Музыкалы хореографик эдебий композиция
Музыкалы хореографик эдебий композиция.
Макъсад: Талебелерни къараманнынъ омюр ёлунен таныштырув;
оларгъа Ватангъа севги дуйгъусыны ашлав.
АЛИМЕ
Бинъ докъуз юз къыркъ дёртюнджи
Йылнынъ сувукъ феврали.
Къызыл Орду фашистлерни
Джебэ бойлап къувмакъта.
Азатлыкъкъа асретЯрым ада да озь силялы
Къуветинден медет беклеп,
Олип-талып турмакъта.
Там отуз ай – «СС» чилер
Къылынувы алтында,
Шеэр ве кой эалиси
Къан къуса, джан талаша.
Онлап татар коюн якъып,
Орманларнынъ къатындаАч къашкъырлар сюрюсидай
Карателлер долаша.
Там отуз ай – партизанлар
Кучьлерине очь къатып,
Къыйраттылар душман силя
Амбарларын, солдатын.
Подпольщиклер уджджет йыгъып,
Листовкалар даркъатып,
Ичериден юлкъа гитлер
Къарталынынъ къанатын.
Тышта боран эп борота,
Кок къарара, ель инълей.
Ель инъленмей, свастика
Панджасында иль инълей.
Джарылгъачтан - Азавгъадже,
Чатыртавдан - Оргъадже,
Къолу багълы, козю багълы,
Тили багълы къул инъле
АЛИМЕ АБДЕННАНОВА
1924 -1944
127087313017500
Алиме Абденнанова 1924 сенеси Керчь шеэринде ишчи къорантасында догъды, Къамыш – Бурунда Максим Горький адында орта мектепте окъуды. Мектепни битирген йылы дженк башланды. Немсе фашистлерине къаршы гизли куреш алып барув ичюн Краснодар улькесинде разведкаджылар мектебинде махсус азырлыкъ кечти.
1943 сенеси Алиме Абденнанова, Къырымгъа ёлланылды. Джермай Къашыкъ коюнде ишанчлы адамлардан гизли тешкилят тизди. Олар Керчь ярымадасында немсе аскерлерининъ арекетлери акъкъында зарур малюматны девамлы вакъыт джебэ команданлы- гъына ёллап турдылар.
1944 сенеси Алиме ве онынъ дженкявер достлары гестапонынъ къолуна тюштилер ве эляк олдылар. Белли разведкаджы, гизли тешкилят ёлбашчысы, резидент, къырымтатар халкъынынъ федакяр къызы Алиме Абденнанова 1944 сенеси апрель 5 куню Акъмесджит дживарында вахшийджесине ольдюрильди.
ВАТАН КЪЫЗЫ
1943сенеси октябрь айынынъ сыджакъ куньлеринден биринде,
Краснодар шеэри янындаки Пашков аэродромында эки яш къыз пей- да олды. Оларнынъ бири орта бойлу юфакъ эндамлы, ири мавы козьлю, кестане тюс гурь сачлы дюльбер бир къыз эди. Сорагъанларгъа: «Адым Анядыр» -дей эди. Экинджи къызнынъ ады Инна эди.
Олар, уфакъ бир эвнинъ софасына кирип, къапу алдында токъталдылар. Экиси де пек эеджанлы эдилер. Бираздан оларны кабинетке чагъырдылар. Анда язы масасы башында отургъан серт чырайлы адамнен козьме - козь расткелиштилер. Арбий адам еринден турды, кулюмсирегендай олды ве къызларнен селямлашты.
Арбий адам, креслодан котерилип, диваргъа асылгъан хаританынъ алдына кельди ве онынъ устюндеки пердени ачты. Бу – Керчь ярымадасынынъ харитасы эди. Арбий адам, бу харитадан Азов денъизи ялысы якъынындаки койлерни косьтерип, Анягъа шойле деди:
-Мына бу ерде Джермай Къачыкъ кою булуна. Сизни анда таш- лайджакъмыз. Сен, Аня, дженктен эвель бу койде яшагъан эдинъ. Тувгъанларынъ шимди де Джермай Къачыкъталар. Эвельде сен чалышкъан Ленинск де шу ерлерде булуна. Районынъызны яхшы билесинъ. Бизлерни Керчь ярымадасындаки немсе аскерлерининъ тургъан ерлери ве демир, таш ёлларында оларнынъ къатнашувлары меракъландыра. Топлагъан малюматларынъны бизге афтада эки кере хабер этерсинъ. Ярдымгъа ишанчлы адамларны джельп этмеге тырыш, чюнки бир озюнъе ишнинъ астындан чыкъмакъ зор олур. Сакът ол, конспирация къаиделерине риает эт. Мына санъа янъы весикълар Оларны, козь бебегинъ киби, сакъла.
Арбий адам Анянынъ элине немсе муурьлери урулгъан кягъыт- лар туттырды. Онынъ акъикъий ады – Алиме, сойады Абденнанова эди.
-Огъурлы ёллар олсун!
Алиме, койге келип тюшкен сонъ, тувгъанларыны ве танышларыны гизли тешкиляткъа джельп эте башлады. Бойледже, Алиме гизли антифашист тешкилятына темель къойды. Алиме трафындан мейдангъа кетирильген тешкилятта йигирмиден зияде адам бар эди. Яшлар гедже – кунъдюз демир ве таш ёллардаки арекетни козетип тура эдилер.
Эр шей ёлунда эди. Беля бекленильмеген ерден келип чыкъты. 1944 сенеси январь айнынъ орталарында Николай Белый къапатыл-ды. Бу ирадесиз эриф, джеза ве атылувдан къоркъып, Кефедеки гизли тешкилятнынъ азасы олгъаныны айтты, ватанперверлерни туттырды.
Бир къач куньден Алиме, радист къыз Инна ве даа еди адам - Абдуракъип Болатов, Баттал Болатов, Хайрулла Мамбетджанов, агъа-къар даш Сафедин ве Джеват Эннановлар, Наджибе Баталова ве Васфие Аджиева къпатылдылар. Оларны, бирер-бирер чагъырып, къоркъунч, инсан чыдап оламайджакъ джезаларгъа огъраттылар: пармакъларыны, къапу арасыны къойып, сыкътылар, теньлерини атешке къыздырылгъан демир чубукъларнен якътылар, резина сопаларнен котекледилер.
Олар гизли тешкилятта даа кимлер барлыгъыны ве бу тешкилят азаларынынъ кимлернен багълы олгъанларыны бильмек истедилер. Гитлерджилернинъ джанаварлыкъларына бакъмадан, къапалылар агъызларыны ачмадылар, агъыр джезаларгъа къараманджа чыдады-лар.
Джермай Къачыкъ гизли тешкилятынынъ азаларыны, Эски Къырымнынъ сыртындаки Агъармыш дагъынынъ этегине чыкъарып, аттылар. Бу адий адамлар Ватангъа сонъунадже садыкъ къалдылар. Алиме бу гизли тешкилятнынъ ёлбашчысы ве фааль разведкаджы олгъан ичюн, агъызындан сёз алмакъ мумкюн олмагъаныны анълагъан сонъ, бу федакяр къызны 1944 сенеси апрельнинъ он бешинджи куню Акъмесджит шеэринде аттылар.
Олар озь джанларыны бугуньки бахлы, сербест омрюмиз эшкъына фе - да эттилер. Алиме ве, онынъ киби, джесюр, федакяр ватанпер- верлернинъ азиз хатиреси, эбедий оларакъ, халкъымызнынъ юрегинде къалыр.
БАСТЫРЫКЪ
Кок къуббеси бугунь гедже
Зиндан киби къаранлыкъ,
Акъ кефинден къар орьтюнген
Эски-Къырым шеэри.
Эр ер чым-чырт, ич бир ерде
Екъ «йылт» эткен бир ярыкъ.
Тек липильдей аван ельде
Бастырыкъныныъ фенери.
Бу таш дивар ичерсинде,
Титис тар бир уджреде,
Котеклерден гуль тенининъ
Эр бир ери эзильген,
Гурь сачлары куйдюрильген,
Юзю шишик Алиме,
Устю-башы ал-реван къан,
Такъыр сетке серильген.
Отурмагъа, турмагъа ве
Юрьмеге ёкъ меджалы.
Чеврилейим бираз десе,
Тамарлары тартыша.
Агърылардан, сызлавлардан
Джан чекише заваллы,
Эр мучеси джансыз киби,
Тек зеини чалыша.
Озь алына янып, агълап,
«Анайчыгъым, анам!» - деп,
Яшлыгъына тоймай ольген
Анайчыгъын чагъыра.
«Алимемни бу итлерден
Озюнъ къуртар, Аллам!» – деп,
Къол котерип агълап къалгъан
Битайчыгъын къайгъыра.
Эгер де пек алсызланып,
Козю кетсе уйкъугъа,
Озь тешкилят азалары
Келе деръаль тюшюне.
Эсинде де эп оларнынъ –
Баттал баба, Хайрулла,
Неджибелер, Джеватларнынъ
Такъдирини тюшюне.
Зиндан, зиндан! Ким къатланыр
Эди сенинъ къахринъе,
Бу дюньяда эр энишнинъ
Бир ёкъушы олмаса?
Эгер эр бир акълы-акъсыз
Туткъынынъныныъ къальбинде,
Азатлыкъкъа къатты умют,
Ынтылышы олмаса?
Алиме де нелер, нелер
Ойланмай озь башына:
«Бир де-бирев хабер эткен
Олса орман халкъына…
Бугунь гедже олар бирден
Бастырыкъны бассалар…
Сонъ къачсалар бизни алып,
Айсерезнинъ дагъына…
Амма да иш олур эди,
Амма дызман дубара…
Озюмизге кельгенден сонъ,
Бизлер кене озьара,
Янъы баштан тиклер эдик
Группаны орманда…» -
Деп, чокъ шейнинъ аслын бильмей,
Озь гонълюни озю ала.
-6-
Бильмей гъарип, «Алименинъ
Группасы», деген сёз,
Сакът олмайып Ивановнынъ
Агъызындан къачкъанын.
«Озюмизнинъ киши» беллеп,
Бир хаинге козьме - козь
Джермай Къачыкъ тешкилятын
Шу Иванов ачкъанын.
Хабери ёкъ шу Иннанынъ
Сёзлеринен Джеватнынъ
Ве дигер беш ватандашнынъ,
Чыкъарылып зиндандан,
Отькен гедже Агъармышнынъ
Этегинде джеллятнынъ:
«Феуэр!» - «Атеш!» эмиринен
Къуршунлангъанларындан…
Тышта боран эп бората,
Кок къарара, ель инълей.
Ель инълемей, свастика
Панджасындан иль инълей.
Джарылгъачтан – Азавгъадже,
Чатыртавдан – Оргъадже
Къолу багълы, козю багълы,
Тили багълы къул инълей…
СОНЪКИ ЁЛ
Алименинъ Эски-Къырым «Давай энди чалышмагъа.
Тюрмесинден меркезге - Лагерьге!»- деп , окюрип,
Акъмесджитке ёллангъаны Итештирип, Алимени
Энди бир ай толса да, Шу меджалсыз алында
Камерада яткъан койлю Устю ачыкъ машинанынъ
Къадынлардан кимсеге, Кузовына отуртып,
О, шу аджиз алында да, Чыкъаргъанлар буларны да,
Юк олмагъан олса да, Къатнав шоссе ёлуна.
Куреш эшкъы тюкенмеген Камеранынъ сасыгъындан.
Бу яралы шаинде, Кюфюнден сонъ,тышарда
Акъ огърунда тешвикъатчы Темиз ава махбюслерге
Олмагъа кучь тапыла. Дуюла бир тюш киби.
Бу уч сафдиль татар ве рус Кокте «къар,къар!» къаркъылдагъа
Къадынынынъ къальбинде, Къаргъа биле бу анъда
Мердлик руху уянтмагъа, Корюне бу мазлумларгъа,
Тюкенмез очь тапыла. Бахт кетирген къуш киби.
Эр уджейре аят ичюн Кабинагъа зорнен чыкъкъан
Курешкендай дюньяда, Къарт фельдмайор къасапкъа -
Алименинъ бедени де Кузовнынъ дёрт кошесинде -
Эйилеше баягъы. Дёрт гестапо солдаты.
Талийдашлар ярдымынен, Немсе, румын патруллерин
Къалкъып,гъарип, бир айда, Къатмагъанда эсапкъа.
Ёллар бом-бош, даа битмей
Яваш-яваш ерге басып Комендантлыкъ саати.
Башлай къырыкъ аягъын. Ёл боюнда кемирильген
Апрель он беш танъында, Кемик киби, тереклер,
Бу камера халкъына да Даа къышлыкъ юкъусындан
Невбет келип, алайыны Уянмагъан копюси.
Ёлгъа айдап чыкъаралар Иште, кумюш сельбилер де
Саба къаранлыгъында. Корюнмекте эректен,
Мына - сквер, мына – Салгъыр,
Мына – Кефе копюри.
Партизанлар ятагъындан Титис къоркъунч бу ойларны
Чыкъып кельген абадан Атмакъ ичюн башындан,
Эпкин Салгъыр джоша, таша, Де ичинден йырламагъа
Акъыл етмей сырына. Башлай севген йырларын ,
Язгъа барып къуруйджагъын Де хатырлай, агъламсырап,
Бильмей, о, да дагълардан Тююлип козь яшына,
Алгъан сувун къарт Сивашкъа Анайчыгъын, бабайчыгъын,
Тез тёкмеге уруна. Битайчыгъын, сойларын.
Бильмей шимди узеринден Хатырлай… Не хатырлар яш
Кечеяткъан машина Бир къыз олюм алдында?
Ичиндеки дёрт къадыннынъ Авто исе эп илерлей,
Неге махкюм олгъанын. Вокзал бетке догърула.
Бильмей бу дёрт бичаренинъ Вокзалдан да отип кетип,
Эр бирининъ башында Тегирменлер артындан,
Бу дакъкъада не киби гъам, Дос-догърудан куньдогъушкъа,
Дерт, къасевет олгъанын. Ачыкъ чёльге буруна.
Алиме, сонъ саатлери Озю киби. бир чокъ
Чалынгъанын сезсе де, Олюм машинасы къаршыдан
Айтып, бу саф къадынларны Келип тура, кене толып
Абдыратмакъ истемей. Къайтмакъ ичюн янъыдан.
Намевджудлик дешети яш Алименинъ исе, ич де
Юрегини эзсе де. Хабери ёкъ байгъушнынъ,
Бу дешетке юрексизлик Учь кунь даа ольмеселер
Иси къатмакъ истемей. Сагъ къаладжакъларындан.
Бу эзиджи бельгисизлик
Узеринде дёгюнип: «Джоймай ***
Сувукъкъанлыгъынъны, къоркъма,
Тынчлан, гонълюм!» - деп,
Чаресизден озю алып
Озь теляшлы гонълюни,
Ольсе биле, ольмек истей:
«Я Ватан, я олюм!» - деп.
* * *
Эки яны къарасабан Алименинъ сеси чыкъмай,
Киби терен сюрюльген, Тура, къатып, чукъурнынъ
Кузьгюдайын ялт-ялт эткен Кенарында, тишлерини
Таптав ёлдан машина Сыкъып, джоймай озюни.
Келип кире ызлы-ызлы, «Ма, атынъыз!» – деген киби
Та эвельден - эзельден Тикилип фельдмайорнынъ
«Бойня» намы чыкъкъан, совхоз Козьлерине, тартып йыртып
Территориясына. Кофтасынынъ огюни.
Аркъадашлар! Бу ягъыны, Козьлери къан, синъирлери
Тарифке ёкъ такъатым… Тартышкъан торс бетинен,
Кучюм етсе, сёз джевэрин Къарт фельдмайор, кабинадан
Серпер эдим авучлап… Биле чыкъмайып,
Машинаны бир эндекнинъ Беш сание ичерсинде,
Кенарындан токътатып, Озь автомат кольтынен
«Тюшюнъиз!»- деп эписини Махкюмлернинъ дёртюне де
Тюшюрелер, тарткъычлап. Ата, озюн сыкъмайып.
Къадынчыкълар, энди барып Кунеш сёнди, нефес тынды,
Бу алдавнынъ фаркъына, Чёкти ерге къаранлыкъ,
Джан-алямет багъырыкълай, Къуртулышнынъ арфесинде
Къычыршалар къоркъудан: Къыран тюшти шеэриме.
«Вай анайым!» «Сабийлерим!», Коралмайып озюнинъ пак
«Вай хынзырлар! Бу не?» - деп Йигирминджи баарин,
«Ой мамочка! Ой, не надо Ачылмагъан гоньдже киби,
Родненькие! Боже!..» - деп. Ачмай солды Алиме.
Награды и звания
Советская государственная награда: орден Красного Знамени
(5 января 1944). 1 сентября 2014 года Указом Президента Российской Федерации В. В. Путина «за героизм, мужество и отвагу, проявленные в годы Великой Отечественной войны», Алиме Абденнановой было посмертно присуждено звание Героя Российской Федерации. Таким образом, она стала первой женщиной-мусульманкой, удостоенной этой награды.
Память
Подвигу Алиме Абденнановой в 1959 году была посвящена статья в газете «Труд», поэма «Огненные дни»,
4469130145161000-51943042608500поэма Э. Шемьи-заде «Алиме», документальная повесть А. Умерова «Отважная дочь своего народа», поэма «Земля в огне» С. Эмина. Её именем назван парк в посёлке Ленино, улицы в Симферополе, Феодосии, Керчи и других городах Крыма. Несмотря на это, фамилия «Абденнанова» была мало кому известна. В 1988 году на средства крымских татар со всего мира близ Ленино была установлена гранитная плита с фотографией Алиме. В 2012 году крымско-татарской общественностью был начат сбор средств, после чего началась реконструкция монумента. В 2014 году к инициативе присоединилась партия «Единая Россия
ЭПИЛОГ
Эй, яш ана, яш келинлер,
Багъры яныкъ къардашлар!
Алимеге акърандашлар,
Алимеге къардашлар!
Халкъымызнынъ ифтихары,
Алеменинъ акъкъычюн,
Онынъ азми, джесарети
Къатиети, акъкъычюн,
Мунафыкълар, къафиелер,
Саткъынларнынъ ахтычюн,
Келеджек яш несиллернинъ
Гъурурычюн, бахтычюн,
Янъы дюнья юзю корьген
Къыз балаларынъызгъа,
Алиме деп, ад беринъиз
Алимемиз ашкъына.
Онынъ азиз ады да-
Бу адларнен бир сафта,
Ер юзюнде акъ адалет,
Тенълик ичюн урушсын!
Онынъ къуджакъ баласынынъ
Козь яшыдай мусаффа
Азиз руху яш несиллер
Юрегине авушсын!
Халкъ бар экен, къолдан ерге энмейджексинъ, Алиме!
Халкъ бар экен, даим алгъыш динълейджексинъ, Алиме!
Халкъ бар экен, къальплерге эп синъеджексинъ, Алиме!
Ай сёнсе де, сен бир заман сёнмейджексинъ, Алиме!
ЙЫР «АЛИМЕ»
1.
Озюнь гузель, адынъ дюльбер, Алиме.
Аметхандай джесюр эдинъ, Алиме.
Бизлер ичюн, Ватан ичюн, халкъ ичюн
Урушларда элякъ олдынъ, Алиме.
Багълама:
Къабиринънинъ устюндеки ал гуллер
Бет-сыманъны, гурь аятны анъдыра.
Эшкъынъ иле йырлагъан шенъ бульбуллер
Юреклерде яшагъанынъ анъдыра.
Яшлыгъынъа тоялмадынъ, Алиме
Бахтлы куньлер коралмадынъ, Алиме
Бизлер ичюн, Ватан ичюн, халкъ ичюн
Атешлерде янып кеттинъ, Алиме
2.
Халкъымызнынъ гъурурусынъ, Алиме,
Несиллерге сен унерсинъ, Алиме.
Гузель адынъ дестан олды тиллерде.
Йыллар кечер, эбедийсинъ, Алиме.
Багълама:
Къабиринънинъ устюндеки ал гуллер
Бет-сыманъны, гурь аятны анъдыра
Эшкъынъ иле йырлагъан шенъ бульбуллер
Ватан ичюн джан бергенинъ анъдыра.
Бизлер ичюн джан бергенинъ анъдыра.
-72692919880400
40741602222500
-73279035520900
212090019265600