Подготовка к ЕРТ по татарскому языку для 9 класса
^рн‰к иншалар
Иншалар
Шомырт елый.
Минемч‰,Р.Т™хф‰туллинныS ‰с‰ренн‰н алынган ™зект‰ кешел‰рнеS табигатьк‰ карата т™рле м™н‰с‰б‰тл‰ре турында язылган.Чыннан да, кешел‰р т™рле булган кебек , аларныS тир‰-юньг‰, ягъни табигатьк‰ д‰ карашлары т™рле-т™рле булырга м™мкин. Кемдер табигатьне якын ит‰, ‰ кемдер аны юкка чыгара. € бит тир‰нр‰к уйласаS,без барыбыз да – табигать балалары.
€йтелг‰нн‰ремне раслау ™чен,текстныS 16 G™мл‰сен‰ игътибар итик : "Юк,ч‰ч‰кл‰рен коймаган шомырт,аны ташлаганнар”. Бу G™мл‰д‰ге фикер, кешел‰рнеS чын м‰гън‰сенд‰ тора-бара табигать байлыкларын кулланучы гына булып калулары м™мкин диг‰нне ачык к_рс‰т‰. Табигать бел‰н гармония бозылса,барлык Gир й™зе _з матурлыгын,яш‰_ ямен югалтуы барыбызга да ачык билгеле. Бирелг‰н д‰лилне тулыландырыр ™чен, 23 G™мл‰не исебезг‰ т™шерик: "Шомырт...елый,-диде улым,агачныS k‰р ботагында Gемелд‰г‰н тамчыларга карап,узенеS д‰ к_зл‰ренн‰н чыккан к_з яшьл‰рен с™рткэлэп алды”. Бу G™мл‰не укыганнан соS,к_Sелд‰ ниндидер моSсулык барлыкка килде . "к_з яшьл‰рен с™ртк‰л‰п алды” Бу с_зл‰рд‰н барлык кешел‰р ‰ле узенеS кешелеклелеген сыйфатларын югалмаганын бел‰без . Бу кечкен‰ ген‰ сабыйныS с_зл‰ре,б‰лки безнеS кил‰ч‰к булыр, табигать бел‰н кеше арасындагы нечк‰ Gепл‰р ™зелм‰с диг‰н ™метл‰р тудыра.
Шулай итеп, Р.Т™хф‰туллин табигатьне саклау кебек Gитди проблемалар турында яза.Безне аны сакларга ,яратырга чакыра.
Вариант 6.
Ф.Яруллиннан китерелг‰н текстта кеше хезм‰тенн‰н оятсызларча файдалану проблемасы к_т‰релг‰н.Автор безг‰ кешел‰рг‰ кылган яхшылыкны кире кайтарыр ™чен т_гел, к_SелеS кушканга эшл‰рг‰ чакыра.
€йтелг‰нн‰рне раслау ™чен тексттан 3-4 нче G™мл‰л‰рне мисалга китер‰м.Чыннан да, Ш™kр‰т кайчандыр Гадил‰неS гомерен саклап калганга, кыздан бурычын кире кайтарта.ТекстныS 18нче G™мл‰се бу фикерне тагын да ныграк ача. Егет кыздан "Мин синеS к‰л‰шеS” - дип класс алдында ‰йттерм‰кче була.Гадил‰неS т_землеге бет‰,егетнеS битен‰ сугып,аны оятка калдыра.
Шулай итеп автор безг‰ кемг‰дер эшл‰г‰н изге эшеS ™чен ниндидер т_л‰_ сорасаS,оятка да калуыS м™мкин ди.
Вариант 7.
€хм‰т Ф‰йзинеS "Тукай” романыннан китерелг‰н бу ™зегенд‰ с_з кечкен‰ малайныS бик тырышып белемле булырга омтылуы турында бара. Белемле кеше беркайчан да югалып калмый,тормышта _з юлын таба.
€йтелг‰нн‰рне раслау ™чен текстныS 5 нче G™мл‰сен мисалга алыйк. Габдулланы м‰др‰с‰ узен‰ т‰мам ‰сир ит‰,ул йоклаганда да, ашаганда да уку турында гына уйлый.ТекстыS 22-23нче G™мл‰л‰ре бу фикерне тагын да тулырак ача.Кечкен‰д‰н бик тырышып бар к™чен‰ укыган бу егет _зен ген‰ т_гел,татар ‰д‰биятын д™ньяга таныта.
Шулай итеп, автор безне китапларны с™ярг‰,белемле булырга чакыра.
ГИА-сочинение
1. Мин кулыма китап алам...(Р.МиSнуллин тексты буенча)
Текст ахырында китерелг‰н с_зл‰р аныS т™п м‰гън‰сен чагылдыра. Текст авторы Роберт МиSнуллин китапныS кеше тормышында зур роль уйнаганлыгын, аныS кир‰клеге турында фикер й™ртерг‰ чакыра. Мин авторныS с_зл‰ре бел‰н тулысынча килеш‰м.
Без китаплар аша тормышны ™йр‰н‰без, белем алабыз. Аларда бик к_п акыл х‰зин‰се тупланган. Фикерл‰ремне раслау ™чен, тексттан 7, 8 G™мл‰л‰рне мисал итеп китер‰м. Чыннан да, безнеS ‰би-бабайларыбыз белем k‰м т‰рбияне китаплар аша алганнар бит. Х‰зер яшьл‰р к_бр‰к компьютер, телевизор, к‰р‰зле телефоннарга тартыла, интернет челт‰рл‰ре аша б™тен м‰гъл_матны ала. Милл‰тебез тарихын, гореф-гад‰тл‰рен без алар аша гына аSлый алырбызмы? Компьютер безд‰ милли хис т‰рбияли алырмы? Н‰тиG‰л‰ремнеS д™реслеген 22 нче G™мл‰ мисалында расларга м™мкин.
Р. МиSнуллин яшь буынны китап укырга чакыра. КитапныS кеше ™чен рухи таяныч булуына ышандыра. (112 с_з)
2. Х‰с‰н бай.
Текст ахырында кеше тудырган матди байлыклар юкка чыкканда да, рухи кыймм‰тл‰рнеS югалмавы турында с™йл‰н‰. Ул текст: "... Х‰с‰н байныS хезм‰тен юкка чыгару ™чен, шулкад‰р кан коеп, шулкад‰р х‰ср‰т чиг‰рг‰ кир‰к иде мик‰н?!” – диг‰н G™мл‰ бел‰н т™г‰лл‰н‰. Автор, минемч‰, инкыйлабныS G‰мгыятьк‰ китерг‰н зыяны турында уйланырга чакыра. Бу G™мл‰д‰н к_ренг‰нч‰, инкыйлаб чорында бай катлау кешел‰ренеS байлыкларын тартып алып, _зл‰рен юк итс‰л‰р д‰, алар тудырган рухи нигез – м‰четл‰р kаман ис‰н.
Автор с_зен Х‰с‰н байныS аяныч язмышын сур‰тл‰_д‰н башлый. "Революцияд‰н соS аныS ... байлыгын тартып алалар, ... т™рм‰л‰рд‰ й™рт‰л‰р, якыннарын атып _тер‰л‰р.” Минемч‰, кан коймыйча да, ул _з байлыгын яSа х™к_м‰тк‰ бирг‰н булыр иде. К_пл‰р шулай эшл‰г‰нн‰р. Тик инкыйлаб вакытында матди байлык хуGаларын юк ит_ беренче урында торган. МоныS бел‰н яSа власть оттырган гына. Х‰с‰н байны юк итеп кен‰, аныS изге гам‰лл‰рен сызып ташлый алмаганнар. ИS ‰k‰миятлесе: халык аны онытмаган, ч™нки Х‰с‰н бай милл‰тенеS рухи _сеше турында уйлаган. "... никад‰р бай булса да, ятимн‰рне онытмады бит, м‰др‰с‰л‰р, м‰кт‰пл‰р салдырды, м‰четл‰р т™зетте, гомере буе изгелект‰ булды, ” – ди автор. Чыннан да, кешенеS б™еклеге бернинди байлык бел‰н д‰ _лч‰нми. ^з милл‰тен укымышлы итеп к_рерг‰ тел‰г‰н Х‰с‰н байныS ™стенлеге аныS игелекле гам‰лл‰ренд‰. Андыйлар ис‰н вакытта ук _зл‰рен‰ k‰йк‰л коралар. Х‰с‰н бай т™зетк‰н м‰четл‰р ‰н‰ шул турыда с™йли. Алар kаман да ис‰н.
Шулай итеп, яхшылык Gирд‰ ятмый. j‰р кешенеS Gирд‰ эзе, яхшы исеме калырга тиеш. Х‰с‰н бай да изге гам‰лл‰ре бел‰н халык к_Sеленд‰ яши, исеме д‰ тарихка кереп калган. Ул т™зетк‰н м‰чет kаман да иман нуры ч‰чеп тора.
3.ТабигатьнеS кадерле б_л‰ге.
Минемч‰, бирелг‰н бу ™лешт‰ текстныS т™п м‰гън‰се чагылган. Ул табигатьнеS кешелек ™чен иS кадерле б_л‰ге булган суны пычратмаска, кадерл‰рг‰ кир‰к ик‰нен аSлата.
Чыннан да, су- яш‰_ ™чен иS кир‰кле матд‰. Кеше сусыз бер к™н д‰ тора алмый. Н‰тиG‰л‰ремне раслау ™чен, укылган тексттагы 15, 16 нчы G™мл‰л‰рне китер‰м. Кызганычка каршы, без бу тылсымлы суныS кадерен белмибез. Чишм‰л‰рне сакламыйбыз, елгаларны пычратабыз. Тексттагы "Эч‰ торган т™че су планетадагы барлык суларныS нибары ике ген‰ процентын т‰шкил ит‰” диг‰н G™мл‰ минем алда ‰йтел‰н фикерем‰ д‰лил булып тора. Бу фактлар сагаерга м‰Gб_р ит‰. Чиста суларныS шулай ким_е кеше организмына, яш‰ешен‰ зур зыян сала диг‰н с_з. Пычрату процессы kаман бу тизлект‰ барса, тир‰-юнебезд‰ге тереклек т‰ юкка чыгарга м™мкин.
Дим‰к, текст авторы Г.Б‰широв табигать бирг‰н бу б_л‰кт‰н д™рес файдаланырга, аны кадерл‰рг‰ чакыра. Шулай булганда гына изге чишм‰л‰ребезне , чиста сулы елга- к_лл‰ребезне саклап кала алырбыз.
4. Шомырт ниг‰ елый
Текст ахырындагы с_зл‰ре бел‰н автор авыр вакытларда кешел‰рнеS ген‰ т_гел, ‰ агачларныS да елавы турында ‰йт‰се килг‰н. АгачларныS елавы- ул табигать елавы. Минемч‰, бирелг‰н бу ™лешт‰ текстныS т™п м‰гън‰се чагылган. Текст авторы Рафаил Т™хф‰туллин безне табигатьк‰ карата игъбарлырак булырга чакыра.
Кеше бел‰н табигать k‰рвакыт тыгыз б‰йл‰нешт‰ яши. Без табигатьнеS матурлыгыннан, байлыгыннан файдаланабыз. МоSа д‰лил итеп "F‰й азакларына таба без шомыртыбызга кунакка кил‰без. Дустыбыз безне, авызны бераз б™рештерс‰ д‰, бик т‰мле, чем-кара Gимешл‰ре бел‰н сыйлый” G™мл‰сен китер‰м. Л‰кин кешел‰р _зл‰ре шул матурлыкка зыян да салалар бит: агачларны сындыралар, матур-матур ч‰ч‰кл‰рне ™з‰л‰р, елга-к_лл‰рне пычраталар. МоSа д‰лил булып, текстагы 17 k‰м 18нче G™мл‰л‰р кил‰. Кешел‰р тарафыннан кимсетелг‰н шомырт агачы _зенеS матурлыгын югалткан. Аны кызганып, тир‰-юнь д‰ моSсуланган.
Чыннан да, мондый к_ренешл‰р табигатьк‰ зур зыян сала. Р‰нGетелг‰н кешел‰р шикелле табигать т‰ елый, ярд‰м сорап ялвара. Без табигатьне сакларга, аSа карата игътибарлы булырга тиешбез.
5. Fиз кыSгырау.
Минемч‰, €.Еники ‰с‰ренн‰н алынган ™зек яSадан балачак k‰м яшьлекк‰ кайтара торган ист‰лекл‰р турында уйландыра.
ТормышныS билгеле бер чоры бел‰н б‰йле кадерле ист‰лек k‰ркемд‰ д‰ була: кемдер ™чен ул китап, кулъяулык яки Gыр булса, автор ™чен ул- Gиз кыSгырау. Кайбер ист‰лекл‰р еллар узу бел‰н юкка чыгалар, тик авторныS "элеккеч‰ яшь, д‰ртле, моSлы” кыSгыравы гына вакытка бирешми. Беренче чиратта, автор кадерле ист‰лекнеS м‰Sгелек булуын ассызыклый. €леге фикерне текстныS 3нче k‰м 8нче G™мл‰л‰р мисалында д‰лилл‰п була.
Кечкен‰ ген‰ кыSгырау _зен‰ бер д™ньяны сыйдырган. АныS чыSлавында кайдадыр еракта калган тарих та, авторныS балачагы k‰м яшьлек хыяллары, х‰тта Нигъм‰тулла абзыйныS Gыры да саклана. Ул- хыялларында гына булса да, кыSгыраулы пар атларда узучы туйларга алып кайтучы да. "К_з ачып йомганчы кырык ел артка” яш_смер чагына кайтаручы могGизалы, серле кыSгырау да ул. Автор фикеренч‰, Gиз кыSгырауныS кадере- аныS д‰ртле, к™меш тавышында яшьлек k‰м м‰х‰б‰тнеS саклануы.
Шулай итеп, автор ™чен Gиз кыSгырау- яшьлек, м‰х‰бб‰тне г‰_д‰л‰ндер_че образ.
6. Туган тел.
Минемч‰, бирелг‰н ™лешт‰ текстныS т™п м‰гън‰се чагылган. Текст авторы М.Юныс туган телнеS k‰р кеше ™чен д‰ ничек кадерле, матур k‰м якын булуы турында фикер й™ртерг‰ чакыра.
Туган тел k‰м Туган ил т™шенч‰л‰рен мин икесен бер д‰р‰G‰д‰ куяр идем. Кеше кайларга гына китм‰сен, ул _зенеS туган Gирен сагына. Туган Gир ул- аныS яш‰г‰н кешел‰ре, гореф-гад‰тл‰ре, теле. Фикерл‰ремне раслау ™чен, тексттан 7 G™мл‰не д‰лил итеп китер‰м. Чыннан да, М‰ск‰_ татарлары, паркка Gыелып, _зл‰ренеS туган якларын, телл‰рен иск‰ т™шер‰л‰р. Ш‰k‰рд‰ к_пме ген‰ к_Sел ачу урыннары булмасын, аларны шушы Gир чакырып китер‰. Бу фикерл‰ремнеS д™реслеген 12-13 G™мл‰л‰рд‰н аSларга була.
Дим‰к, туган тел халыкны берл‰штер‰, якынайта, авырлыкларны GиSеп чыгарга к™ч бир‰. Г. ТукайныS "И туган тел, и матур тел, ‰тк‰м-‰нк‰мнеS теле!» диг‰н с_зл‰ре k‰ркемнеS к_Sел т_ренд‰ сакланадыр дип уйлыйм мин. (124с_з)
7. Р‰мзиянеS ‰бисе.
Текст ахырындагы с_зл‰р кеше тормышында ист‰лекл‰рнеS м™kим роль уйнавын к_рс‰т‰. €леге с_зл‰рнеS авторы Л‰биб‰ Ихсанова яшьлекк‰ кайтара торган ист‰лекл‰р хакында уйландыра.
ТормышныS билгеле бер чоры бел‰н б‰йле кадерле ист‰лекл‰р k‰ркемд‰ д‰ була: кемдер ™чен ул китап, кулъяулык яки Gыр була. Ист‰лекл‰р аша кеше балачагына, яшьлеген‰ ‰йл‰неп кайта, матур мизгелл‰рне исен‰ т™шер‰. Р‰мзиянеS ‰бисе ис‰, фотоларга карап, кабат яшь чагына ‰йл‰неп кайта. €леге фикерне "Р‰мзиянеS ‰бисе моннан 50 еллар элек булган очрашу турында р‰х‰тл‰неп с™йл‰де, р‰семне ни ™чен эзл‰п табуын да онытты” G™мл‰се мисалында д‰лилл‰п була. Ист‰лекл‰р, хатир‰л‰р кил‰ч‰к буынга да к_п м‰гъл_мат бир‰л‰р, тормышны, кешел‰рне яSача ачалар. Фикерл‰ремне д‰лилл‰_ ™чен тексттан 18, 19нчы G™мл‰л‰рне китер‰м.
Дим‰к, текст авторы ист‰лекл‰рнеS кеше тормышында тир‰н эз калдыруы хакында яза k‰м алар ярд‰менд‰ алдагы буын турында бик к_п яSалыклар белеп булуын ассызыклый. (127 с_з)