Хъаныхъуаты Иналы очерк Хохагта-лигъдатта

Урочы темж. Хъаныхъуаты Иналы очерк «Хохжгтж –лигъджттж»
Урочы нысан. Зжрдыл жрлжууын кжнын Хъаныхъуаты Иналы царды хабжрттж жмж очерк «Ирон хъжуы».
Сывжллжтты базонгж кжнын очерк «Хохжгтж-лигъджттж»-им
·.

Урочы хъомыладон хжс. Сыв
·лл
·тт
·н зонын к
·нын ирон
·гъдау. Этнографи хуызд
·р базонын к
·нын. Гуырын к
·нын с
·рыстыр
·м
· уарзондзинады
·нкъар
·нт
·.

Урочы жрмжг. Чингуытж, тетрждтж, дзырдуат,интерактивон фжйнжг.

Урочы цыд
Ахуыргжнжг: Уж бон хорз, сывжллжттж.
Сыв. Жгас нжм цу.
Зжрдыл жрлжууын кжнын Иналы цард жмж сфжлдыстад. «Ирон хъжуы» цы хабжрттж уыдис, уыдон.
Ахуыргжнжг: Мамсыраты Темырболаты фжстж ирон аджмы цардыл фыссын райдыдта Хъаныхъуаты Инал, жмж уый та хъуыддаг амыдта бынтон жнджр хуызы. Раст у, дзырдта уый, ивгъуыд заманы нж аджмы царды бирж уыд лжгдзинад джр, хъайтардзинад джр, фжлж ныр сыхаг аджмтимж, ужлдайджр та уырысы паддзахадимж, цжрын хъжуы фидыджй, хжстжй Кавказы аджмтж ницы рахжсдзысты Ужржсейы хждхжцгжйж-«залымжй». Уый уыд ног идейж, Кавказы аджмты царды джр, ирон дзыллжйы хижмбарынады джр, ног жхсжнадон концепции, жмж йж ирон литературжйы фыццаг хатт сдзырдта Инал.
Фарст. Кжд жмж кжм райгуырд Инал?
Дзуапп. Инал райгуырдис 1852 азы, Цжгат Ирыстоны Хъобангомы, Хъаныхъуаты хъжуы.
Фарст. Кжм ахуыр кодта Инал?
Дзуапп. Инал ахуыр кодта Стъарапъолы гимназы.
Фарст. Кжцы азы Иналы фыд алыгъ Туркмж?
Дзуапп. 1860 азы алыгъдысты Туркмж.
Фарст. Куыд арвыста Инал йж ахуыры бонтж?
Дзуапп. Инал арвыста йж бонтж тынг мжгуыржй.
Ахуыргжнжг. Инал, йж райгуыржн Ирыстонау, бирж уарзта ноджы иу хъуыддаг-ржстдзинад. Фыссжджы ахсджиагджр миниужгыл Инал нымадта ржстдзинад уынын жмж уарзын, стжй ржстдзинад аджмы раз зжгъын фжразын, мжлжт джм куы кжса дзырдтжй, ужддар. Инал фыста уый тыххжй: «Хъуамж дж уарзон идеалтыл рыг абадын ма уадзай, афтжмжй цжуай раст фжндагыл жмж джм хъуамж кждджридджр уа уыйбжрц намыс жмж жхсжнадон лжгдзинад, цжмжй ржстдзинад сдзурын фжразой: ома хжрамы-хжрам рахонын, хжрзуды-хжрзуд, давжджы-давжг, налат лжджы налат».
Иналжн йжхимж ахжм лжгдзинад кждджридджр уыд, кжд йж цжржнбонтж зын уавжрты арвыста, уждджр.
Инал фыста нывжфтыд очерктж, уацтж, жмдзжвгжтж, радзырдтж. Бирж очерктж ныффыста Инал, фжлж уыдоны астжу бжржгжй зыны йж фыццаг очерк «Ирон хъжуы»
Фарст. Цы равдыста автор йж этнографион очеркы?
Дзуапп. 1 ахуырдзау. Иудзырдай, Иналы аив очеркмж лжмбынжг куы жркжсжм, ужд фендзыстжм дыууж фжлтжры: иу- этнографион, ома, аджмы жгъджуттж зонадон жгъдаужй фыст кжм сты, ахжм; иннж-социалон-психологон.
2 ахуырдзау. Уацмысыл нж цжст лжмбынжгджр куы жрхжссжм, ужд фендзыстжм; фыссжг сагъжс кжны йж аджмы ивгъуыд фиджныл жмж йын зжгъы: ивгъуыдмж фжстжмж зджхжн нал ис, цардыуаг аразын хъжуы ног уавжртжм гжсгж.
3 ахуырдзау. Ивгъуыд заманы жгъджуттж жмж хъуыдытжй ног уавжрты чи нал бжззы, уыдоныл къух сисын хъжуы, аджм сж уд хъуамж хъарой рухсдзинадыл, жрмжст ужд ссардзысты ржсугъд фиджн – афтж зжгъжн ис «Ирон хъжуы» сжйраг мидисжй.
4 ахуырдзау. Зжгъын ма хъжуы ноджыджр уый, жмж автор чиныгкжсжгжн, аджмжн жмбарын кодта ахсджиаг хъуыды: тыхгжнджыты жрмжст иварисджытж кжнж хъалонисджытж не сты. Аджмы цыфыддар знжгтж канд комкоммж хицжуттж не сты . Хицауад, паддзахы хждхжцжгад, уый жнжхъжн системж у-экономикон, политикон жмж идеологон системж, жмж аджмы фыдцарды аххосджын уыцы системж жнжхъжнжй у, канд хицжуттж жмж чиновниктж нж, фжлж.
5 ахуырдзау. Аджм жмж хицжутты хсжн конфликт у царды сжйраг конфликт, иууыл стырджр фыджвзаржн,- ацы хъуыды у «Ирон хъжуы» ахсджиагджр мидис, фыссжджы зжрдиагджр фждзжхст йж аджмжн.

Ног жрмжг
Разныхас. Иналы курдиатджынджр уацмыс «Ирон хъжуы» йж хъуыдыты ногдзинад жмж ахсджиагдзинаджй, йж формжйы оригиналондзинад жмж лиризмжй ссардта чиныгкжсжджы зжрдж, бацахста зынгж бынат ирон литержтуржйы историйы.
Аивадон очерк «Хохжгтж-лигъджттж» фыст фжцис 1875 азы, мыхуыры та рацыдис 1876 азы. «Хохжгтж лигъджттж» у Иналы дыккаг очерк жмж йж мидисжй жнгом баст у, нырмж цы очеркыл дзырдтам, «Ирон хъжуы», зжгъгж, ууыл.
Шамилы уацары куы райстой, ужд Кавказы цжржг аджмтжн сж ныфс асаст, сж зжрджтж бам
·гуыр сты, банкъардтой, сж райгуыржн бжстж сын цжрынмж кжй суынгжг, уый. Ныр бжлвырджй сжхи цжстжй федтой, туджы аргъ кжй балхждтой, афтж хъжбатыржй знагимж цы сжрибары сжрвжлтау тох кодтой, уымжн кжрон кжй жрцыд. Ноджы стырджр мжты бацыдысты хохжгтж, се хсжн, уж цоты уын салджттжм кжндзысты,зжгъгж, ахжм дам-думтж куы апырх сты, ужд. Гъе ацы хабар фехъусгжйж хохжгтж жрцыдысты ахжм хатдзжгмж, зжгъгж, ныууадзжм нж райгуыржн бжстж, тжккж жржджы джр ма туг кжуыл калдтам, уыцы зжхх жмж цард жмж ждас бынатагур фжлидзжм Стамбулмж, ужд афтж хуыдтой Турчы бжстж. Уым нжхицжн сжрибаржй цжрдзыстжм, нж цот та хызт уыдзысты салдаты фыджбойнаг царджй.
Уыййадыл хохжгтж 1859 азы фыдбжллжхы фжстж сфжнд кодтой Кавказы Турчы бжстжйыл баивын.
«Уым цжрынц не мдин аджм,-дзырдтой уыдон,-уым баныгжндзыстжм нж ржстудтж, не стджытж, цжйнжфжлтау сж, нж фыджлтж жмж нж фжсивжд сж тугжй кжй ныхсадтой хъазуат тохы, Хуыцаужй нын цы сжрибар цард фждзжхст уыд, уый хъахъхъжнгжйж, жмж ныр ацы джауыртж се нжхснад къжхтжй кжй нжмынц, уыцы зжхх ныууадзжм. Нж, махжн уырысимж баззайжн ницыуал хуызы ис. Мах хъуамж алы уысм джр нж зжрджйыл даржм, хъаймжты бон кжй жрцжудзжн, кжй жрлжудзыстжм уыцы жвирхъау тжрхоны бон, тохы нын цы хиужттж фжмард, уыдоны цур жмж кжй ратдзыстжм дзуапп, куы нж бафжрсой, джауыртимж чи сжмтъеры, уыцы тжппудтж, сымах та ма цжмжн баззадыстут ам, зжгъгж».
Афтж дзырдтой, йж сжр ма сжрмж чи хаста, уыцы жуужнкджын хохаг пысылмжттж жмж сж уырныдта, жцжгджр жвирхъау тжрхоны бон, ома ахжржты бон кжй жрцжудзжн жмж бавджлдысты жмж сж зжхх-мулк ныуужй кодтой жмж Турчы бжстжмж цжуыны къахыл ныллжууыдысты.
Уыцы лигъджттимж уыдысты Иналы бинонтж джр.Фжлж, Иналы фыд Дудар йжхи цжстжй куы федта, Турчы зжххыл ирон лигъджттжн цавжр царды фадат уыди, уый, ужд ныллжууыд фжстжмж Ирыстонмж разджхыныл жмж йж фжнд сжххжст кодта. Инал йж очерк куы фыста, ужд Туркмж лидзыны хабарыл 14 азы рацыд.
Фыссжг хорз зыдта, ирон аджмжй Туркмж, се мдин аджммж, чи алыгъд, уыдоны фжндиаг трагикон рждыдыл банымай, ужд жнжмжнг фжхжрам уыдзысты, ам ма чи баззад, уыцы пысылмон ир, ома уый чырыстон зонд у. Фжлж Инал уымжй нж фжтарст жмж загъта жргом жмж цжхгжр: «лигъдон аджм бамбжрстой, кжй фжсайды сты, кжй баисты сж ржужуужнчы амжттаг, кжй сж нж хъуыд жуужндын сжрхъжн лжгты мжнг ныхжстыл, ома сын уым, Турчы, хуызджр уыдзжн. Ныр мжнж уыцы сжрхъжн фанатикты зонджй сжфтмж цжуынц».
Инал йжхжджг бавзжрста скъоладзау лжппуйж Туркмж лидзыны хъизжмар жмж, йж бинонтж цы фыджвзаржны бахаудтой уыцы дард фжндагыл, фистжгжй, галужрдоны жмж ужлбжхжй цжугжйж, уый тыххжй
Фждзырдта тынг уынгжг зжрджйж, раст цыма хъаржг кодта йж бинонты сжфтыл жмж йж аджмы трагедийыл, уыйау.Иналы уацмысы мидисы ис ноджы иу нымаинаг хъуыды. Уый у, фыссжг йж аджмы фиджн цы зондыл самаинаг уыд, уыцы историон концепци кжнж хъуыды. Фыссжг амоны: ивгъуыд дунейы цардыуаг, ома Кавказы аджмтж Уырысы паддзахадмж куы бахаудтой, уый размжйы царды уавжртж жмж фжтк нал сты, раивтой, жмж сж ферох хъжуы. Ныр аджймаджы хъжуы ног уавжрты цжрын. «Разджры царды уавжртж, хохаг лжджы зжрджйы хъжбатыры миниуджытж чи взарын кодта, уыдон сафынц цаджггай, разджры хъжбатыр абырджыты идеалтж та ныр тауржгъты хай баисты ныр тыхгжнжг цжуын, цжхжрцжст лжппуйы миниужгыл кжй нымадтой, уый нымад цжуы магусайж цжлуарзжджы миниужгыл. Разджры цжхжрцжст митж ма чи фжзмы, уыдонжй ныр жппжлгж нж, фжлж сж уайдзжфты хай фжкжнынц».
Разджр ахжм митжм жмхиц уыдысты ужзджтты фжсивжд. Уыдоны ницжй мжт уыди: сж куыстытж сын кодтой сж джлбар зжхкусжг аджм, сжхжджг та рацу-бацу кодтой жнжхъуыддагжй ницжйаг балцыты кжнж та архайдтой искжй фос тыхжй ратжрын кжнж радавынылФжлж 1861 азы Ужржсейы зжхкусджыты хъазарадон бараджй куы сужгъд кодтой, ужд жхсжны царды уавжртж цжхгжр аивтой: ужзджттжн сж аджм сж армы дзыхъхъы нал уыдысты. Ныр сау куыст, ждзухбылысчъилтж кжуыл кодтой, уый сжхимж жрхауд жмж сын гжнжн нал уыд: кжнж сыджй мжлгжйж цжр, кжнж кус!
Фыссжг ахжм зондыл, ома сжфтдзаг зондыл, разы нжу жмж йж канд йжхи номжй дзуры, фжлж ма жвдисы, уыцы зонды фарс чи х
·цы, ахжм аджймжгты фжлгонцтж. Иналы очеркы ахжм персонаж у ужзданджр мыггжгтжй иуы минжвар, лжппу-лжг Хасан. Уый канд нырма
·рыгон у 26 аздзыд, у
·дд
·р ын «ц
·сты сындз сты абыр
·гдзинад, дз
·гъ
·лы рабыр-бабыр к
·нын
·м
·
·г
·р
·стым
·й хъама дарын д
·р» .
·м
· ф
·з
·гъы: «Афон у, -
·дылы мит
· ныууадзин, хъ
·уи-хъ
·уи ралли-балли к
·нын; афон у куысты с
·р
·рл
·ууын
·н :
·лдар
·м
· у
·здан
·н сау куыст к
·нын худинаг у, з
·гъг
· , ах
·м зонд та аппарын хъ
·уы». Хасан й
·х
·д
·г з
·рдиаг
·й кусын райдыдта цалд
·р азы разм
·,
·м
· й
· цонгв
·ллой
· й
· бинонты цард ц
·уы нывыл, хъуаг ниц
·м
·й
·ййафынц. Магусат
· ма й
·м х
·л
·г д
·р к
·нынц, ф
·л
· с
· уый мурм
· д
·р н
· дары,
·рм
·ст с
·м й
· ц
·сты зул
·й к
·сы.Уым
·н
·м
· уыдон магуса у
·вг
·й
·, иск
·й фос
·й радавынм
· зив
·г н
· к
·нынц.
Хасан ацы зондыл х
·ст к
·й у, уым
·й з
·рдыл л
·ууын к
·ны, «Ирон хъ
·уы» цы Х
·т
·хцыхъо ис, уый ф
·лгонц. Ацы миниу
·г та ууыл дзур
·г у,
·м
· дыуу
· уацмысы д
·р с
· идейон мидис
·м
· историон хъуыды-концепцим
· г
·сг
· иу зондыл амад к
·й сты. Уым
·н з
·гъы фысс
·г й
· уацмысы к
·рон: «Хуыцау
·й бузныг, ныр махм
· д
·р
·рбах
·цц
· цивилизацийы хур
·й иу тын:
·р
·джиау мах д
·р федтам
·фс
·йнаг ф
·ндаг; локомотивы
·хситт мах
·н д
·р, фидыд
·й ц
·р
·г ад
·м
·н, н
·ры н
· хъусты
·м
· нын
·рвылбон н
· з
·рдыл л
·ууын к
·ны, ныр мах д
·р к
·й баиу ст
·м Европ
·йы цивилизацигонд ад
·мтим
·».
Очеркт
· «Ирон хъ
·уы»
·м
· «Хох
·гт
·-лигъд
·тт
·» дыуу
· д
·р фыст уыдысты, н
· фысс
·г Дард Ск
·с
·нм
· цалынм
· н
· афтыд, у
·дм
· , ома 70-азты фыццаг
·рд
·джы. У
·д ма Иналы уырныдта буржуазон цивилизацийы прогрессивондзинад. Ф
·ст
·д
·р уыцы цивилизацийы мид
·уу
·лт
· й
·хи ц
·ст
·й куы федта
·м
· куы базыдта, у
·д с
· итт
·г карз
·й критик
· кодта, ф
·л
· уый ф
·ст
·д
·р уыд, ст
·й ацы очеркт
· куы фыста, у
·д Инал
·н й
· ф
·ндиаг д
·р
·нд
·р уыдис: фыццаг – хохаг ад
·мты з
·рд
·м
· ах
·м хъуыды ныдздзурын, з
·гъг… Туркм… лидзыны с…р ниц…м…н хъ…уы, уый р…дыд ф…ндаг у, национ трагедийы ф…ндаг; Кавказы ад…мт…н ц…рг… …м… с… фид…н аразг… у У…р…сейы паддзахады; х…стыл хъуам… ма уой л…уд, ф…л… фидыд…й ц…рой уырысим… д…р …м… к…р…дзиим… д…р, ст…й с… цонджы куыст …м… с… удв…ллой… .
Ацы зондыл-ф…ндиагыл амад у н… фысс…г…н й… лирик…йы мидис д…р. К…й з…гъын …й хъ…уы, Иналы поэтикон уацмыст…й ам …рм…ст цалд…ры кой рак…ндзыст…м , ф…л… к…сын …м… з…рдыл дарын хъ…уы се пп…ты д…р.
Сывжллжттжй исчи райдыдта чиныджы текст кжсын.
Ахуырг
·н
·г. Исчи радзур
·д хи ных
·ст
·й очерк чи куыд бахъуыды кодта, афт
·.
Исчи дзуры очерк.

Хждзармж куыст раттын.
Бакжсын «Хохжгтж-лигъджттж». Фарстжн дзуаппытж раттын.
Скжнын урочы хатдзжгтж жмж бжржггжнжнтж сывжрын.жжжжжжжжж




15