Урок-семинар по башкирской литературе Ил тарихы — ир??р и?енд?
Баш6ортостан Республика3ыны5 м17ариф министрлы7ы
Йылайыр районы муниципаль районы ха6ими1тене5 м17ариф б9леге
:аш6ар ауылы т2п д2й2м белем бире9 м1кт1бе – Юлдыбай
ауылы урта д2й2м белем бире9 м1кт1бе филиалы
Ил тарихы - ир81р и5енд1
Т™I™_се: баш6орт теле 31м 181би1те
у6ытыусы3ы Юлгилдина Л1йс1н
З2ф1р 6ы8ы
2017
Ил тарихы- ир81р и5енд1
1-се 2л2ш
У6ытыусы. Ил 24т2н1 яу килг1нд1 –
Х1т1р замандар8а
Набат 3у7ыр бул7ан хал6ым!
- Ир-егетт1р, яу7а!
Ир намы4ын ал7а тотоп,
Ирмен тиг1н ир81р
Илде 6урсып 6ылыс ал7ан,
Ар7ыма66а менг1н.
Х1йерле к2н, х2рм1тле 6уна6тар, у6ытыусылар, у6ыусылар! Б2г2н бе8 3е88е5 мен1н «Ил тарихы – ир81р и5енд1» исемле 181би – музыкаль д1реск1 йыйылды6.
Эйе, Р1с1й81 2012 йылды тарих йылы тип и7лан ителде. Р1с1й к9кр1генд1 Баш6ортостан я6ты бер 6ояш ке9ек. Борон-борондан баш6орт хал6ы, Р1с1й мен1н 31р ва6ыт берг1 бул7ан. Оло 18ибебе8 Мостай К1рим 1йтк1нс1 табындаш та, яу8аш та, хата 61бер81ш т1 бул7ан. Р1с1й д19л1те т2рл2 милл1т хал6ы мен1н б2й2к. ! тарихты халы6 я8а Илебе88е сит милл1тт1р8е5 нинд1й ген1 килмеш1ге ба4ып алыр7а тел1м1г1н? Тарих бы7а 98е ша3ит. Азатлы6ты я6лап, Р1с1й хал6ы мен1н баш6орт егетт1ре л1 яу7а сап6ан. ?1йр1тлект1ре батырлы6тары, йыр-мо57а 7аши6 булыу8ары мен1н баш6орттар тарихта 98 урынын тап6ан.
Б2г2н бе8 :аш6ар, Ис6ужа, Ишбулды ауылдарынан сы66ан 1812 -1814 йыл7ы Ватан 3у7ышы, 1941-1945 Б2й2к Ватан 3у7ышы батыр8ары
Тормошона к98 3алырбы8. Улар й282нд1 31р беребе8 98 ш1ж1р13енд1ге ата-бабаларын, олатай-а7ай8арын и4к1 ал3ын ине.
/с1хн1л1штере9/
-1-
13 EMBED Word.Document.8 \s 1415
!йт, ти31ге8, 1йт1йем-
Заманымды5 ха6лы7ын,
К95елемде5 сафлы7ын,
Ил 398ене5 алтынын
Ил-ил булмай, ир булмай
Ир булма3а, ер булмай,
Ере ю6ты5-к2н2 ю6,
К2н2 ю6ты5-й9не ю6
Ш2к2р, бар8ыр илебе8,
Бына тиг1н к2н2б28!
№алдаттар. №ай, афарин, Байы6 с1с1н!
Кутузов. Дан, 3е8г1, мои любезные башкиры! Да, да, мои любимые башкиры!
№алдаттар. Ним1 ти? Любизар тиме? Эйе, эйе любизар ти бит!
/№алдаттар. «Любизар» 8ы йырлап 6айтып кит1л1р/
Бе8 3у7ыш6а инг1нд1,
Б1хилл1штек барыбы8,
Бе8 3у7ыштан сы66анда,
Алдан сы6ты даныбы8.
Любизники, любизар,
Маладис, маладис!
Фрацуздар килеп инг1н
М1ск19 тиг1н 6ала7а
Бе88е5 71ск1р 6ы4ып ал7ас,
Сы7ып 6ас6ан дала7а.
Любизники, любизар,
Маладис, маладис!
М1ск19г1 л1 кер8ек бе8,
Парижды ла к9р8ек бе8.
Француздар8ы е5г1нд1,
Ер емертеп й2р2н2к бе8.
-3-
2-се к9ренеш
Бала. Э3е-3ей, ауылдаштар! Яу8ан 6айтып кил1л1р! Илг1 тыныслы6 кил1, француздар8ы е5г1нд1р!
/Халы6 улар8ы 6ымы8 мен1н 6аршы ала, к9реш1л1р/
№алдаттар. №аумы3ы7ы8! Йорт-ил имен тор8омо?
Ауыл 6арты. Алла7а ш2к2р, уландар! Тыу7ан еребе8г1 и41н-3ау ая6 ба4ыуы7ы87а, к9реше9ебе8г1 до7а 6ылып алайы6./до7а 6ылалар /
М2х1мм1тв1ли. Ауылдаштар, француздар8ы ояларына тиклем, ба4тыр8ы6! Парижды ла к9р8ек! №е8г1 француз яулы6тары, а4ыл-а4ыл би819ест1р8е б9л1кк1 алып 6айтты6. /Яугир8ар б9л1кт1рен 2л1ш1л1р / Байы6 с1с1н, ба4 1ле, 2882р2п, й2р1кт1р китте елкенеп!
/бейей, халы6 та6ма6 1йт1/
Фрацуз, француз, кил1 ти,
Напалеоны т9р1, ти.
Яуы етк1н М1ск19г1 л1
Бу4а7ала тора ти.
Ай, 3ай, 3ай, 3ай
?1йр1тл1нм1к була, ти.
Ай, 3ай, 3ай, 3ай,
Ю6 ит1м, тип, иле5де.
Б2т1бе881н к2л1, ти 81.
Бу4а7анан кер1, ти.
№ай, азамат ары4лан да
Яу8а дошман ай6а7ан.
Й2881ренд1 даны бал6ый,
К9п ер81р8е бай6а7ан.
Ай, 3ай, 3ай, 3ай,
Т9р81н урын алы7ы8,
Ай, 3ай, 3ай, 3ай,
№ары балды 3алы7ы8,
Ары4ландай батыр8ар8ы5
Ар6а3ынан 6а7ы7ы8.
/Т9р1 ин1/
-4-
Т9р1. №аумы3ы7ы8. :отло бул3ын байрамы7ы8! Й1м171т, мин 3е8г1 указ алып килдем, ты5ла7ы8!
Халы6. Уй, аллам! Та7ы нинд1й х1б1р алып килде ик1н!?
Т9р1. Б2й2к Р1с1йг1 №2ж9м итк1н, Наполеон 71ск1рен илебе881н 6ыуып сы7арыу8а 8ур батырлы6 к9р31тк1не 2с2н, №2й2нд2ков М2х1мм1тв1лиг1
ер бирел1!
Халы6. Бына б1хет! Даланы бар ик1н М2х1мм1тв1лине5!
/халы6 6отлай/
Автор. 1812-1814 йыл7ы Ватан 3у7ышы яугиы №2й2нд2ков М2х1мм1тв1ли
8-се баш6орт полкы составында Париж7а ин1. !бей батшаны5 ике ми8алы мен1н б9л1кл1н1, ер бирел1. Шулай итеп, №2й2нд2ков М2х1мм1тв1ли Ис6ужа ауылынан сы7ып, №а6мар йыл7а3ыны5 3ул я6 ярында ауыл 3ала. Халы6 был ауыл7а В1ли исемен бир1.
Быуындар быуын7а ял7анып, №2й2нд2ковтар н14еле арта бара. Затлы ш1ж1р1 а7асына 6от 6ундырып, й1шел б2р2л1ре арт6андан арта бара.
Тыу7ан ерен ба46ынсылар8ан 3а6ла7ан ил батыр8арына, м15гелек дан!
2-се 2л2ш
/3у7ыш башланыуы тура3ында к2й\
У6ытыусы. 1941 йыл. Б2й2к Ватан 3у7ышына :аш6ар, Ис6ужа, М16с9т, Ишбулды ауылдарынан да бик к9п егетт1р яу7а алына. :131рле 1941 йыл... Илебе8г1 к9пме а3-зар, к98 й1шт1ре, 6ай7ы, 1се 3а7ыш алып килде. Оноторло6мо ил батыр8арын, оноторло6мо тылда, Е5е9 2с2н бар к2ст1рен й1лл1м1й бил б2кк1н 2л1с1й-61рт1с1й81р, ил ин1л1ре?
:18ерле 6уна6тар,у6ыусылар! Я6таштарыбы8, яугир ша7ир8ар Т2хф1т 31м !мир Моратовтар8ы5 ши7ыр8ары аша ил 31м тыл батыр8арын и4к1 алайы6.
/с1хн1л1штере9/
!мир. А7ай! Т2хф1т а7ай! №у7ыш сы66ан! Германия бе88е5 илебе8г1 3у7ыш ас6ан!
Т2хф1т. Булма4, !мир! Кем 1йтте?
!мир. Эй, Т2хф1т а7ай! Б2т1 халы6 урамда зар илай. Я5ы 7ына :аш6ар8ан колхоз р1йесе килеп, 3у7ыш6а барыусы егетт1р8е5 исемлеген 6алдыр7ан. №ин д1 бар ти, а7ай!
Т2хф1т.
- :ай7ырма, 6устым! Б2г2нг2 к2нг1 тиклем, илебе8г1 к9пме яу килде? Бирешм1нек, немец фашистарын да 25д1ренд1 тонсо6торорбо8!
-5-
Тарих ша3ит: -6-
Русь 6ылысыны5
(ткерлеен к9пт1р таты7ан.
Сы8ама7ан у7а бер килмеш1к,
Т981 алма7ан у7а Батый хан.
Чуд к9ленд1 немец батырыл7ан,
Швед килг1н - ул да турал7ан.
Бар донъяны дер 3елкетеп килг1н
Наполеон да унан 6ыйрал7ан.
Бер81м бул7ан хал6ым ха6лы6 2с2н,
Бер дошман7а башын эйм1г1н.
Ят3а ятып 6ал7ан яу 6ырында,
!мм1 илен, ерен бирм1г1н.
Тарих бел1:
:ылыс тотоп килг1н,
Шул 6ылыстан башы 6ыр6ыл7ан.
Дауыл с1ск1н – 6ара дауыл ур7ан,
:ан к241г1н – 6анына тонсо66ан.
У6ытыусы. Эйе, тарих 98е бел1, тарих 98е ша3ит. Т2хф1т 31м !мир Моратовтар8ы5 аталары Ф1тт1х олатай 8а 2с 3у7ышта булып, Георгий Крестарыны5 тулы кавалеры бул7ан. Б2й2к Ватан 3у7ышында биш улы: Т2хф1т, !хм1т, М1хм9т, М2х1мм1тй1н, !мир 6атнаша.
Айзир1. !мир Ф1тт1х улы Моратов 1926 йылды5 15 мартында Йылайыр районы Ишемб1т ауылында кр14ти1н 7аил13енд1 тыу7ан. !бй1лил районы !лм2х1м1т, Х1йбулла районы А6ъяр, Матрай районы Юлдыбай м1кт1пт1ренд1 у6ый. №у7ыш башлан7ас колхозда эшл1п ала. 1942 йылды5 15 мартында Матрай район газета3ыны5 яуаплы секретары итеп 9рл1тел1, 1 бер йылдан, 17 й1шенд1, 3алдат шинеле кейеп, Ватанды фашист илба4ар8арынан азат итер 2с2н, яугир81р сафына ба4а.
Старшина !мир Моратов, х1рби хе8м1тт1 ете йыл булып, тыу7ан я7ына 1йл1неп 6айта.
№у7ыштан 3у5 балалар йортонда, м1кт1пт1 у6ытыусы, район халы6 м17арифы б9легенд1 инспектор-методист булып эшл1й. Район г1зите м2хх1рри1тенд1 л1 эшл1п ала, 1мм1 79мерене5 бик к9п 2л2ш2н балалар у6ытыу7а ба7ышлай.
!мир Моратовты5 2с 32н1ре була: 3алдат, у6ытыусы, журналист. №1м 79мере буйы ошо 2с 32н1рен1 то7ро 6ала.
Б2й2к Ватан 3у7ышы яугир8арыны5 фронт х1тир1л1ре баш6орт теленд1 айырым китап булып сы6ма7ан са6та, !мир Моратов был изге эшк1 т19гел1р81н булып тотона. №у7ыш осоро х1тир1л1рен1н тор7ан 2с китабы донъя к9р1. «Х1тер»(1991), «Е5е9 анкета3ы»(1994) исемле китаптарында автор, ф1жи7ле йылдар8ы к98 алдынан 9тк1реп, 94мер 3алдатты5 к9рг1н-кисерг1нд1ре аша 3у7ышты5 к9п я6лы й282н, совет кешел1рене5 6а3арманлы7ын, т98емлелеген 1се д2р24л2к мен1н табыр7а тырыша. №1р очеркта Е5е9 ха6ына бирелг1н ю7алтыу8ар 2с2н 1се 3а7ыш ярылып ята. !мир Моратовты5 2с2нс2 китабы «Ер я8мышы» тип атала. Т2рл2 йылдар8а ижад ителг1н ши7ыр8арында тыу7ан ер, тыу7ан ил, кеше 31м заман ха6ында уйланыу8ары, х19ефл1не981ре, 1рне981ре са7ыла.
!мир Моратовты5 ши7ыр8ары, очерктары, м161л1л1ре ту7ан 181би1т д1реслект1рен1 31м баш6а китаптар7а индерелг1н.
/!мир Морат ши7ыр8арын ятлау/
Й1шт1шт1рем1 1. ?1зинур ятла
17-л1 ген1 шинель кейг1н
Сыбы6 ке9ек сибек 94мер81р,
Запас полктар8а сыны7ыу 9теп,
18-81 яу7а кер8ел1р.
19-8а бе8 ветеран инек-
Ут-3ыу8ар8ы киск1н яугир8ар,
Ярты Европаны урап сы66ан,
Берлиндар7а етк1н ел7ыуар8ар
Ветерандар. ! бит 98ебе8г1 №а6ал т9гел-мыйы6 94м1г1н.
К9пт1ребе8 хатта ошо7аса
Егет булып 6ы8 8а 9пм1г1н.
Нис1 йылдар та5дар тыныс ата.
Ил 6аршылай байрам ирт13ен. Ишбулат, ?1зинур8ан 3у5 ятла
-№аумы, байрам!
№аумы, Е5е9 к2н2!
Ауылым урамынан 9т1мен.
Урамдар 3ил. Ауыл йо6лай 1ле.
К9кт1 39н1 3у57ы йондо88ар.
Ту6та! :ап6алар8а, 6ап6алар8а -7-
Ним1 6уй8ы 1ле йымылдап, -8-
Йондо8! :аймалан7ан йондо8!
К9пме 6ап6алар7а эленг1н!
Й28 81 илле ике ба8ы6 йондо8
Ауылым урамына 3ибелг1н.
:айма йондо8-тим1к, бер заман
:ай7ы инг1н ошо 6ап6анан: Айгиз, Ишбулаттан 3у5 ятла
Й1 бер 1с1 ул3ы8 тороп 6ал7ан,
Й1ки етем 6ал7ан балалар.
:айма йондо8- тим1к, бер заман
:ара 6а7ы8 инг1н ошо 6ап6анан:
Й1п-й1ш 3ылыу 6атын, ир3е8 6алып,
Менд1рен1 9к3еп 6аплан7ан.
Мине5 6ап6амда ла шул йондо8:
Яу8а ятып 6ал7ан бер а7ам.
К9ршемд1 л1 йондо8: шул к9ршем
Сабый к2й2 6ал7ан атанан.
Й28 илле ауылдашым мине5-
:ап6ала7ы ошо йондо88ар.
Шул йондо88ар яу8а 6ал7андар8ы:
Ун 3иге8 81 й1шлек олатай8ар8ы,
Егерме л1 й1шлек 6артатай8ар8ы Тимерблат, Айгизд1н 3у5 ятла
Бе8г1 х1терл1теп тор3ондар!..
Онотоламы ни ул йылдар!
!йе,
Бе88е шулай итеп 39р1тл1й81р:
Ки5 яурынлы, 6ал6ыу к9кр1кле, Рафаил, Тимербулаттан 3у5 ятла
№ом7ол буйлы, б2рк2т 6арашлы-
!йтер3е5, бе8 ике й2р1кле.
А6 я7алы й1шел гимнастёрка
24т2б2881 тора кипс1леп.
К9кр1кт1рг1 3ыймай наградалар!
№1р беребе8 Герой - к9рс1ле!
Орден-ми8алдарын ялтыратып
(тк1н са6та сафта а7ай8ар,
К98к1й81рен ни51 м2лд2р1теп !лзир1, Рафаилдан 3у5 ятла -9-
:аранылар ик1н апай8ар.
Алтмыштар8ы 9тк1н апай8ар?..
И4т1рен1 т2шт2 мик1н 1лл1
Июнь та5ы 6131р 6ыр6 бер8е5?
Яу7а ките шул к2н к9пме ир-ат,
Именлеген 6урсып йорт-ер8е5?
:ап6алар8ан о8атып тороп 6алды
Бойо6 й28л2 й1неш-й1нк1й81р!
Килен булып т2шк1н й1ш апай8ар,
№2й2п туя алма7ан е5г1й81р
Рамдар8а тора 39р1тт1р,
*урайтыл7ан фото39р1тт1р:
Мо5айышып бе8г1 6арай8ар
Яу еренд1 6ал7ан а7ай8ар. Л1йс1н, !лзир1н1н 3у5 ятла
Рамдар8а тора 39р1тт1р,
Тоно6лан7ан фото39р1тт1р.
№9р1тт1рме? Т9гел ! (881ре!
:ола6тар8а сы5лай 39881ре.
Рамдар8а фото39р1тт1р-
Леп-леп тиб1 тор7ан й2р1кт1р:
Тилмерешеп 3е8г1 текл1й81р,
Тол исемен ал7ан е5г1й81р!
Е5е9 к2н2! Фейерверктар г2лтл1й,
№ауалар8ы яра марштар. !лим1, Л1йс1нд1н 3у5 ятла
Е5е9 к2н2. Ки4еш1л1р унда
:ыуаныстар мен1н 3а7ыштар.
Тилмер1л1р унда 6ыр6 йыл элек
Тол исемен ал7ан 6атындар.
Улдарынан й1шереп к98 й1ш 3ы7а
Ата-1с13е8 94к1н й1тимд1р.
Е5е9 к2н2. Й1р1х1тт1р 3ы8лай,
Шы7ырлай8ар 6улты6 тая6тар.
Дон буйында 6ал7анокопташын
№а7ынып илай яугир 3алдаттар
!лим1. Т2хф1т Морат (Т2хф1т Ф1тт1х улы Моратов) 1906 йылды5 24 7инуарында Баш6ортостанды5 Йылайыр районы Ишемб1т ауылында тыу7ан. Башлан7ыс белемде тыу7ан ауылында ала. Т1981 Тем1спрофтехм1кт1бенд1 балта 31м тимер о4талы7ына 2йр1н1, унан 1922 йылда Ырымбур баш6орт педагогия техникумыны5 18ерлек б9леген1 ин1.
Педтехникумды тамамлау7а, танылып 2лг2рг1н й1ш ша7ир8ы «С1с1н» журналы редакция3ына эшк1 са6ыралар. Унан, Бер ни тиклем Баш6ортостан радиокомитетында 31м «Башкнига» н1шри1тенд1 эшл1г1нд1н 3у5, Т.Морат т1981 Х1йбулла районы м17ариф б9легенд1 инспектор, унан А6ъяр урта м1кт1бенд1 у6ыу б9леге м2дире, баш6орт теле 31м 181би1те у6ытыусы3ы була. Алты йыл р1тт1н й1м171т башлан7ысында м17ариф хе8м1тк1ре профсоюзыны5 район комитеты р1йесе вазиа3ын 9т1й. Ватан 3у7ышы башлан7ас, 98ене5 яугирлек бурысын 9т19 2с2н фронт6а кит1. Фронта т1981 элемт1се, унан орудие командиры сифатында 31р са6 ал7ы р1тт1 була. Ике тап6ыр 6аты яралана. Яу8а7ы батыроы6тары :ы8ыл Байра6 ордены мен1н наградлана.
Яугир-ша7ир7а Б2й2к Е5е9 тантана3ын к9рерг1 насип булмай. Ул 1944 йылды5 27 декабренд1 Латвияны азат ите9 2с2н бар7ан 3у7ыштар8ы5 бере3енд1 31л1к булып 6ала, 3у5ынан Латвмяла Салдус районында7ы «Мастинц» ту8андар 61берлеген1 к9сереп ерл1н1.
Т2хф1т Моратты5 ижад юлы егерменсе йылдар8ы5 урталарында, Ырымбур педагогия техникумында у6ы7ан са7ында, С. Агиш, Б. Бикбай, З. Биишевалар мен1н бер осор8а башланып кит1, 31м ша7ир булара6 бик ти8 таныла.
/Т. Морат ши7ыр8арын 32йл19/
Ил 24т2н1 яу килг1нд1-
Х1т1р замандар8а 1. Нурзи1
Набат 3у7ыр бул7ан хал6ым:
- Ир-егетт1р, яу7а!
Ир намы4ын ал7а тотоп.
Ирмен тиг1н ир81р
Илде 6урсып 6ылыс ал7ан.
Ар7ыма66а менг1н.
-10-
Гудок.
Паровозды5 гудогынан
Я57ырап 6уй8ы Алкин урманы. Айзир1, Нузи1н1н 3у5 ятла
«Хуш бул!
Хуш бул, Баш6ортостан!
№ине
Арты6 32йг1н 2с2н 6алдырам.
Эйе, бе8 6айтырбы8
Ти53е8 шатлы6,
Е5е9 алып,
Б2й2к дан мен1н!»
Ватан! Ошо бер 398 6аныбы87а
!с1 32т2 мен1н 3е5ешк1н, Айг2л, Айзир1н1н 3у5 ятла.
?181тл1ндек 1йтеп Ватан 398ен
!с1 398е мен1н й1н1шт1н.
Йотом 3ауа3ы ла был Ватанды5,
Бер ус тупра7ы ла был ер8е5,
Ту8аны ла, 1се 1реме л1-
Бе88е5 2с2н бик-бик 618ерле.
Йом7а6лау
У6ытыусы. Х2рм1тле, 6уна6тар, балалар! Б2г2н бе8 3е88е5 мен1н ил тарихына к98 3алды6. Эйе, тыу7ан ауылыбы8, Ватаныбы8 тарихын бе8 2йр1нерг1, ил батыр8арын, ил ин1л1рен х1теребе881 3а6лар7а тейешбе8! Улар7а м15гелек дан!
« Т95г19ер» йырын Байрас баш6ара. /!. Морат 39881ре, Р1ф61т Ш1рипов к2й2/
-11-
15