ийэм хаЬаайыстыба ыанньыксыта. Мин бырааппынаан дьоммутугар куус - комо буолабыт.
ХаЬаайыстыбабар мин комом
Дьонум кэпсииллэринэн, икки – ус сааспыттан ийэлээх, а5абын батыЬан суоЬугэ сылдьыЬар уЬубун. Онтон ыла буолуо ынахтары, сылгылары олус собулуубун. Кыра сылдьан, ийэбинээн тэннэ хотонно тахсыЬан уут биэдирэтин тутуЬарым, курдьэх а5алан биэрэрим. Онтон арыый уллатан баран от киллэрэр, уу таЬар буолбутум. Онтон билигин хотон улэтин барытын да со5ото5ун оноруохпун соп. СуоЬугэ сыЬыаннаа5ы билбэт буоллахпына эбээм субэлиир амалыыр.
Ким да миигин «ону гын, итини гын» диэбэт, барытын бэйэм ба5абынан оноробун. Сайынны бириэмэ5э эрдэ 5 чааска туран, ынахтарбын мэччирэнтэн а5алабын. Ийэбэр уут ыан комолоЬобун. Уут астыыр сыахха ууппун туттаран кэлэбин. Бырдах угэнигэр туптэ оттобун. Онно нэЬилиэк ына5а, сылгыта бары кэлээллэр. Дьоммун кытта окко сылдьыЬабын.
КыЬынны кэмнэргэ уорэхпит кэнниттэн, бырааппынаан Петялыын суоЬулэрбитигэр ойбон алларабыт. Онно чугаЬынаа5ы ыалларбыт ынахтара кытта уулууллар. От хаалыыбын, ноЬуом таЬаарабын, хотону ыраастыыбын. А5абынаан тракторынан от а5аларга комолоЬобун. Ону таЬынан сылгыларбытын коробут-истэбит. Саас тутаттаан хаайан аЬатабыт. Торуур биэлэрбитин корунэбит. А5абыт ат айааЬыырга уорэппитэ. Тус бэйэм икки аты айааьаабытым. Аты кырабыттан миинэбин. СуоЬулэрбин корунэрбэр аты миинэрим олус туЬалыыр.
2013 сыллаахха Саха Ороспуубулукэтин иЬинэн биллэриллибит тыа сирин сылыгар, биЬиги дьиэ кэргэннэ тыа хаЬаайыстыбатын сайыннарарбыт иЬин улус баЬылыга Евгений Михайлович Слепцов анал Гранын туттарбыта.
Ити улахан ситиЬиини дьоммут суоЬу иитиитинэн дьаныардаахтык дьарыктанар буоланнар ыллахтара. А5ам «барыбыт ситиЬиибит» диириттэн уорэ истэбин. Дьоммут биЬигини улэ5э угуйаллара, уорэтэллэрэ олохпутугар чахчы туЬалыа5а диэн бигэ эрэллээхпин.
НэЬилиэк тыатын хаЬаайыстыбата сайдарыгар мин комом уонна коруулэрим
БиЬиги нэЬилиэкпит урукку сылларга тыа хаЬаайыстыбатынан бэрт ситиЬиилээхтик улэлээбит нэЬилиэк буолар. Ол курдук ыччат суоЬу, ньирэйдэр 14 ыанньыксыт улэлиир хотонноро бааллара. Сайын аайы «Отор» сайылыкка коЬон суоЬулэри сайылаталлара. Элбэх ууту ыаннар оройуонна, Ороспуубулукэ5э биллибит урдук на5араадалаах ыанньыксыттар бааллар. Биирдиилээн, ону тэнэ коллективынан биирдии ынахтан 2000 киилэ ууту ыыры ситиспиттэрэ. Ону таЬынан тыа хаЬаайыстыбата сайдарыгар тууннэри - кунустэри улэлээбит ытык кырдьа5астарбыт утуолэрэ умнуллубат.
ЫЬыллыы, уларыта тутуу кэмигэр биЬиги нэЬилиэкпит эмиэ хаарыллыбыта. Ол эрээри сатабыллаах салайааччылар, субэЬит - амаЬыт кырдьа5астар, нэЬилиэкпит бас – кос дьонноро баар буоланнар ынах, сылгы иитиитэ ыЬыллыбатаҕа. Ол эрэн суоЬу ахсаана биллэрдик аҕыйаабыта. Хаттаан барытын чолугэр туЬэрэргэ олус ыарахана биллэр.
Кэнники сылларга тыа хаЬаайыстыбата сайдарыгар Ороспуубулукэттэн улахан ойобуллэр баар буоллулар. Тыа сиригэр улэ аҕыйаҕа биллэр. Онон эдэр дьон улэтэ суох буолуулара кистэл буолбатах.
БиЬиги нэЬилиэккэ сурдээх улэЬит дьоннор бааллар. Олортон биирдэстэрэ Носов Иннокентий Афанасьевич ыЬыллан эрэр предприятияны бэйэтин илиитигэр ылан, чааЬынай урбаанньыт буолан хотон улэтин чолугэр туЬэрэн эрэр. Билинни туругунан 55 ыанар ынахха 3 ыанньыксыт улэлиир. 15 ньирэй баар.
Иллэн кэммэр фермаҕа баран ынахтары, ньирэйдэри коробун. Ыанньыксыттарга комолоЬобун. Хас сайын аайы ынахтарын уурэн аҕалтыыбын. Туптэ оттобун, ыанньыксыттар ууттэрин таЬабын. Ынах, ньирэй суттэҕинэ кордоон булан аҕалабын. Быйыл бостуугунан улэлээбитим.
Оскуолабын бутэрэн ветеринар идэтин баЬылаан торообут нэЬилиэкпэр кэлэр баҕалаахпын. Ол иЬин прививка кэмигэр, ветеринар Тарасов Валерий Ивановичтыын сылдьан кэтэх, ферма ынахтарын укуоллууругар комолоЬобун. Валерий Иванович кэпсиир, уорэтэр.
НэЬилиэк дьонун ынахтарын, сылгыларын билэттиибин. Ким эмит суоЬутун сутэриннэҕинэ, эбэтэр тороон баран сыттаҕына, кимиэнэ буоларын корон билэбин уонна хаЬаайыныгар этэбин. Туорт сыллааҕыта ынахтар боЬуолэк таЬыгар уунэр итирик оту сиэннэр олуулэрэ элбээбитэ. Ону мин бырааттарбын кытта баран, ол оту ургээбииппит уонна аҕабытын кытта куруолээбиппит. ТоЬо да куруолээх буоллар сыл аайы бараммыт ургуубут.
Ити улэбинэн 5 кылааска уорэнэ сылдьан улуус Тыатын хаЬаайыстыбатын управлениятын салайааччытыттан Егор Николаевич Константиновтан Грамота уонна 1000 сууммалаах сертификат туппутум.
Сыл ахсын Носов И. А. махтал сурук, харчынан бириэмийэ туттарар.
2014 сыл сайыныгар, нэЬилиэк тыатын хаЬаайыстыбатыгар комом иЬин улуус Тыатын хаЬаайыстыбатын управлениятын салайааччыта Егор Николаевич Константинов аатырбыт «Артек» лаа5ырга баран сынньанарбар путевка бэлэхтээбитэ. Ол мин хаЬан да умнуллубат тугэним буолар. Мин Носов Иннокентий Афанасьевичка, Егор Николаевич Константиновка мунура суох махтанабын.
Ханнык ба5арар киЬи, торообут торут дойдутугар туох эмит туЬалаа5ы онорон, тутан - айан хаалларар эбээЬинэстээх. Ол курдук мин эмиэ торообут сирим сайдарыгар кыЬаллабын. Эдэр ыаллар суоЬу ииттэн, бэйэлэригэр сибиэЬэй инэмтэлээх урун ас аЬаан, уут, эт туттаран дохуот киллэстэн олороллоругар баҕарабын.
Бэйэ дьыалатын тэринэргэ соруктарым
Сорук: Сайынны сынньаланна туьалаахтык атааран дьэ-кэргэммэр комолоьуу.
Сыала: Улэлээн эбии уп киллэриини; Харчыны соптоохтук туьаныы.
Биьиги нэьилиэккэ о5олор сайынны сынньаланмытын туьалаахтык атаарабыт. Алын кылаас о5олоро чэбдигирдэр лаа5ырга сылдьаллар. Улахан кылаас уолаттара улэ-сынньалан лаа5ырыгар, волонтерга улэлииллэр. Ону таьынан хас биирдии оскуола о5ото кыратыттан улахан сааьыгар диэри дьонноругар-аймахтарыгар окко, ынах суоьугэ, о5уруот аьын олордууга комолоьоллор.
Мин ба5а оттунэн ИП «Носов» хаьаайыстабытыгар комолоьон бостууктуубун. Быйыл бостууктаан 2 ый толору уонна уонча куннэ барыта – 63000 солкуобай хамнас ылбытым. Ол хамнаспын кыра быраатым эмтэнэ барарыгар комолоспутум.
Атын о5олор улэлээн ылбыт харчыларын уорэххэ баралларыгар ууруналлар, ким дьонугар комолоьор.
Хайа ба5ар киьи ханнык ба5ар салаа5а улэлиэн соп дии саныыбын. Киьи бэйэтэ ба5аран улэлиэн наада, улэни сирбэккэ. Улэ киьини киэргэтэр, аьатар, таныннарар.
Тумук
Саха дьоно буоларбыт быЬыытынан обугэлэрбит утуо угэстэрин, сурун дьарыктарын суоЬу иитиитин салҕыыр эбээЬинэстээхпит.
Тыа сиригэр олохтоох дьон, аныгы уйэ ирдэбилигэр соп тубэЬиннэрэн тыа хаЬаайыстыбатын сайыннарарыгар табыгастаах кэм кэллэ дии саныыбын.
Ороспуубулукэттэн билигин элбэх ойобул, комо баар. Онон суоЬу иитиитин сана саҕалыыр киЬи ол комонон тирэҕирэн, соптоохтук толкуйдаан дьаЬаннаҕына кини олоҕо тобуллуон соп.
Тыа сирэ суоЬу эрэ иитиннэҕинэ сайдар кыахтаах. Ол иЬин мин, эдэр ыччаттары ынырам этэ, суоЬугэ чугаЬаан, таптаан, ииттин.
Мин тус бэйэм суоЬутэ суох сатаан олорбоппун чопчу билэбин.
Мин ынаҕым, сылгым миигин аЬатыа, таныннарыа, иитиэ.
Ханнык ба5арар киЬи, торообут торут дойдутугар туох эмит туЬалаа5ы онорон, тутан - айан хаалларар эбээЬинэстээх.
Ол курдук мин эмиэ торообут сирим сайдарыгар кыЬаллабын. Эдэр ыаллар суоЬу ииттэн, бэйэлэригэр сибиэЬэй инэмтэлээх урун ас аЬаан, уут, эт туттаран дохуот киллэстэн олороллоругар баҕарабын.

ТуЬаныллыбыт матырыйаал
1. М.Н.Попова «Саха торут культурата» I чааЬа. Дьокуускай 1993.
2. Н.Е.Саввинов «Обугэлэрбит олохторо – дьаЬахтара» Дьокуускай 1993.
Приложение
Мин на5араадыларым
-711201390652825115119380
-42100504004310
297751510795-29908510795
2253615630555-299085363855
996315334010
3129915480060-299085327660




Мин кыра сылдьан