Доклад НПК Шаг в будущее Ш. Суван Хооржукчу

Тыва Республиканың ѳѳредилге болгаш эртемниң яамызы
Кызыл кожууннуң ѳѳредилге эргелели
Эртем-практиктиг конференция
«Келир үеже базым»
Шинчилел ажылының темазы:
«Шаңгыр-оол Суваңның «Хѳѳржү» деп чечен чугаазында мѳзү-бүдүш темазын кѳргүскени»
Баян-Кол ортумак школазының
10-гу клазының ѳѳреникчизи
Чарт-оол Аялга кылган.
Удуртукчу башкызы:
тыва дыл, чогаал башкызы
Чанзынмаа С. К.
Баян-Кол ортумак школазы - 2015-2016
Допчузу:
Киирилде……………………………………………………………….3
1. Уран чогаалдың хуулгаазыны………….……………………………6
I.2. Комбу биле Серектиң ужуражылгазы …………..………………….7
I.3. Комбу биле Серектиң найыралы ………………….……………….9
I.4. Тайып ужар, даянып турар…….….………………………………..9
I.5. Адааргалдың оду ѳшпээн ………... ...…………………………. 10
Түңнел…………………………………………………………………11
Ажыглаан литература даңзызы…………………………………….. 12
Кызырылдалар даңзызы……………………………………………. 132
Киирилде
Тывага ат-сураа билдингир прозаик чогаалчы Шаңгыр-оол Суваңның бижээн чогаалдары болгаш тоожулары темаларының чуртталгадан үнгени, утказының ханызы, болуушкуннарның дүргени, маадырларының овур-хевирлери, оларның сагыш-сеткилиниң нарын психологтуг байдалы-биле сонуурганчыг.
Чогаалчының «Хѳѳржү» деп чечен чугаазындан амыдыралдың кандыг-даа бергелеринге мѳзү-бүдүжүнүң эки талаларын оскунмаан кижилер дугайында номчуур бис. Ынчангаш ук шинчилел ажылының темазы кылдыр Шаңгыр-оол Монгушевич Суваңның «Хѳѳржү» деп чечен чугаазында маадырларның овур-хевирлерин дамчыштыр мѳзү-бүдүш темазының сайгарылгазын кылган бис.
Ажылдың объектизи – Шаңгыр-оол Суваңның «Хѳѳржү» деп чогаалының сѳзүглели .
Предмеди – чечен чугаада маадырларның овур-хевирлериниң мѳзү-бүдүш темазын сайгарарынга ролю.
Маадырларның мѳзү-бүдүжүн сайгарып кѳѳрүнге, оларның портреди, ажыл-херээ, бодалдары болгаш ѳске маадырларга хамаарылгазы эргежок чугула1.
Шинчилел ажылының материалы кылдыр Шаңгыр-оол Суваңның «Хѳѳржү» деп чечен чугаазында амыдыралдың эгиттинмес бергелеринде мѳзү-бүдүжүнүң эки талаларын оскунмаан болгаш сеткил-сагыжын үргүлчү адааргак сеткил долган чоруур ийи маадырларның овур-хевирин сайгарган бис.
___________________________________________________________
1Оргу К.Х., Куулар Н.Ш. Тѳрээн чогаал. 6 класс. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 2002. – а.100
3
Чогаалдың кол маадырының овур-хевирин чогаалда ѳске овур-хевирлерден аңгы ап, тускайлаң кѳрүп болбас. Кандыг үени, тѳѳгүлүг байдалды чогаалда кѳргүскенил, маадыр ниитилелдиң кайы бѳлүүн тѳлээлээнил, кандыг рольду ында күүседип турарын сайгарып кѳѳр. Маадырның характери ооң ниитилелге аажы-чаңындан, ѳг-бүле амыдыралындан, делегей кѳрүүшкүнүнден болгаш хүн бүрүдеги чуртталгага алдынарындан илерээр1. Шаңгыр-оол Суваңның чогаалдарынга хамаарыштыр дорт сайгарган ажыл чок болганындан ону ажылдап кылыры солун болгаш чугула айтырыгларның бирээзи болган.
Ажылды чорудар кол сорулгавыс: Шаңгыр-оол Суваңның чечен чугаазында маадырларның овур-хевирин сайгарары болгаш мѳзү-бүдүш темазын кѳргүзери болур.
Кол сорулганы чедип алыры-биле дараазында онаалгаларны кылып чоруткан бис:
1. чогаалды номчааш, ону кезектерге чарар;
2. маадырларның портредин сайгарар;
3. маадырларның ажыл-херектерин (үүлгедиглерин) сайгарар;
4. маадырның ѳңнүктери – биле харылзаазын сайгарар;
5. маадырның ѳске кижилерге хамаарылгазын сайгарар.
Шинчилел ажылын чорудуп тура, ажыглаан методтар:
- дилеп - тыварының,
- хайгаарал,
- анализ.
Ш.Суваңның «Хѳѳржү» деп чогаалынга дорт, чиге кылган сайгарылга ажылы чок болганындан ук ажылдың чаа чүүлү кѳстүр.
________________________________________________________
1.Оргу К.Х., Натпит-оол С.Х., Чамзырын Е.Т. «Тыва чогаал 10 класс». – Кызыл: Тыв.НҮЧ, 2002. – а.3.
4
Ажылдың теоретиктиг үндезиннери. Өѳредилге номнары, Шаңгыр-оол Суваңның чечен чугаалардан аңгыда янзы-бүрү словарьларны ажыглап тура, эң кол кылдыр тыва чечен чогаалдың сѳѳлгү сайгарылгаларын ажыглаан бис1.
Шинчилел ажылының практиктиг ужур-дузазы: ортумак школаларда ѳѳренип турар ѳѳреникчилерге болгаш тыва дыл башкыларынга немелде материал кылдыр ажыглаарынга дузалыг.
Кылып чоруткан ажылывыс киирилдеден, кол кезектен, түңнел болгаш ажыглаан литература даңзызындан тургустунган.
_____________________________________________________________
1ТГШИ Тыва чечен чогаал: Сѳѳлгү үениң шинчилелдери – Кызыл - 2009
5
Уран чогаалдың хуулгаазыны
Тыва чогаалдарда мѳзүлүг маадырлар боттарының онзагай чаражы, бот-тускайлаңы, овур-хевириниң ѳндүр каазы, сүүзүнү-биле номчукчуларның сеткил-сагыжын оожуктуруп, тааладып, дүвүредип, чамдыкта ыгладып-даа турар. А чечен чогаалда ол онзагай овур-хевирлерни чоннуң мастерлери, дылдың каастакчылары болгаш сиилбикчилери – чогаалчылар хевирлеп тургузуп турар.
Чогаалчы бүрүзүнүң бот-тускайлаңы ооң чогаалында овур-хевирлерден илереттинер, ынчангаш чүгле ооң чогаалында маадырларның хѳделиишкиннерин дамчыштыр авторнуң бодап алган бодалының чажыдын ажыдып, тып ап болур.
Чогаалчы кижи долгандыр бар чүүлдерден кижи бүрүзүнүң белен-селен караанга илдикпес (кѳзүлбес) хире чүүлдерни, шынарларны, им-демдектерни эскерип, тып алгаш, ону чогаалынга киирип каары болур.
Амыдыралда болуушкуннарны, бойдустуң чурумалдарын, угаан-бодалдың уг-шиин, сеткилдиң хайныышкыннарын кѳргүзери, кижилерниң (маадырларның) овур-хевирин, мѳзү-шынарын, аажы-чаңын номчукчуга бүзүредир бижиири – чогаалчының кол сорулгазы ол.
Чогаалдың онзагай талазы – ооң маадырлары - Серек биле Комбу. Олар шагда аразындан суг акпас эжишкилер чорааннар. Комбу ѳѳредилгеге салым-чаяанныг, дээди эртемниг, чугаакыр, эрес-кайгал, чүнү - даа кылырга чайгаар бүдүп турар ышкаш чаңныг. Серек иштинде эжиниң чедиишкиннеринге бүдүү черле адааргаар чораан. Чогаалда «эжишкилерниң» овур-хевиринге хамаарыштыр сайгарылганы кѳрген бис:
Комбу биле Серектиң найыралы.
Хѳй чылдар эрткенде, оларның душ бооп ужуражы бергени.
«Тайып ужар – даянып турар».
Адааргак сеткилдиң артып калганы.
6
Кижиниң амыдыралының оруктары дески эвес, кижиниң иштики делегейи болгаш даштыкы байдалы, кадыкшылы чурттап эрткен оруундан дорт хамааржыр деп чүүлдү билип, кожа-хелбээ чоннуң овур-хевири база улуг рольдуг деп чүвени кѳргеш, чогаалдың маадырларының чижээнге мѳзү-бүдүш кижизидилгезин онзалап болур.
Чыгдынган материалдарга даянгаш, дараазында схема ёзугаар маадырларның овур-хевириниң сайгарылгазын кѳргүскен бис:
I. 1) Комбунуң
2701290508020916905080
портреди ѳг-бүле амыдыралы;
(даштыкы хевири)
2) Комбунуң
2139315127002787015127000
ажылы ѳске кижилерге хамаарылгазы;
II. 1) Серектиң
2567940381020059653810
сеткил-сагыжы адааргалдың оруу ам-даа ѳшпээн;
(психологтуг портреди)
2) Комбу –
амыдыралда быжыг туруштуг кижи.
I. 1. Комбу биле Серектиң ужуражылгазы.
Чечен чугааның маадыры «…арнын довурактың доозуну куурартыр шыпкан, холдары аар ажылга чоржайып хаварыктыг апарган, хирлиг ажылчын хептиг сербээ эзирик» Комбу хѳѳржү бооп ажылдап турар болган. Серек бо бүгүнү кѳргеш, баштай бүзүревээн, ынчалза-даа ооң сеткилиниң
«ынаар талыгыр ханызында хыы ханыышкынның хѳѳнү тыптып келген»
7

Комбунуң ажыг-шүжүгге таварышкан кижилерни кээргеп, оларга сеткилинден чугаалап турары сѳстерин Серек дыңнааш, ооң ында үр үеде ажылдап турарын эскерер.
Чоргаар, чедиишкинниг, үргүлчү ооң адааргалын хайындырып чораан Комбунуң хѳѳржү апарганынга Серектиң хыы ханып, ооң сеткилинге бодунуң безин угаап билип шыдавазы чиктиг байдалды тывылдырып турган.
Адааргал. Шак ындыг сеткил-биле Серек ѳске улустуң, эш-ѳѳрүнүң эртем-билиинге, шыдалдыг амыдырал-чуртталгазынга иштинде адааргап, сеткил-сагыш талазы-биле амыр-шѳлээн чоруун чидирген.
Серек Комбу-биле чугаалажыр деп бодаваан-даа, ынчалза-даа Комбу ооң чанынга чедип келгеш, амыр-менди солушкан. Каш сѳс солушканнар. Серектиң чугаазы арай тыртылчак болган. Эжи чораан кижиниң чүге мында ажылдап турарын ол айтырбаан-даа, дүрген-не чоруптарын бодаан. Комбу хирлиг холун сунуп, байырлашкан, Серек ону тутпаан.
Серек бодунга мындыг түңнел кылган: «Арага кижини чүге-даа чедирер, Комбу тамы дүвүнде дүшкен-дир» (ШС АШ 59). Комбунуң чоргаар, арай турамык, ѳде-чаразын сактып келгеш, дем чаа кѳргени «Комбуда ол-ла бүгүден чүү - даа артпаан деп бодалдан Серектиң эриннери чѳлбүйүп, карактары каттырымзай берген». (ШС АШ 59).
Адааргал биле бодунга бүзүрел чок чорук – бот-боттарындан чарылбас «эжишкилер». Өскелерниң чедиишкиннеринге шын-на сеткили-биле ѳѳрүүрү – кижилерден улуг күштү негээр, ынчангаш кошкак, бодунуң күжүнге бүзүревес кижилер бо бүгү чүүлдерге чүгле адааргалды, кѳѳр хѳѳн чок чорукту тывылдырар.
Амыдыралда янзы-бүрү ѳңнер бар. Кижи чуртталгазының дургузунда
ол ѳңнерниң кайызынга-дааа таваржып болур. Ынчангаш кижизидилгениң
8
база бир чугула айтырыы – кандыг-даа таварылгадан шын орукту шилип тып алыры чугула дээрзин билиндирери. Чоннуң аразында мындыг чүүлдү эскерер бис. Кижиниң эки талаларын чугаалаарының орнунга ооң багай, четпес аажы-чаңын сайгарарынга ѳй. Өске кижилерниң дугайында эки эвес чүүлдерни чугаалаары дээрге-ле бодунуң четпес талазын кѳргүзери-дир.
I. 2. Комбу биле Серектиң найыралы
Комбу биле Серек кады ѳѳренип, ойнап ѳзүп келгеннер. Олар аразындан суг акпас эжишкилер турганнар. А чогум шынап-ла езулуг эжишкилер турган бе деп айтырыгга доктаары артык эвес.
Эжишкилер найыралы берге үеде билдинер дижир. Комбу биле Серек езулуг эжишкилер турбаан. Берге үеде Серек эжинче холун сунмаан. Эжиниң амыдыралында берге байдалды тооп кѳрбейн, чүгле ооң тайып ушканынга амырап, хыы ханып турар. Ол бүгү Серектиң мѳзү-бүдүжүнүң эки эвезин, чүгле Комбуга эвес, ѳске-даа кижилерге дуза кадыптары чѳгенчиг кылдыр кѳстүр.
I. 3. «Тайып ужар – даянып турар»
Комбунуң арагага хандыкшып чорбааны шын. Ижер туржук, амзап чорбаан. «Тыва эр кижи дѳртен хар ашпаан шаанда, арага деп ажыг сугну ижип болбас, үре-тѳлүнге кончуг багай… Араганы чүгле кырган кижилер ижип болур» деп бурунгу ада-ѳгбелерниң чагыын сагып чурттап чорааны чадавас. Өг-бүлезинге аар-берге чидиригге таварышкаш, эң эргим кижизин оскунгаш, ооң чанынга чоок боор дээш, улус ажаар черге ийи хире чыл ажылдаан. Ажыг суксун-биле сагыжын оожургадып турганы база шын.
Тайып ужар, даянып турар. Үе эртерге, Комбу амыдыралдың шын оруунче туруп, эртем-билииниң аайы-биле ажылдап, чурттап чоруй баар.

9
4. Адааргак чоруктуң оду ѳшпээн
Кайы-бир кижиниң эки-багынга, ѳѳрүшкү-кударалынга, харын-даа мырыңай ажыг-шүжүүнге безин чамдык кижилерниң сонуургалы кээргелден, сагыш човаашкындан артык күштүг болгулаар. Ынчангаш олар анаа-ла сонуургаанындан таныш-кѳрүжү кижилерниң каң-кадыының, аарыг-аржыының, амыдырал-чуртталгазының дугайында суг база-ла анаа-ла айтыргылаарлар. Ындыг сонуургал ѳске кижилерге кээргел, сагыш човаашкын ышкаш кылдыр кѳстүр.
Комбунуң дугайында билип алган чүүлдери Серектиң сеткилинге эжи дээш ѳѳрүшкүнү-даа, кээргелди-даа тывылдырбаан, а шаандагы бүдүү адааргалы база катап кѳдүрлүп орган.









10
Түңнел
Шаңгыр-оол Суваңның чечен чугаазын сайгарып шинчилээрге солун болган. Чогаалдың кол маадырының овур-хевириниң сайгарылгазын кылгаш, ук маадырның овур-хевириниң онзагай, тускайлаң талаларын сайгарылга бадыткап турар.
Ёзулуг чѳрүлдээ кижиниң бодунда, чуртталгазын тѳлептиг азы тѳлеп чок чурттап эртери чүгле кижиниң бодундан, амы-хууда туружундан, бодунуң ол иштики делегейинде ак биле кара чүткүкчүлериниң демиселинге - буян, чѳптүг, ак талазын деткип чоруурундан хамааржыр деп
билиишкиннерни номчукчуларга чедирерин оралдашкан. Тыва проза чогаалында кижиниң овур-хевирин кѳргүзериниң талазы-биле база бир онзагай, бедик шынарлыг чогаал деп сайгарып кѳрдүвүс.
Теманы шинчилеп тургаш, ук авторнуң чогаалдарын сайгарып кылган ажылдар чогун билип, ооң чогаалдары бодунуу-биле онзагай, чараш, ханы утка-шынарлыг деп түңнелге келдивис. Шаңгыр-оол Монгушевич Суваң амыдыралдың чидиг айтырыгларын, амгы үеде кижилерниң аразында харылзааларны чогаалдарынга тодаргай болгаш долузу-биле киирип, мѳзү-шынар темазын хѳй-хѳй талаларындан чырыткан. Ооң чогаалдары кижиниң сеткил-сагыжын дүвүредип хѳлзедиптер болгаш амыдырал дугайында боданыышкыннарны ала-чайгаар кѳдүрүптер сорунзалыг бооп турар. Авторну ёзулуг тоожукчу, тыва кижиниң иштики аажы-чаңын үндүр кѳргүзүптер чогаалчы деп түңнеп, кол маадырның овур-хевириниң сайгарылгазын чорударын оралдашкан бис.
Шаңгыр-оол Суваңның чечен чугаалары тыва чогаалдың тѳѳгүзүнге бир тускайлаң, онзагай арын болуп артып калыр. Мѳзү-шынар талазы-биле ужур-дузазы улуг, бот –тускайлаң аянныг болуп турар.
11
Ажыглаан литература даңзызы
Оргу К.Х., Куулар Н.Ш. Тѳрээн чогаал. 6 класс. – Кызыл: Тываның ном
үндүрер чери, 2002. – а.100
Оргу К.Х., Натпит-оол С.Х., Чамзырын Е.Т. «Тыва чогаал 10 класс». –
Кызыл: Тыв.НҮЧ, 2002. – а.3
Толковый словарь тувинского языка. Под ред. Д.А.Монгуша. –
Новосибирск: «Наука», 2003.
ТГШИ Тыва чечен чогаал: Сѳѳлгү үениң шинчилелдери – Кызыл: КУБ
«Тыва полиграф», 2009. – а.114
5. Ш. Суваң Ачамның шолазы – Кызыл: Тываның Ю.Ш.Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери, 2008.
6. Ш.Суваң Хоорай ыттары - Кызыл – 2013

12
Кызырылдалар даңзызы:
ШС – Шаңгыр-оол Суваң;
АШ – Ачамның шолазы;
ТСТЯз – «Толковый словарь тувинского языка»
ТГШИ – Тываның Гуманитарлыг шинчилелдер институду
13
Тыва Республиканың ѳѳредилге болгаш эртемниң яамызы
Кызыл кожууннуң ѳѳредилге эргелели
Эртем-практиктиг конференция
«Келир үеже базым»
Шинчилел ажылының темазы:
«Чечен Ирбижейниң «Ноян таңмазы»
деп тоожузунда кол маадырның овур-хевири»
Баян-Кол ортумак школазының
10-гу клазының ѳѳреникчизи
Суманчик Сергей кылган.
Удуртукчу башкызы:
тыва дыл, чогаал башкызы
Чанзынмаа С. К.
Баян-Кол ортумак школазы - 2012-2013
Допчузу:
Киирилде……………………………………………………………….3
Уран чогаалдың хуулгаазыны………….……………………………6
Кол маадырның портредин, ѳг-бүле амыдыралын
кѳргүскени ………………….………………………………………….7
Кол маадырның ажыл-ижин, ооң улустарга хамаарылгазын кѳргүскени …….……………………………………………………….9
Кол маадырның сеткил-сагыжын, ооң аарый бергенин кѳргүскени………………………….…………………………………11
Шошкаал-буян-сагыызынныг кижи ..……..………………………. 13
Түңнел…………………………………………………………………15
Ажыглаан литература даңзызы…………………………………….. 16
Кызырылдалар даңзызы……………………………………………. 17
2
Киирилде
Талантылыг прозачы болгаш шүлүкчү Чечен Ирбижейниң «Ноян таңмазы» деп тоожузу тѳѳгү үндезинниг чогаал болур. Тоожунуң сюжеди чидиг болгаш ѳзүлделиг. Чогаалдың кол маадыры найыралга, ынакшылга шынчы, тѳрээн чуртунга, тѳрел чонунга бердинген. Тыва чурттуң келир үези, чедимчелиг чоруу ону эрес-дидим, маадырлыг чоруктарже кыйгырар. Ынчангаш ук шинчилел ажылының темазы кылдыр Чечен Байкараевич Ирбижейниң «Ноян таңмазы» деп чогаалының кол маадырының овур-хевириниң сайгарылгазын кылган бис.
Ажылдың объектизи – Чечен Ирбижейниң «Ноян таңмазы» деп чогаалының сѳзүглели .
Предмеди – тоожуда кол маадырның овур-хевириниң сѳзүглелге ролю.
Кол маадырның овур-хевирин тургузарынга ооң портреди, ажыл-херээ болгаш ѳске маадырларга хамаарылгазы эргежок чугула1.
Шинчилел ажылының материалы кылдыр Чечен Ирбижейниң «Ноян таңмазы» деп чогаалында тѳѳгүлүг болуушкуннарга киржилгелиг маадырның овур-хевирин ушта бижип сайгарган бис.
____________________________________________________________
1Оргу К.Х., Куулар Н.Ш. Тѳрээн чогаал. 6 класс. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 2002. – а.100
3

Чогаалдың кол маадырының овур-хевирин чогаалда ѳске овур-хевирлерден аңгы ап, тускайлаң кѳрүп болбас. Кандыг үени, тѳѳгүлүг байдалды чогаалда кѳргүскенил, маадыр ниитилелдиң кайы бѳлүүн тѳлээлээнил, кандыг рольду ында күүседип турарын сайгарып кѳѳр. Маадырның характери ооң ниитилелге аажы-чаңындан, ѳг-бүле амыдыралындан, делегей кѳрүүшкүнүнден болгаш хүн бүрүдеги чуртталгага алдынарындан илерээр1. Чечен Ирбижейниң чогаалдарынга хамаарыштыр дорт сайгарган ажыл чок болганындан ону ажылдап кылыры солун болгаш чугула айтырыгларның бирээзи болган.
Ажылды чорудар кол сорулгавыс: Чечен Ирбижейниң тоожузунда кол маадырның овур-хевирин сайгарары болур.
Кол сорулганы чедип алыры-биле дараазында онаалгаларны кылып чоруткан бис:
1. чогаалды номчааш, ону кезектерге чарар;
2. кол маадырның портредин сайгарар;
3. кол маадырның ажыл-херектерин (үүлгедиглерин) сайгарар;
4. кол маадырның ѳңнүктери – биле харылзаазын сайгарар;
5. кол маадырның ѳг-бүлези болгаш тѳрелдери-биле харылзаазын
сайгарар;
6. кол маадырның ѳске кижилерге хамаарылгазын сайгарар .Шинчилел ажылын чорудуп тура, ажыглаар методтар:
- дилеп - тыварының,
- хайгаарал,
- анализ.
Ч. Ирбижейниң «Ноян таңмазы» деп чогаалынга дорт, чиге кылган сайгарылга ажылы чок болганындан ук ажылдың чаа чүүлү кѳстүр.
________________________________________________________
1.Оргу К.Х., Натпит-оол С.Х., Чамзырын Е.Т. «Тыва чогаал 10 класс». – Кызыл: Тыв.НҮЧ, 2002. – с.3.
4
Ажылдың теоретиктиг үндезиннери. Өѳредилге номнарындан аңгыда янзы-бүрү словарьларны ажыглап тура, эң кол кылдыр тыва чечен чогаалдың сѳѳлгү сайгарылгаларын ажыглаан бис1.
Шинчилел ажылының практиктиг ужур-дузазы: ортумак школаларда ѳѳренип турар ѳѳреникчилерге болгаш тыва дыл башкыларынга немелде материал кылдыр ажыглаарынга дузалыг.
Кылып чоруткан ажылывыс киирилдеден, кол кезектен, түңнел болгаш ажыглаан литература даңзызындан тургустунган.
_____________________________________________________________
1ТГШИ Тыва чечен чогаал: Сѳѳлгү үениң шинчилелдери – Кызыл - 2009
5
Уран чогаалдың хуулгаазыны
Тыва чогаалдарда мѳзүлүг маадырлар боттарының онзагай чаражы, бот-тускайлаңы, овур-хевириниң ѳндүр каазы, сүүзүнү-биле номчукчуларның сеткил-сагыжын оожуктуруп, тааладып, дүвүредип, чамдыкта ыгладып-даа турар. А чечен чогаалда ол онзагай овур-хевирлерни чоннуң мастерлери, дылдың каастакчылары болгаш сиилбикчилери – чогаалчылар хевирлеп тургузуп турар.
Чогаалчы бүрүзүнүң бот-тускайлаңы ооң чогаалында овур-хевирлерден илереттинер, ынчангаш чүгле ооң чогаалында маадырларның хѳделиишкиннерин дамчыштыр авторнуң бодап алган бодалының чажыдын ажыдып, тып ап болур.
Чогаалчы кижи долгандыр бар чүүлдерден кижи бүрүзүнүң белен-селен караанга илдикпес (кѳзүлбес) хире чүүлдерни, шынарларны, им-демдектерни эскерип, тып алгаш, ону чогаалынга киирип каары болур.
Амыдыралда болуушкуннарны, бойдустуң чурумалдарын, угаан-бодалдың уг-шиин, сеткилдиң хайныышкыннарын кѳргүзери, кижилерниң (маадырларның) овур-хевирин, мѳзү-шынарын, аажы-чаңын
номчукчуга бүзүредир бижиири – чогаалчының кол сорулгазы ол.
Чогаалдың онзагай талазы – ооң кол маадыры Шошкаал. Ол Байкара тѳрел – аймактан Байкара Каваа чаңгының хеймер оглу. Шошкаал үш акылыг, ѳг-бүлелиг. Ол 20 ажыг хар үезинде экер-эрес кайгал. Чогаалды кезектерге чаргаш, кол маадырның овур-хевиринге хамаарыштыр сайгарылганы кѳрген бис.
Үш чорумал (Шошкаал, Жамбал, Ану)
Ноян таңмазы (Омбо ноян)
Улуг одаг (Омбо ноянның салган каргыш-чатказы)
Ак-Дагда куй (Шошкаалды орнукшутканы)
6
Кижиниң амыдыралының оруктары дески эвес, кижиниң иштики делегейи болгаш даштыкы байдалы, кадыкшылы чурттап эрткен оруундан дорт хамааржыр деп чүүлдү билип, кожа-хелбээ чоннуң овур-хевири база улуг рольдуг деп чүвени кѳргеш, чогаалдың маадырының чижээнге мѳзү-бүдүш кижизидилгезин онзалап болур.
Чыгдынган материалдарга даянгаш, дараазында схема ёзугаар кол маадырның овур-хевириниң сайгарылгазын кѳргүскен бис:
Шошкаалдың
2701290508020916905080
портреди ѳг-бүле амыдыралы;
(даштыкы хевири)
Шошкаалдың
2139315127002787015127000
ажылы ѳске кижилерге хамаарылгазы;
(үүлгедиглери)
Шошкаалдың
2567940381020059653810
сеткил-сагыжы аарый бергени;
(психологтуг портреди)
Шошкаал -
буян – сагыызынныг кижи.
2. Шошкаалдың портредин болгаш ѳг-бүле амыдыралын кѳргүскени.
Чогаалдың маадыры Шошкаал «экер-эрес эрлерниң бирээзи. …, доруг аъттыг, дүк кагган шыва тонунуң ийи чартыкы эдектерин ол-бо талазынче чада тыртып, белинде куржанган дордум пѳс курунда кызыда азынган чазык шырайлыг аныяк эр. Бажындан ооргазынче ѳрээш, салып бадырыпкан
7
чоон узун кежегези салгын аайы-биле эстегилээн, курунда азынган хынныг бижээ солагай талазында халаңнаан, а ооргазында узун хапта суккан согуннары, ээтпек чазы ооң узун орукче үнген дайынчы байдалын сѳглеп турган.
Ооң Доруг аъдында узун чиңге сыдымны шевергин кылдыр дүргеш, баглап каан. Аъттың аъттаныр чартыында кызыл сѳѳскен сыптыг, чиңге илдиргелиг, чартык кулаштан узун ѳрүглүг баглыг кымчы чыткан. Ол таакпызын тыртып ора, чугааланган:
- Эх, Шошкаал, Шошкаал! Ам база Моол чуртунче тояап чорууруң ол бе? Ында чүнү каапкан кижи боор сен, четкер? Аал ораныңда удавас божуур чыгаан чараш-чаагай кадайыңны ѳѳнге олурту каапкаш, кайнаар-ла чүгүрүк Дорууң-биле ужуктурарың ол? Ой-ой, эктиңде ол кара бажың оскундуң халак, күжүр кайгалым!
Ооң сагыжынга хѳлбелчиңнээн чодураа дег кара карактарлыг, хүрең чараш шырайлыг кадайы кире хонуп келген. Ону ол узун орукче үдеп тура: «Орук-чирикке менди-чаагай чор, эжим!» - деп чугаалаан». (ЧИ. НТ. а.6-7)
«… эът-ханы мѳге-шыырак, делгем эгиннерлиг, узунзумаар күдер сынныг, «турза - узун, тутса - мѳге». (ЧИ. НТ.а.8)
«…Шошкаал арыг тыва уктуг болза-даа, ону арын-шырайындан-даа, дурт-сынындан-даа моол кижиден ылгай кѳѳрү берге. Ол моол дылды арыг билир. Өске чоннуң дылынга арыг чугаалажып билири кижиге кажан-даа артык эвес, ол чорук кижиниң бодунуң культуразының бедииниң, ѳске чонну хүндүлеп билириниң демдээ болур. Дыл билир кижиниң оруу каяа-даа ажык, эш-ѳѳрү кѳвей. Дыл билири – улуг чепсек, арын-нүүр» (ЧИ.НТ. а.11)
Шошкаал аал-оранынга хаая орар, үргүлчү узун орукка чоруур кайгал. Иштики Моолдуң девискээринден аскыр ѳѳрү чылгы малды чаңгыс эвес удаа ойладып-сывыртап эккелгеш, хемче чыгап киириптер турган. Ооң айыткалы-
8
биле эш-ѳѳрү аразында хире-шаа-биле үлежип аар турганнар. Ырак-узак орукче аъттанырда, Шошкаал аал-оранын, кадайын кады тѳрээн акыларынга, оларның кадайлары – чеңгелеринге чагып каар турган.
3. Шошкаалдың ажылы (үүлгедиглери), ѳске кижилерге хамаарылгазы.
Шошкаал мал-маганныг, аал-коданныг, ѳѳр чылгы малдыг, хѳй ажы-тѳлдүг улустуң хеймер оглу. Ол бичиизинден мал кадарып, аңнап, ада-иезинге, кожа-хелбээ чонунга дузазын кѳргүзүп, шалыпкын кежээ диртип ѳзүп келген.
Эжишкилер найыралы берге үеде билдинер дээни дег, ол моол чурттуң Гоби ховузунга ийи шынчы, эрес-дидим эштерин тывар: боду дег мѳге-шыырак, узун, делгем хѳректиг, дидим, хей черге ноянга эриидеткеш, ол ѳжээнин негеп аар бодалдыг Жамбал болгаш часпас адар, аътты-даа, тевени-даа эки мунуп билир Ану деп кайгал чараш кыс.
Шошкаал ийи эштиг делгем ховуну эртип, дүнеки аргага араатан аңнар – ирбиштерге таваржып, оларны ажып-тиилээш, орук ара Бадма кадайның аалынга аштанып-чемненип алгаш, оруун уламчылап чоруптарлар…
«…Оларның бар чыдары улуг ак ѳргээ удавайн кѳстүп келген. Ноянны канчаарыл? «Омбо ноянны ѳлүрбейн, ооң эң-не үнелиг амы-тыны дег хайыразы улуг таңмазын хунаап алыылы» - деп, Ану ийи эжинге сүме кылган. Ийи эр чугаалащкаш, Анунуң сүмезин хүлээп алганнар. Моолду Кыдат чагырып турар. А Моол – Тываны. Моол биле Кыдат ийи чурттуң кулу, ийи дакпыр дарлалдың адаанга ондап-остап чоруур боорга, алгыг-делгем девискээрлиг даглыг тыва чуртун чаңгыс кожуун кылдыр санап чоруурлар. «Чок, халыыдаан ноянның таңмазын хунаап алгаш, четтирбейн баргаштың, ону бодумнуң тѳрел аймаам байкараның баштыңынга белек кылдыр тудар болзувусса, меңээ-даа, кады чораан
9
эш-ѳѳрүмге-даа кончуг эки болуру магат» - деп, Шошкаалдың хайымнаан сеткил-сагыжынга кандыг-даа бодалдар үнүп-кирип турган». (ЧИ.НТ. а.34-35)
«… Шошкаал таңма кѳрүп кааш, хенертен аяс хүнде диңмирээшкин болган дег, халып келбишаан, ийи бижээчиниң баштарындан туткаш, үскүлештиргеш, ийи тарай октапкан. Күштүг үскүлежиишкинден олар ында-ла моорап калганнар. Узун, түрлүг мѳге начын кѳргештиң, кортканындан арган, куу ноянның үнү чидип, ховуга шүүргедеп келген хартыгадан корткан күске дег, олбук кырында сириңейнип, дала берген орган. Кайгал начын ноянның тудуп орган таңмазын холундан ушта соп алган. Ол хайыралдыг тыны дег таңмада ооң эрге-дужаалы, ат-алдары, арын-нүүрү, бодунуң чоок-кавы аймактарының мурнунга түрлүг күжү, чагыргазы бар-ла болгай, ам ону-даа алыстым-на деп билип кааны ол ыйнаан, кажан ооң холундан таңманы кайгал ушта соп алырга, ол коргуушкундан оңгарлы хона бергеш, чадаарда:
- Оода-ла сѳѳлгү катап таңмамга тейлеп ап кѳрейн – деп эрден дилээн.
- Эртен дургу таңмаңга тейлеп ап орбайн, чүңге тейлеп орган сен, кончуг маңгыс! – дээш, таңманы хавы-биле хойнунче супкаш, ноянга: - Хан ижер диштиг шулбус, сеңээ эжимниң үлүү болзун! – деп сымырангаш, ону чыттыр алагадааш, ѳгден үнерде, чаңгыс удаа «сыйт» кылдыр сыгырыпкан. (ЧИ.НТ.а.37)
«Шошкаал кыдат арага хамаанчок, тыва арага безин бо назыда ижип кѳрбээни-ле шын. Ижер туржук, амзап чорбаан. Тыва эр кижи дѳртен хар ашпаан шаанда, арага деп ажыг сугну ижип болбас, үре-тѳлүнге кончуг багай…. Араганы чүгле кырган кижилер ижип болур деп бурунгу ада-ѳгбелерниң чагыы ол». (ЧИ. НТ а.41)
Дедир чоруп ора, Бадма кадайның кыдаттың кара арагазын ийи маадырлар кадайның сеткилин хомудатпас дээш, апканнар. «Шошкаал
10
бодун туттунуп чадап кааш, ийи эрнин шѳпүйткеш, ырлап бадырыпкан:
Дѳрт-ле кечим кыдат шайы
Тѳне бээри ындыг ыйнаан.
Дѳртте кезек тѳнер эвес,
Дѳрде олур, кудуңар - ла, оо-шууу-у…» (ЧИ. НТ. а.42) Чогаалдың кол маадыры Шошкаал чоргаар , белен-селен ундаравас, ал- боду уян сеткилдиг, эш-ѳѳрзүрек, бодап алган сорулгазынга ыяап чедер, быжыг туруштуг. Коргуш чок, дидим чүректиг, ѳгбелериниң чагыгларын сагып чоруур маадыр.
4. Шошкаалдың сагыш-сеткили, ооң аарый бергени.
Шошкаал кадыг-бергеге чеже-даа чаңчыккан болза, ооң чүрээ кээргээчел. Шынчы эжи Жамбал дээш ооң «карааның чажы чайгаар-ла карактарын долуп келгеш, эриктерин ажып, а чүрээ хѳлзеп, «чым-сырт»кылдыр аарышкылыы дегет соккулаан» (ЧИ. НТ. а.59) Маадыр эжи дээш аткылажып демисежир дээрге, ооң тонунуң хойнунда шыгжап алганы ноян таңмазы бар, ону байкараның баштыңынга менди чедирип ѳргүүр. «Оо, ынчан байкара чонум улуг таңмалыг чагырыкчы ноянныг болур эвеспе!...»Эжиниң ынак кызы Ану дээш база аксы-сѳзүн аңаа берген. Ынчангаш олар «чүгле Тываже!» деп Жамбалдың чагыын ёзугаар бурунгаар халдыпканнар.
Сүрүкчүлер ийи дескеннерге чедип шыдавааннар. Агаар-бойдус чүдереп, кудай-дээрниң хѳңнү кударап, чаъс-бораанын чада берген. Куу туман тынган
кудай-дээр Тываже дезип бар чорааннарга болчуп, «соондан сүрген сүрүкчүлерден чажырып камгалаайн адыр» дигензиг, суггур чаъзын тѳге-ле берген…
«Бир эвес хай-бачыт болуп, таңмавысты чедип ап шыдавас болзувусса, улуг чаткадан кылыр апаар бис….» (ЧИ. НТ. а.62)11
Байкаралар чылгызындан
Чүгүрүк аът үнмезин!
Байкаралар салгалындан
Шүглүр мѳге үнмезин!
Дѳртте кезек уктуг хей-дир,
Дѳрт оол черле турбазын!
Каш-даа үе эргилзе,
Чаткам черле салбазын!.. (ЧИ.НТ. а.64)
Шошкаал эдерткен кызы Ану-биле Улуг-Хемниң эриинге келгеш, аъттары-биле хемни эштип кежипкеннер. Ону кѳрүп турган оолдар, кыстар
«…Бергелерге дүжүп бербес, муңгаралга алыспас, чоргаар кайгалывыс – Шошкаал акый эвеспе!» - « Бистиң эзир куш дег эрес кайгалывыс – байкараның Шошкаалы болза, …». (ЧИ. НТ. а.75) Хем кыдыында чурттап турар таныыры ирей-кадайның ѳѳнге Шошкаал ол-ла дүне хенертен улаарап, алгырып-кышкырып,эъди изип тура хонган. Ол бодунда Омбо ноянның салган чатказы дегген-дир деп билип турган.
Ынчангаш бодунуң аалынче барбайн, Эзирлиг-Кара-Сугже чорупканнар. Бичежек чадыр кылып, аңаа доктааганнар.
Шошкаалдың ырак оруктан келгеш, аарый бергенин ооң акыларынга, байкараларның баштыңынга дамчыдарга, олары удавайн чедип кээрлер.
«Мээң байдалым чѳгенчиг байдалда. Улуг чатка сѳѳртүп алгаш, чуртумда, чонумда келдим. Бо бүгүнү таңма дээш менче салганы ол. Ол таңма дээш моол эжим Жамбал ѳлдү, а Ану мында келгени бо. Мени бо бүгү чүве дээш ѳршээп-келдередип кѳрүңер, чонум… Байкара аймак ам ѳске тарамык тыва аймактарны чагырар күштүг таңмалыг. Эки-биле катай бакты база чүктеп эккелгеним бо-дур. Ол бак чүүл чүгле менде келгенин бүзүредип туру мен.
12
Ынчангаш аал-оранымче баарындан ойталап турарым бо… Оолдуг болганымга медээжок ѳѳрүүр-дүр мен. Кадайым Чечек биле оглумну кѳрүксээрим дендии…Каргыш-чаткадан ѳлүр болза, мен чааскаан ѳлүйн. Ажырбас. Боттуң үүлгедии ышкажыл. Мээң аалымга, мээң чоок дѳргүл-тѳрелдермге, мээң кадайымга бужар чатка-каргыш дылын караңнадып четпезин, халдавазын!...(ЧИ. НТ. а.94-95) «Өлзүмзе-даа, изим базар оглум бар, ажырбас оң! Чонум – улуг байкара база бар. Оглумга, кадайымга чордум, кѳрдүм. А таңманы чагырыкчы баштыңның холунга тутсуп, хүлээттим…» (ЧИ. НТ. а.113)5. Шошкаал – буян - сагыызынныг кижи.
Шошкаалды бүгү байкара чон карактап-ажаажып турбуже, ол коргунчуг аарыгдан сегип үнмээн. Ону Ак-Дагда улуг куйда орнукшуткан. «…кезээ мѳңгеде тѳнмес узун оруунче идик-хевин хепкергештиң, амызы үстү берген орунунуң кырынга кылын каш кидистерни катай-катай салгылааш, ол-ла орну-биле хевээр кѳдүрүп эккеп салып кааннар. А хѳрээнге чедир сесиирге кежи чоорган-биле шуглап каан. Эр кижиниң орукка ап чорууру дайынчы чепсек-херексели: ээтпек ча, хапта суккан молдурук баштыг согуннарын ооң орнунуң бажынга черде чѳлендир тургузуп каан. Ооң чоон кара ѳрүп каан кежегези, бажының адаанда бурунгу тыва угулзалыг хѳм сыртыкта ноюрзаан чүве дег, ак-куу сарыг ѳң шыва алы берген арнын чүзүннеп хевир кииргензиг, кыдыында карара шѳйлү берген чыткан.
Шошкаалдың мурнунда ширээ кырында аъш-чемниң бүгү дээжизин делгеп салган. А ооң хайыралдыг чүгүрүк доруун ээзиниң күзели-биле соңгу назыда мунуп чорзун дээш,эзер-чонаан сойгаш,чүген-чуларын ужулбайн бурганнаткаш, узун-дынын ээзиниң бир холунга тутсуп кааннар. Кезек болганда, куйнуң аксы дуглаттынган – даш оваа». (ЧИ.НТ. а. 137)
13
«Хүндүлүг баштың, салчак аймактың чагырыкчызы Салчак Эрдени, силерге мен – улуг байкара аймактың баштыңы болгаш чагырыкчызы Байкара Арун – бо ѳртек үнези тывылбас улуг ноян таңмазын берип, хүлээдип тур мен.
Улуг Кыдат биле Моол ийи дакпыр дарлалының адаанда ондап-остап, карааның чажын тѳп, аар базымчаның чүъгүн чүктеп чоруур уранхай-тыва чуртувустуң бүгү сандаргай улуг-биче тѳрел аймактарын чаңгыс бүле кылдыр каттыштырып, эптиг-найыралдыг, чаагай турушка чурттадып кѳрүңерем…» (ЧИ.НТ. а. 160)
Чогаалдың кол маадыры Шошкаал болгаш ооң моол ѳңнүү Жамбал чаңгыс иениң тѳрээн оолдары дег, ижин кара чокка эдержип чурттаар болганнар. Олар даңгыраанга шынчы болуп, ѳжээн-кылыктың шѳйүлген узун оруунга ону бадыткааннар-даа. Оларның база бир бүзүрелдиг, эрес-дидим эжи – Ану.
Моол чурттуң Омбо ноянынче «аалдаашкынындан» ийи экер эрлер амы-тынындан чарылганнар. Ынчалза-даа оларның чѳптүг демиселиниң эки талалары арткан – байкара аймактың амыдырал-чуртталгазында-даа, чоок кижилериниң болгаш салгалдарының угаан-бодалдарында-даа.

14
Түңнел
Чечен Ирбижейниң тоожузун сайгарып шинчилээрге солун болган. Чогаалдың кол маадырының овур-хевириниң сайгарылгазын кылгаш, ук маадырның овур-хевириниң онзагай, тускайлаң талаларын сайгарылга бадыткап турар.
Ёзулуг чѳрүлдээ кижиниң бодунда , чуртталгазын тѳлептиг азы тѳлеп чок чурттап эртери чүгле кижиниң бодундан, амы-хууда туружундан, бодунуң ол иштики делегейинде ак биле кара чүткүкчүлериниң демиселинге - буян, чѳптүг, ак талазын деткип чоруурундан хамааржыр деп
билиишкиннерни номчукчуларга чедирерин оралдашкан. Тыва проза чогаалында кижиниң овур-хевирин кѳргүзериниң талазы-биле база бир онзагай, бедик шынарлыг чогаал деп сайгарып кѳрдүвүс.
Теманы шинчилеп тургаш, ук авторнуң чогаалдарын сайгарып кылган ажылдар чогун билип, ооң чогаалдары бодунуу-биле онзагай, чараш, ханы утка-шынарлыг деп түңнелге келдивис. Чечен Байкараевич Ирбижей Байкара аймактың тѳѳгүзүн, буянныг ажыл-ижин, кижилерин, сагып, ыдыктап чораан чаңчылдарын, ол үедеги кижилерниң мѳзү-бүдүжүн кѳргүзүп шыдаан. Авторну ёзулуг тоожукчу, буян-сагыызынныг, «тыва кижиниң иштики аажы-чаңын үндүр «чулгуп» кээр аргалыг»1 чогаалчы деп түңнеп, кол маадырның овур-хевириниң сайгарылгазын чорударын оралдашкан бис.
Тоожу чогаалының тѳѳгү талазы-биле ужур-дузазы улуг, бот –тускайлаң аянныг болуп турар.
__________________________________________________________________
1 Ч.Ирбижей Дидим салгын а.43 «Авторнуң дугайында» (К.Ч.Черлиг-оол)
15
Ажыглаан литература даңзызы
Оргу К.Х., Куулар Н.Ш. Тѳрээн чогаал. 6 класс. – Кызыл: Тываның ном
үндүрер чери, 2002. – а.100
Оргу К.Х., Натпит-оол С.Х., Чамзырын Е.Т. «Тыва чогаал 10 класс». –
Кызыл: Тыв.НҮЧ, 2002. – а.3
Толковый словарь тувинского языка. Под ред. Д.А.Монгуша. –
Новосибирск: «Наука», 2003. – а. 166, 463, 499
ТГШИ Тыва чечен чогаал: Сѳѳлгү үениң шинчилелдери – Кызыл: КУБ
«Тыва полиграф», 2009. – а.114
5. Ч. Ирбижей Ноян таңмазы (тоожулал) – Кызыл: Тываның
Ю.Ш.Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери, 2008.
6. Ч.Ирбижей Дедир салгын (сонеттер, шүлүктер) – Кызыл – 2005. а.43
«Авторнуң дугайында» (К.Ч.Черлиг-оол)
16
Кызырылдалар даңзызы:
ЧИ – Чечен Ирбижей;
НТ – Ноян таңмазы;
ТСТЯз – «Толковый словарь тувинского языка»
ТГШИ – Тываның Гуманитарлыг шинчилелдер институду
17