Логопедия саба?тарында фонематикалы? ?абылдау процесін дамыту?а арнал?ан дидактикалы? ойындарды ?олдану

Логопедия сабаKтарында фонематикалыK Kабылдау процесін дамытуCа арналCан дидактикалыK ойындарды Kолдану

ФонематикалыK Kабылдауды дамыту, тілдіS фонетикалыK жаCыныS Kалыптасуына жаCымды ‰сер ететінін к™птеген т‰жірибелер д‰лелдейді. Дыбыс т_зетудіS тaраKтылыCы, алдын ала фонематикалыK Kабылдауды KалыптастырCан жаCдайда ж_зеге асады. Н‰тижесінде бaл баланыS жазуды меSгеруіне де жаCымды ‰сер етеді. Дыбыс айту кемшіліктерін т_зетпес бaрын, к™птеген зерттеушілер (Р. Е. Левина, Г. А. Накашина, Р. М. Боскис, Г. А. Каще ж‰не т.б.) фонематикалыK Kабылдауын дамыту кезеSіне к™п к™Sіл б™лген, яCни тілдік дыбыстарды Kабылдау, ажырата білу Kабілеттіктері.
BылымдардыS докторы, профессер Р. Е. Левина былай деп жазCан: «БалалардаCы тілдік бaзылыстардыS алдын алу ж‰не ескерту жолдарын таSдауда, тораптыK(узловой) білімге баCытталуы керек, ол бір емес, бірнеше тілдік процестердіS дaрыс ™туін Kамтиды.
ТораптыK білімдерді Kалыптастыру педагогикалыK ‰сер етуде еS _лкен _немділік пен маKсаттылыKKа жетуге м_мкіндігін тигізеді». СондыKтан да фонематикалыK Kабылдау тілдіS жалпы жетіспеушілігін т_зету ж_йесіндегі негізгі кезеS, тораптыK білім болып табылады .
БалалардыS дыбыс айтуыныS кемшілігін т_зету дыбыс тіркестерін наKты Kою мен айту ж‰не сонымен Kоса, фонематикалыK Kабылдауын жетілдіруден бастайды. Дыбысты толыK Kанды наKты ажырата білмей дыбысты дaрыс айту м_мкін еместігі белгілі. Міне сондыKтан да, егер де логопедиялыK тексеру барысында фонематикалыK естудіS бaзылысы байKалса, онда б‰рінен бaрын жaмысты фонематикалыK естуін дамытудан бастау керек. ФонематикалыK Kабылдауын дамыту ойын т_рінде фронтальді, топтыK, жеке сабаKтар барысында ж_ргізіледі.
Бaл жaмыс тілдік емес дыбыстардан басталып, біртіндеп балалар дaрыс айтKан ж‰не Kайта KойылCан (немесе т_зетіліп баланыS ™здік с™йлеу тіліне) с™здік дыбыстар кіріктіріледі. Сонымен Kатар, алCашKы сабаKтардан бастап балалардыS есту жадын ж‰не есту зейіннін тексеру _шін жaмыстар ж_ргізіледі. СабаKтыS бaндай екібаCыттылыCы фонематикалыK Kабылдауды дамыту барысында еS тиімді н‰тижелерге жетуге м_мкіндік береді. Себебі KоршаCан адамдардыS с™здерін, зейін салып тыSдамау дыбысты дaрыс айтпаудыS себептерініS бірі болып табылады.
ЛогопедиялыK сабаKтар барысында бала еS алдымен ™зініS дыбысты айтуын баKылап ж‰не т_зетіп, оны айналадаCы адамдармен ™з айтKан с™зін салыстырып _йренуі керек.
БалалардаCы дыбыстарды ажырату Kабілеттіліктерін дамыту бойынша логопедиялыK жaмыстарды алты кезеSге б™луге болады:
Тілдік емес дыбыстарды тану;
Бірдей с™здер, фразалар, дыбыс жинаKтарын ж‰не дауыстыS дыбыс жоCарылыCы, к_ші, тембрі бойынша ажырату;
ДыбыстыK Kaрамы бойынша жаKын с™здерді ажырату;
Буындарды ажырату;
Дыбыстарды ажырату;
Jарапайым дыбысты талдау ‰деттерін дамыту.
Балаларда фонематикалыK Kабылдауды дамыту, жоCарыда к™рсетілген ‰р кезеSде логопедиялыK ‰сер етудіS Kалай ж_ргізілетінін толыCырыK айта кетсек.
Бірінші кезеSде арнайы ойындар мен жаттыCулар арKылы балалардыS тілдік емес дыбыстарды тану ж‰не ажырата білу Kабілеттері дамытылады. Сонымен Kатар балалардыS есту зейіні ж‰не есту жады да дамытылады (онсыз балаларCа дыбыстарды ажыратуды с‰тті _йрету м_мкін емес).
Бірінші сабаKтарда логопед балаларCа терезеніS ар жаCында Kандай дыбыстар естілетінін сaрап, сaраKтарCа жауап беруді сaрайды:
Не н‰рсе шуылдайды? (аCаштар).
Не н‰рсе г_рілдейді? (к™лік).
Кім шулап жатыр? (бала).
Кімдер с™йлесіп жатыр? (адамдар).
Кім к_ліп жатыр? (апай). т.б.
Сосын логопед кіреберіс жаKтан, к™рші топтардан, ас _йінен, KонаK _йінен Kандай дыбыстар шыCып жатKанын мaKият тыSдап аныKтауды aсынады.
Ары Kарай мынадай ойын ж_ргізіледі. Логопед ойын-ж_ргізушісін шаKырып, оCан к™зін Kатты жaмып немесе артKа Kарап тaруды aсынады, ал ™зі Kандай да бір ойыншыKты тыCып(с™реге, балалардыS біреуініS артына т. б.), ойын-ж_ргізушісіне, дауылпаздыS aру к_шін баCдарлау арKылы оны табуды aсынады: егер бала ойыншыK жасырынCан жерге жаKындаса, дауылпазды Kатты соCады, ал керсінше болса жайыраK соCады.
Бaл ойынды балалардыS KызыCушылыCын тудыру _шін басKа сабаKтарда да KайталаCан ж™н. БалаларCа ойыншыK табуCа баCытталCан дыбыстарды біресе дауылпазбен, біресе KоSырау, сылдырмаKпен, алаKанмен шапалаKтаумен т.б. т_рлендіруге болады. Ескеретін жайт, дыбыстардыS aру к_ші бірKалыпты болCан дaрыс: Kатты дыбыстан орташаCа немесе жай дыбыстарCа. Сонымен , дыбыстарды ажыратуCа арналCан келесі ойындарды ж_ргізуге болады:
1-ойын. Балалар шеSберге тaрады. Логопед ойын-ж_ргізушісіне білдірмей арттарынан KоSырауды бір-біріне беруді aсынады. JоSырау щеSбердіS ‰р жерінде шырылдау керек. Ойын-ж_ргізуші KоSырау _нініS Kай баланыS артынан шыKKанын тауып алып к™рсетуі керек.
2-ойын. Логопед _стелдіS _стіне _лкен ж‰не кіші к™лемдегі екі KоянныS ойыншыCын Kояды. ^лкен, к_ші к™п Kоян дауылпазда Kалай ойнайтынын (Kатты д_рсілдетіп), ж‰не кішкентай Kоян (жай д_рсілдетіп) дауылпазда Kалай ойнайтынын к™рсетіп т_сіндіреді. Сосын ойыншыKтарды шымылдыKпен жауып, соныS артынан біресе Kатты, біресе жай дауылпазCа д_рсілдеген дыбыстар естіледі. Балалар KояндардыS KайсысыныS ойнаCанын тауып алып к™рсетулері керек. Ойынды басKада к™лемдегі ойыншыKтармен алмастырып,т_рлендіруге болады.
3-ойын. Логопед _стелдіS _стіне бірнеше заттарды Kояды (немесе дыбысталCан ойыншыKтарды). Заттармен ‰р т_рлі к_рделі Kимыл ‰рекеттер жасап(Kарындашпен стаKанды тарсылдату, KораптаCы aсаK заттарды, сылдырмаKты сылдырлату), балаCа заттарCа мaKият Kарап, ‰р заттыS Kандай дыбыс шыCаратынын есте саKтауын сaрайды. €рі Kарай заттарды шымылдыKпен жауып, оныS артында заттардыS KайсысыныS дауысы сылдырлап немесе тарсылдап жатKанын тауып алуды сaрайды. Бaл ойынды т_рлендіруге болады: заттардыS санын к™бейту арKылы(бес заттан аспауы керек), заттарды,ойыншыKтарды ауыстыру арKылы балалардыS тілдік емес дыбыстарды ажырату тапсырмаларын бірдіндеп к_рделендіруге болады. Jорытындылау ретінде дыбыстарын ажырату Kиындау заттарды беріп ойынды т_рлендіруге болады. Мысалы, стаKан, шыныаяK, металл саптыаяK, керамикалыK саптыаяK ж‰не кішкене аCаш б™шке.
4-ойын. Логопед балаларCа т_рлі заттардыS Kандай дыбыстар шыCаратынын к™рсетеді: жерге aрылCан доп; шыны банкіде, керамикалыK саптыаяKта домалаCан кішкене шар; мыжылCан газет; жыртылCан KалыS KаCаз; орындыKты орнынан жылжыту ж‰не т.б. Кейін осы іс-‰рекеттерді басKа реттілікпен шымылдыKтыS артынан жасап, балаларCа не естігіндерін наKты ж‰не толыCыраK суреттеп айтып беруін сaрайды.
СабаKтыS екінші кезеSінде балаларCа дауыстыS жоCарылыCына, к_шіне, тембріне баCдар жасай отырып, бірдей с™здерді, дыбыстарды ажыратуCа _йретеді.
Мынадай ойыннан бастауCа болады. Балалар ойын-ж_ргізушілермен ауыса отырып, ойын-ж_ргізушісі, балаларCа артымен тaрып, артынан оныS есімін кім атаCанын аныKтауы Kажет. Сосын ойын к_рделендіріледі: енді балалар ойын-ж_ргізушісініS есімін атамай, тек «ау» деген бір с™зді Kайталайды, ойын-ж_ргізуші бaл с™зді кім айтKанын тауып алуы Kажет. Ж‰не соSCы, бaл ойынныS к_рделендірілген т_рі ойын-ж_ргізуші «ау» деген с™зді біресе жай, біресе Kатты айтады, ал балалар оныS алыстан немесе жаKыннан шаKырып жатKанын тауып алулары керек. Кейін балалардыS ‰рKайсысы «ау» с™зін логопедтіS с™здеріне байланысты,біресе жай, біресе Kатты айтып шыCады: «Бала сенен aзаKKа кетті» немесе «Ол жаKында тaрып сені шаKырып жатыр».
Сонымен Kоса, дауыстыS жоCарылыCын, к_шін, тембрін ажыратуCа байланысты мынадай ойындарды ™ткізуге болады.
1-ойын. Логопед балаларCа ойыншыK мысыKты к™рсетіп, мысыK алыста ж‰не жаKында тaрCан Kалпында Kалай мияулайтынын мaKият тыSдап, есте саKтауын сaрайды. Сосын ол дауыс к_шін алмастыра отырып, «мияу» деп айтады, ал балалар мысыKтыS алыста немесе жаKында мияулаCанын тауып алулары керек. Ойынды к_рделендіруге де болады: балаларCа дауыстыS ерекшеліктері мен тембріне байланысты мияулаCанды ажыратуды сaрайды. Мысалы, мысыK ™те кішкентай ж‰не к_шіктен KорKады, сондыKтан аянышты, дірілдеп мияулайтынын логопед балалаCа т_сіндіруі керек. Балалар кезекпен мысыKтыS ‰р т_рлі Kалпын суреттей мияулай бастайды, ал ойын-ж_ргізушісі оныS «к™Sіл-к_йі» Kандай екенін тауып алады. Бaл ойыныS кейбір т_рінде балалар дыбыстарды ажырату _йренеді, мысалы, кеменіS алыс немесе жаKын жерде гуілдегенін, Kатты ж‰не жай дыбыс «у-у-у»; Kандай сыбызCы ойнап жатKанын-кішкентай немесе _лкен, т™менгі ж‰не жоCарCы «у-у-у» дыбысы: жылап жатKан Kыз бала ма, ‰лде aл бала ма, т™менгі ж‰не жоCарCы «а-а-а» дыбысты ж‰не т.б.
2-ойын. Логопед суретте немесе ойыншыKтар арKылы _лкен, орташа ж‰не кішкентай т_рі бейнелеген _ш аюды к™рсетеді. Сосын _ш аюCа байланысты KысKа ертегі айтылып, ертегіні айту барасынында жоCарCы, орташа ж‰не т™менгі дауыспен ‰р аюдыS айтKан с™зін с‰йкесінше дауыстармен айтулары керек. Балалар аюлардыS ертегіде Kалай с™йлеулері м_мкін екенін тауып к™рсетулері керек.
3-ойын. БалаларCа _й жануарлары мен олардыS т™лдерініS бейнелері бар суреттер таратылады: сиыр мен бaзау, ешкі мен лаK, Kой мен Kозы ж‰не т.б. логопед дыбыстарды біресе жоCары біресе т™мен дауыспен еліктеп айтады («му-у», «бе-е» т.б.). балалар дауыстыS жоCары, т™мендігіне Kарай с‰йкес суреттерді к™рсетулері керек.
СабаKтыS _шінші кезеSінде балалар дыбыс Kaрамы бойынша жаKын с™здерді ажыратуды _йренеді. Осы маKсатKа сай басында мынадай ойын ж_ргізіледі. Логопед балаларCа суретті к™рсете отырып, Kатты ж‰не аныK «вагон» дейді.сосын балаларCа «мен Kазір мына суретті біресе бaрыс, біресе дaрыс айтамын. Ал, сендер мaKият тыSдап, мен Kате айтKан кезімде алаKан шапалаKтаSдар» дейді. Логопед: «вагон-вакон-фагон-вагом» т.б. балалар Kате айтылCан с™здерді естісе, Kол шапалаKтаулары керек. Ескеретін жайт, басында дыбыс Kaрамы бойынша жеSіл с™здер айтылады, біртіндеп олар к_рделенеді. С™здегі дыбыстарды ажыратуCа байланысты мынадай ойындар ™ткізуге болады.
1-ойын. Логопед дыбысталуы бойынша бір біріне жаKын с™здері бар суреттерді Kaрастырма матаCа орналастырып Kояды. Мысалы, лас,тас,Kас,бос,ала, бала, Kала, дала,сала, соK, шоK, тоK, жоK,сол,Kол,жол,мол ж‰не т.б. сосын логопед белгілі бір ретпен 3-4 с™зді оKиды, ал балалар сол с™зге сай суретерді таSдап алып, логопед оKыCан ретпен Kойып шыCуы керек: логопедтіS нaсKаулыCы бойынша бір сызыKKа немесе бір баCанаCа.
2-ойын. Логопед Kaрастырма матаCа бір сызыKпен келесі суреттерді орналастырады: Kол, ара, бас, жапыраK, бала. БалаCа KaрастырмаCа с‰йкесінше суреттер беріліп, сол суреттерді дыбысталуы бойынша жаKын с™здерге сай бірініS астына бірін орналастыру керек. Н‰тижесінде, Kaрастырмада мынадай ретпен KaралCан суреттер Kатары шыCу керек:
Jол Сол Жол Мол Ара Jара Дара Жара Бас Jас Жас Лас ЖапыраK JaлаK JaраK ПыраK Бала Jала Дала Ала
Т™ртінші кезеSде балалар буындарды ажыратуды _йренеді. Мынадай ойыннан бастаCан ж™н. Логопед бірKатар буын Kатарларын айтып шыCады, мысалы, «на-на-на-ПА», ал балалар Kай буынныS артыK екенін аныKтаулары керек. Сосын буындар Kатары к_рделендіріледі: «на-НО-на», «ка-ка-ГО-ка», «па-па-Ба-па» т.б.
Бесінші кезеSде ана тілініS фонемаларын ажыратуды _йренеді. €рі Kарай дауысты дыбыстарды дифференциялаудан бастаCан ж™н. Мысалы, мынадай ойын. Логопед балаларCа пойыздыS, Kыз баланыS, KaстыS бейнесі бар суреттерді таратып: «пойыз «у-у-у» деп гуілдейді, Kыз бала «а-а-а» деп жылайды, Kaс «и-и-и» деп сайрайды» т_сіндіреді. Сосын ол бaл дыбыстарды алдымен созыSKырап, кезек-кезек айтады: «а-а-а-а-а», «у-у-у-у-у» немесе «и-и-и-и-и», ал балалар дыбысты ести отыра, с‰йкес сурет бейнелерін к™тереді. Бaл ойынды келесідей к_рделендіруге болады. 1) логопед «а», «и», «у» дыбыстарын KысKа Cана айтады; 2) суретердіS орнына _ш т_рлі-т_сті д™Sгелектер беріледі, ал логопед «а» дыбысын айтKан кезде Kызыл, «и» дыбысында –сары, «у» дыбысында –жасыл т_сті к™теру керек екенін айтып т_сіндіреді; 3) сонымен Kоса, «о», «ы», «э» дыбыстарын KосуCа да болады, бaл кезде балалар еш Kимыл жасамаулары керек.
Алтыншы кезеSніS маKсаты-балаларда Kалыпты дыбысты талдау Kабілеттіліктерін Kалыптастыру болып табылады. Бaл жaмыс с™здердегі буын сандарын аныKтаудан басталады(екі немесе _штен к™п болса, Kол шапалпаKтау арKылы). Логопед балаларCа буын сандары ‰р т_рлі с™здерде Kалай Kол шапалаKтау керек екенін, сонымен Kоса екпінді буынды Kалай б™лу керек екенін к™рсету керек. Сосын логопед ‰р т_рлі с™здер беріп, оны Kол шапалаKтау арKылы буынCа б™ліп жаттыCып _йренеді. Одан кейін дауысты дыбыстарCа талдау ж_ргізіледі. €рі Kарай балаларCа бірнеше бір т_сті д™Sгелектер таратады. Логопед бір, екі немесе _ш дауысты дыбыстарды, мысалы, «а», «ау», «иоу», «о» т.б. оKиды, ал балалар _стелге Kанша дыбыс оKылса, сонша д™Sгелектерді Kояды.
Дауысты дыбыстардан кейін дауыссыз дыбыстарды талдауCа к™шеді. €рі Kарай дыбыстарды талдау икемділіктерін дамыту жaмыстарын Г. А. Каше KaрастырCан ‰діс бойынша ж_ргізген ж™н .
Алдын ала логопедиялыK тексеру барысында артикуляциялыK аппараттыS Kaрылысы мен икемділігініS бaзылулары байKалады. Мaндай кездерде фонематикалыK Kабылауды дамыту жaмыстарымен Kоса, артикуляциялыK гимнастика(дайындыK жаттыCулары) ™ткізіледі. АртикуляциялыK гимнастиканыS маKсаты дыбысты дaрыс айтуCа Kажетті артикуляциялыK м_шеніS толыKKанды KозCалысын келтіру. Ережеге с_йенсек, тек белгілі дыбысты KоюCа Kажет, KозCалыс бaзылысы бар м_шені жаттыKтырCан ж™н. БарлыK артикуляциялыK гимнастика ж_йесін екі жаттыCуCа б™луге болады: статикалыK ж‰не динамикалыK. СтатикалыK дайындыK жаттыCуларына: «К_рекше», «ТостаCанша», «Ине», «СырCанаK», «Т_тікше»;ал динамикалыK дайындыK жаттыCуларына: «СаCат», «Ат шауып барады», «€ткеншек», «Т‰тті тосап», «Жылан», «СылаKшы», «ШарCы», «СаSырауKaлаK» жаттыCулары жатады.
Jорыта айтKанда, фонематикалыK Kабылдау бaл фонемаларды ажырата алу ж‰не тілдіS дыбыстыK Kaрамын аныKтай білу. Ерте жастан мектепке дейінгі балаларда с™йлеуді Kалыптастыру бір жаCынан фонематикалыK естуін дамуымен, бір жаCынан лексикалыK-грамматикалыK кезеSініS Kалыптасуымен тыCыз байланысты. СондыKтан да, баланыS дыбыс айту кемшілігі ерте жастан, ™з уаKытында ж‰не н‰тижелі т_зетілсе, мектеп кезеSіндегі оKу ж‰не жазу Kабілетін меSгеруінде айтырлыKтай орын алады.

ђЗаголовок 315