Диспут на тему «Кадык ог-буле» для родителей


Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение
Найыралская начальная общеобразовательная школа
с.Дружба Администрации муниципального района
«Бай-Тайгинский кожуун Республики Тыва»
(МБОУ ННОШ)
Ада-иелерге диспут
«Кадык ог-буле»

Социальный педагог: Сендажы М.Б.
с.Дружба
Диспут «Кадык ог-буле».
Сорулгазы: Ог-булелернин уруг-дарыынын кижизидилгези-дээш сагыш салыры, ог-буле, ажы-тол дугайында билиишкиннер, салгалдан салгалдарже чоннун эки чанчылдарын дамчыдып бээри.
Богун ог-буле дугайында чугаалажып турар болганывыста, боттарывыстын узел-бодалдарывысты улежип корээлинер.
Кижи кадык болур дизе чуну канчаарыл? Кижинин кадыы шын чурттаарындан, чемнениринден, база шын тынып чоруурундан кончуг хамааржыр.
Кижи кадык чоруурун кузээр болза дараазында чуулдерни сагыыр:
1.Кижилерге багай чуве кылып, бак сеткил сеткивес.
2.Бодунун сагыш-сеткилин, мага-бодун кезээде арыглап чоруур.
3.Кижизиг болуп, ак сеткилдиг чурттаар. Кезээде чугле эки чуулдер кылып чоруур.
4.Алырын эвес, бээрин бодаар.
Боларны сагып чоруур кижи аарыг-аржыкка белен алыспас. Оларнын чуртталгазы долу, солун боор. Амыдырал-чуртталганын ужур-утказы – ниитилелдин сайзыралы-дээш, чараш амыдыралды чаяар дээш, кижи бурузу хире-шаа-биле улуун киирер.

Кижинин кадыкшылынга эн-не салдар чедирер чуулдер:
- амыдыралга таарымчалыг байдал;
- шын чемненири;
- гимнастика база организмнин арыглаашкыны болур.

Чоннун чаагай чанчылдары ада-огбелерден дамчып келген болганда, кижизидилгени ог-буледен эгелээри чугула.
Уруглар кижизидилгезинге ада-иенин улегер-чижээ эн улуг салдарлыг. Ол дугайынАда-ие кандыг болдур,
Ажы-толу ындыг болур - деп бистин бурунгу огбелеривис чагып чораан.
Ада кижи ырак сактыр, ындын бодаар,
Ава кижи чоок сактыр, хунун бодаар – деп чоннун мерген угадыы ада кижинин эр соруун унелээн.
Ачазынын эрес-кежээ, ажылгыр будужу, чон аразында толептиг ат-алдары ажы-толунге чоргаарал, улегер-чижек болур.
Иелиг кыс шевер,
Адалыг оол томаанныг.
Бо улегер домактан алгаш коорге, тыва улус ажы-толунун эрес-кежээзин, сагынгыр-тывынгырын иезинин хол тудунгур, ажыл-ишчи база угаангыр чоруун дорт хамаарыштырып чораан. Ылангыя кыс уругларнын бичиизинден-не херээжен кижинин чымыштыг ижинге чанчыгып, авазынын дузазы-биле янзы-буру ажылдарга, оон иштинде шеверлеп дааранырынга, ооренири чоннун «иелиг кыс шевер» дижиринден тодаргай костур.
Ажы-толу дээди бай,
Мал-маган ортаа бай,
Эт-сеп соолгу бай.
Тыва кижинин толге ынаа кайгамчык.Чеже-даа хой мал-маганныг, эт-септиг, бай-шыырак, ынчалза-даа уруг-дарыы чок кижини, ядыы-туренги-даа бол, ажы-толдуг кижээ бодаарга, аас-кежии чок-деп санаар.
Ие созун ижип болбас,
Ада созун ажырып болбас.
Иезинин-даа, адазынын-даа чугаалаан сос-домаа ог-булелернин уругларынга бир ден, хоойлу-дурум-биле домей болур.
Ог-булеге уругларны бот-боттарынга ынак болгаш хундуткелдиг кылдыр ооредир. Ада-иези оларны аразында эптиг-демниг чоруур болза, кандыг-даа бергелерни ажып эртип шыдаар.
Бо бугуну чуге сагындырып тур сен-дээрге, уе-шагнын оскерилген аайынче, ада-ие кижинин шаандан тура сагып чораан эки чанчылдары уттундуруп бар чыдарында. Шаанда болза мындыг турган-дыр, амгы уеде чурттап орар байдалывыс мындыг дээш, ада-ие боттары сайгаржып чугаалажыр, туннел ундурер уе келген.
Амыдыралдан бир чижектен сайгарып корээлинер.
Бирги ог-буле: Авазы ажылдап турар, ачазы арагылаар. Ажы-толу алды. Бо ог-буленин амыдыралын сайгаржып чугаалажыылынар. Чуу-деп бодап тур силер? Бо ог-буленин салым-хуузу кандыг болурул?
Ийиги ог-буле: Кайызы-даа ажылдап турар.Алды ажы-толдуг. Бо ог-буле-биле бирги ог-булени деннештирип корээлинер.
Уругларнын кайы-бирээзинге болушкаш бактажы бээр ада-иелер турар.Бурууну бот-бодунче чууй кагжып, алгыжып-кыржып чорааш, чуну-даа чедип шыдавас. Ада-ие кижи алгыжары дээрге-ле, ашаа азы кадайы корунчук баарынга олуруп алгаш, бодунун дурзузун коруп кааш, оон-биле алгышканынга домей апаар.
Херек кырында амыдыралда байдалды корээлинер. Амыдыралды каастап чоруур деп алгап-йорээп чорувуста-лачамдык ие-херээженнеривис ажы-толунун кижизидилгезинче сагыш салбастаан. Ооредири, кижизидери-даа школанын херээ-дир дээр хооннуг апарган.
Шак ындыг ог-булелернин уруглары ада-иенин кичээнгейи, чассыдыышкыны, кижизидилгези четпейн турарындан чааскаанзырай бээрлер. Оон туннелинде бичии кижи озуп келгеш, кандыг кижи болурун даап бодаары безин коргунчуг.
Бичиизинден тура тыва чанчылдарга кижизидип, таакпынын, араганын, наркотиктернин хоразынын дугайында чагып чугаалап-ла турза, ол кижи озуп келгеш, багай улустун салдарынга черле алыспас.
Ог-буле уруг-дарыынын кижизидилгези-дээш кызып чурттаар. Чуге дизе, уруглар-бистин келир уевис болгай. Бис оларга кандыг кижизидилгени бээр бис, оларнын келир уези база ындыг болур.
Ажы-толге чуу херегил? Оларга ада-иенин изиг ынакшылы, чассыдыышкыны болгаш кичээнгейи.
Ада-иези кадык болур-ла болза, ажы-толу база кадык болур.
Туннел: Кандыг-даа берге уеде бот-боттарын деткип, дузалажып, сагыш-сеткили хооннежип чоруур болза, езулуг бойдустан чаяап кааны-дег кадык ог-булени тургузуп шыдааны ол. Ындыг ог-буленин ажы-толунун ооредилге-кижизидилгези эки, бергелерге торулбас. Келир уеде эртем-билиглиг, биче-сеткилдиг кижилер болурлар.