Махарбек Туганов — основоположник осетинской живопии








Уыдысты фыццжгтж
Тугъанты Махарбег.

8-жм кълас (лжмжгъ къордтж)


Ахуыргжнжг Цжллагкаты С.Ю. Урочы темж: : Тугъанты Махарбег (Рацыд лексикон жрмжг бафидар кжнын)
Грамматикон жрмжг: вазыгджын хъуыдыйады бжттжгтж; номдары тасындзжг; амад нымжцонтж (фжлхат).
Урочы нысантж:
Хъомыладон: ахуырдзауты эстетикон дуне фжхъжздыгджр кжнын, патриотон хъуыдытж сжм гуырын кжнын; амонын сын царды жцжг нысантж.
Ахуырадон: ныхасы аржхстдзинждтж ржзын кжнын; бжлвырд темжйы фждыл хи хъуыдытж дзурын; хатдзжгтж кжнын; диалогон жмж монологон ныхас аразыныл кусын.
Райржзтон: ирон жвзагмж тырнындзинад ржзын кжнын; интеллектуалон миниуджытж ржзын кжнын.
Практикон: 1)фжцалх кжнын ахуырдзауты рацыд лексикон жрмжгжй ныхасы миджг пайда кжныныл; дзурын сфжлдыстады темжйыл; сфжлхатын рацыд грамматикон жрмжг (амад нымжцонтж; номдары тасындзжг; бжттжгтж: та; фжлж; уый тыххжй; уымжн жмж);
Куысты хуызтж: лексикон диктант; лексикон жмж грамматикон фжлтжржнтж; диалогон жмж монологон ныхас аразыныл куыст; ныхасы ситуацитж; аудировани; жмбисжндтимж куыст; хъомыладон беседж.
Урочы фжлгонц: фжйнжгыл фыст; интерактивон фжйнжгыл презентаци; текстытж.
Цитатж: «Хорз аджймаг вжййы зондамонжг жмж пайдахжссжг аджмжн».
Рене Декарт, 1590-1650, францаг философ
Урочы цыд:
Организацион хай.
1.Ахуыргжнжг жмбарын кжны урочы темж жмж урочы нысантж, жвжры ахуырдзауты размж хжстж. 1 слайд
Кусжн хай.
1.Лексикон диктант (ахуыргжнжг дзуры дефиницитж, скъ-тж та сын фыссынц се мбарынждтж).
Исты фарста кжнж проблемж лжмбынжг жвзарын; ахуыр жй кжнын (иртасын)
Истжмж тынг хорз аржхсын; аржхстдзинад (джсныйад)
Нж рагфыджлтжй нжм чи рхжццж, уыцы уацмыстжй иу (тауржгъ)
Дыууж предметы кжнж фжзынды кжрждзимж хжстжг куы фжлжууынц (бастдзинад)
Уый вжййы фыццаг, скжны фжндаг иннжтжн (бындуржвжржг)
Ис жм бирж зонындзинждтж; фыссы зонадон куыстытж (ахуыргонд)
Аивады хуызтжй иу (нывкжнынад)
Искжй жххуысжй (руаджы)
Цард искжмжн кжнж истжмжн раттын (снывонд кжнын)
Аджмы царды уаг, хи дарыны культурж (жгъдау)
Эпикон тауржгътж (кадджытж)
2.Логикон ржхыстжн сж кжржттж баххжст кжнын (интерактивон фжйнжгыл куыст). 3 слайд
Иртасын ( жрдзы сусжгдзинждтж иртасын(Ахуыргонд иртасы жрдзы сусжгдзинждтж(
Руаджы (Репины руаджы(Репины руаджы Тугъанты Махарбег райста бжрзонд джсныйад(
Кадджытж(нарты кадджытж(Мж зжрджмж тынг цжуынц нарты кадджытж(
Снывонд кжнын(цард снывонд кжнын(Къоста йж цард снывонд кодта йж райгуыржн бжстжйжн(
фжлж ма нывкжнынадыл дардджр ахуыр кодта Германы.
уый тыххжй никуы ферох уыдзжн ирон аджмжй йж ном.
уымжн жмж сты тынг цымыдисаг.
жмж йын уыцы хъуыддаджы жххуыс кжны йж ахуыргжнинжгтжй иу.
3.Саразын хи логикон ржхыстж дзырдтимж:
бындуржвжржг; жгъдау; баст сты.
4.Бабжттын нымжцтж Тугъанты Махарбеджы царды хабжрттимж (хжслжвжрды размж сфжлхатын амад жмж ржнхъон нымжцонтж) 4 слайд
1881 азы (райгуырдис нывгжнжг)
1901 азы (бацыд Бетъырбухы Аивждты Академимж)
1903 азы (ацыд Германмж)
1948-1952 азы онг (куыста ныв «Нарты куывд»-ыл)
5.Нывтыл афжлгжст (интерактивон фжйнжгыл жвдыст цжуынц Тугъанты Махарбеджы нывтж: «Ацжмжз», «Фжндыр куыд фжзындис», «Тотрадзы мжлжт» жмж жнд) 6-9 слайдтж
6.Нывимж куыст. «Нарты куывд» 10 слайд
Фжрстытж:
1.Куыд ужм кжсы, цжмжн хонынц ацы ныв эпикон?
2.Кжй базыдтат нарты хъайтартжй нывы? Куыджй?
3.Чи кафы бжгжныйы къусыл?
4.Цавжр ахоржнтжй фыст у ныв?
6.Аудировани.
Фжндыр куыд фжзындис (адаптацигонд текст)
Иухатт Сырдон Хжмыцмж смжсты ис жмж йын йж хъуджы адавта. Хъуг та уыдиc диссаджы нард хъуг. Агурынтж райдыдта Хжмыц йж хъуджы, фжлж – ницы. Ацыдис къулыбаджг усмж (к ведунье), жмж йын уый радзырдта, Сырдон кжм цжры, уый.
Бацыдис Хжмыц Сырдоны хждзармж, кжсы, жмж стыр аджы йж хъуджы фыд фыцы. Рамжсты ис Хжмыц, рацахста Сырдоны фыртты жмж сж аджы ныккалдта, йжхжджг ныхасмж жрцыд.
Бамбжрста Сырдон, цыджр фыдбылыз кжй жрцыд, жмж йж хждзармж фжтагъд кодта. Дзуры бинонтжм, фжлж йжм ничи кжсы. Агмж ныккасти ,- жмж де знаг джр афтж.
Ужд райста Сырдон йж хистжр фырты цонг жмж дзы саржзта фжндыржн тигътж, иннж фыртты зжрджты тжгтжй та скодта фжндыржн тжнтж. Ныззарыдис, ныццагъта Сырдон йж фжндыржй жмж йжм дуне ныхъхъуыста.
Жрхаста уыцы фжндыр жмж йж Нартжн балжвар кодта. Уый фжстж сын афтж : - Уемж мж цжрын бауадзут.
Жмж загътой Нарты аджм : - Ахжм хжзна нын чи слжвар кодта, уый не хсжн жфсымжрау цжржд. Ацы фжндыр та, мах куы нал ужм, уждджр нж царды хабжрттж дзурдзжн.
7.Фжрстытж:
Цжмжн саржзта Сырдон фжндыр? Цжмжй йж саржзта?
8. Х/куыст сбжржг кжнын.
Скъ-тж тжлмац кжнынц дзырдбжстытж:
Выставка работ именитого осетинского художника;
музей имени М. Туганова;
пойду завтра;
интересные картины;
сегодня не могу пойти;
потому что заболел;
мне понравилось;
около месяца;
близко к чему-то;
9.Саразын ныхасы ситуацитж, ацы дзырдбжстытыл жнцойгжнгжйж.
1)2 собеседника говорят о том, где находится музей им.
М.Туганова, что там экспонируется и как долго.
(-Тугъанты Махарбеджы музей кжцы ран ис?
_Сабырдзинады проспекты?
-Жмж дзы ныртжккж цавжр равдыст ис?
-Мжнмж гжсгж, нырыккон ирон нывгжнджыты равдыст.
-Жмж кждмж уыдзжнис?
-Иннж къуырийы кжронмж.)
2)Один из собеседников собирается идти в музей и спрашивает другого, не желает ли он пойти с ним. Тот объясняет причину, по которой он не может пойти.
(-Абон Театралон музеймж цжужм. Цжуыс немж?
-Нж, абон мын гжнжн нжй.
-Цжуыннж?
-Мжскуыйж нжм уазджытж жрцжудзысты жмж сж размж вокзалмж ацжуын хъжуы.
-Уж хжстжджытж сты?
-Нж, мж мады хорз зонгжтж.)
3)Один из собеседников ходил вчера в музей. 2 уточняет, с кем именно. Спрашивает, что видел в музее и что ему понравилось больше всего.
(-Знон Тугъанты Махарбеджы музейы уыдтжн.
-Кжимж?
-Мж къласимж.
- Цымыдисагжй дзы цы федтай?
-Диссаджы ржсугъд нывтж.
-Дж зжрджмж дзы тынгджр кжцы фжцыдис?
-Бедойты Шалвжйы ныв «Аргъау»).

10.Диалогон ныхас монологон ныхасжй баивын. 11 слайд
Жржджы журнал «Национ колорит» -ы бакастжн Тугъанты Махарбеджы номыл музейы тыххжй.
Жмж дзы цы фыссынц?
Бирж цымыдисаг хабжрттж Зоныс, ацы музейыл сждж азжй фылджр кжй цжуы, уый?
Жцжгжй джр ахжм рагон у?
О, саржзтой йж 1903 азы зындгонд архитектор Рябикины проектмж гжсгж.
Жмж дзы райдианжй джр музей уыд?
Нж. Фыццаг ужладзыджы уыдысты дуканитж жмж зжрингуырдты (ювелиры) жрмадз, дыккаг ужладзыджы та цжргж кодтой.
11.Жмбисжндты хсжн равзарын, йж хъуыды кжмжн ис бабжттжн урочы цитатжимж, ахжм 12слайд
Жвзжржн хорз ма ракж – нж йж бамбардзжн.
Зондджын сжржй архайы, ждылы та – тыхжй.
Хорз лжг аджмы у, жвзжр та – йжхи.
Чи цас фены, уыйас зоны.
Аджм кжрждзи руаджы цжрынц.
12.Саразын хъомыладон беседж «Кжй хонжм жцжг патриот» (Тугъанты М. царды бындурыл). Бамбарын кжнын ахуырдзаутжн царды жцжг бжрзонд нысантж. 2 слайд
13. Кжронбжттжн. Хатдзжгтж скжнын.
14.Х/куыст: диалог сахуыр кжнын.
15.Бжржггжнжнтж сжвжрын.



Тугъанты Махарбег (текст)
Тугъанты Махарбег нымад у ирон нывкжнынады бындуржвжржгыл. Фжлж йж ном канд нывкжнынадимж баст нжу – уый уыд ахуыргонд, этнограф, археолог, аивадиртасжг.
Тугъанты Махарбег райгуырд 1881 азы. 1901 азы бацыдис Бетъырбухы Аивждты академимж. Ахуыр кодта номдзыд уырыссаг нывгжнжг Репинмж жмж йж руаджы райста бжрзонд джсныйад. 1905 азы , академи каст нж фжцис, афтжмжй ацыд Германмж нывкжнынадыл дардджр ахуыр кжнынмж.
Махарбег тынг хорз зыдта ирон аджмы жгъджуттж жмж традицитж, йж рагон истори, уарзта нарты кадджытж, тауржгътж, жмбырд сж кодта. Ирон нывгжнжгжн ном скодтой нарты кадджытжм нывтж – иллюстрацитж: «Ацжмжз», «Куырдалжгон», «Фжндыр куыд фжзынд», «Тотрадзы мжлжт» жмж бирж жнджртж. Уыдоны хсжн сжйраг бынат ахсы йж эпикон ныв -«Нарты куывд». Махарбег ацы ныв куы ныффыста , ужд ыл сжвжрдтой аджмон нывгжнжджы ном – ахжм арф бастдзинад ын уыд ирон фольклоримж.
Нывгжнжг джсны уыд кафынмж, йжхжджг жвжрдта сценжйыл рагон ирон кжфтытж.
Тугъанты Махарбег уыд жцжг патриот, йж цард йж аджмжн чи снывонд кодта, ахжм аджймаг.