Классный час по теме Шагаа

Шагаа байырлалынга тураскааткан «Шаг чаагай, Шагаа чаагай» мөөрейи (класс шагы).
Сорулгазы: 1. Тыва улустуң хүндүлээчел, эвилең-ээлдек, сонуургак эки чаңчылдарынга уругларны кижизидер.
2. Тыва оюннарның дузазы-биле уругларның угаан-медерелин, сонуургалын сайзырадыр.
3. Сагынгыр, тывынгыр чорукка, эрестиг, соруктуг оюннарга даянып кижизитпишаан, аас чугаазын сайзырадыр.
Дерилгези: үнүп болгаш төнүп турар чылдар чуруктары, плакаттар, тос карак, артыш, кадак, тыва чемнер, аргамчы, тевек, магнитофон.
Киржикчилери: 2 команда, класс башкызы, жюри кежигүннери, башкының дузалакчылары (Бокту-Кириш, Бора-Шээлей)
Чорудуу: шайлаашкын хевирлиг эрттирер, 2 команда аайы-биле столдарны дериир.
Организастыг кезээ
Башкы: Бистер Шагаа байырлалынга тураскааткан клазывыс шагын эгелээр-дир бис, уруглар. Баштай мен силерге Шагаа байырлалын эрттирип турган төөгүзүн таныштырайн.
Чиңгис-Хааның үезинде Шагаа байырлалын күскү үеде демдеглеп эрттирип турган. Ол болза, сентябрь 22-ниң хүнү болуп турар. Куску хүн биле дүннүң деңнежи бээрин барымдаалап, байырлап турганнары ол.
1267 чылда Чиңгис-Хаанның оглунуң оглу Хубилай-Хаан байырлалды февраль 8-те үндүрген дугаары 104 доктаалы-биле Шагаа байырлалын тыва чоннуң национал байырлалы кылдыр доктааткан. Оон бээр-ле частың эге айында байырлап турарывыс бо.
(Көжегениң ийи талазындан тыва хептиг Бокту-Кириш, Бора-Шээлей алышкылар унуп келир)
Бокту-Кириш: Тывынгыр-даа, угаангыр-даа, сагынгыр-даа
(Намажап Кежик) Тыва чоннуң тоолдарының маадырлары
Бокту-Кириш, Бора-Шээлей алышкы бис
Моорлап келген амыр-менди солчуп тур бис.
Бора-Шээлей: Шагдан тура манаанывыс
( Сундуй Айлуна) Шагаавысты уткуп алыыл.
Каткы-хөглүг адыш часкап,
Тоолай чылын алгап-йөрээл!
Башкы: Эртип, бистиң-биле байырлажып турарывыс чыл чүү чылы ийик, уруглар? (пар чылы)
Башкы: Эрги чыл сен эки чолду
Эктивисти ажыр шаңнадың.
Байырлажып үдеп тур бис
Байырлыг чылым, байырлыг!
-Ам чаа үнүп орар чылывыс чүү чылы ийик, уруглар? (тоолай чылы)
Башкы: Ам «Эрестиглер» биле «Соруктугларның» аразынга мөөрейден эрттириптээлиңер. Командаларның адын, девизин адай кааптаалыңар че, уруглар.
1-ги команда. Ады: «Эрестиглер». Кыйгырыы: «Чечек черде, чечен менде»
2-ги команда. Ады: «Соруктуглар». Кыйгырыы: «Угаангыр бис, сагынгыр бис, удуп алыр соруктуг бис».
1-ги мөөрей «Дүрген чугаа»
Кайы команданың киржикчилери хөй дүрген чугаа чугаалаарыл, ол команданың баллы көвей болур.
Ооржак Чодураа («Эрестиглер»)
Билдим-билдим бистиң класс
Класстаза кымны чок дээр.
Дээрлезе дедир барба,
Барбалаза баарың кадар
Баштак кыстар бисте деп бил.
Куулар Ендан («Соруктуглар»):
Дүрген-дүрген дүрген чугаа
Чугаалаза шуут солун
Солунназа соон бодаар
Бодаарлаза боду эрес
Эрестезе эвилең-даа
Эрниң эри чораан дижир.
Башкы: Четтирдивис! Тоолай чылында оюн-баштактыг болуңар, оолдар.
2-ги мөөрей «Ыраажылар мөөрейи»
Бора-Шээлей: Кожамыкка кончуг-ла бис
Кожа тыртып сөглээр бис бе?
Майынды Олча: Өдек чокту өдек чазаан
(Эрестиглер) Өшкү, хой деп эртинени.
Өске чонну төрел чазаан
өл-ле хаак дег өөрүмнү.
Ховалыг Батый: 1. Каргырааның тайгазынга
(Соруктуглар) Харап, көрүп турганымны.
Калга, дөрбет чылгызынга
Шалба чайып турганымны.
2. Ак-ла Бора, көк-ле Бора
Ийи аъттыг болурум кай.
Анай-кара, чараш кара
Ийи эштиг болурум кай.
3. Утпас мен деп улаарава
Уйгуң-биле улаарава.
Улуг кыжы дүжүптерге
Утпас харыың кайда-ла боор.
3-кү мөөрей «Ужар-ушпас»
-Уруглар, ам «Ужар-ушпас» деп ойнаалыңарам. Команда бүрүзүнден 1-1 киржикчи үнүп келир. Дүрген айтырарымга, дыка дүрген чүгле «ужар-ушпас» деп харыылаар силер. Кым дүрген болгаш шын харыылааныл, ооң командазының баллы хөй болур.
1.Торга ужар бе? 2. Хараачыгай ужар бе?
Тооргу ужар бе? Хайыракан ужар бе?
Хүлбүс ужар бе? Алак-таагы ужар бе?
Күшкүл ужар бе? Айбаангы ужар бе?
Часкы ужар бе? Бора-хөкпеш ужар бе?
Чамык ужар бе? Борбак кулча ужар бе?
Хөкпеш ужар бе? Кара-баарзык ужар бе?
Хөртүк ужар бе? Кара саазын ужар бе?
4-ку мөөрей. Чурукчулар мөөрейи.
Самбырага 1-ги команданың кежигүннери чаңгыстап-чаңгыстап үнгеш, инек чуруур. 2-ги команданың кежигүннери пар чуруур. Кайы команда дүрген болгаш чараш чурааныл, ол команданың баллы хөй болур.
5-ки мөөрей. Үлегер домактар мөөрейи.
(Башкы үлегер домактың эгезин чугаалаарга, өөреникчилер ону төндүр чугаалаар. Кайы команда хөй үлегер домактарны төндүргенил, ол команданың баллы хөй болур).
-Кижи болуру чажындан…
-Ада сөзүн ажырып болбас,…
-Довурактан тодар,…
-Эртинени черден казар,…
-Будуктуг ыяшка куш чыглыр,…
-Куш уялыг,…

6-гы мөөрей «Кым хөйнү билирил?»
Команда бүрүзүнден 1 оол, 1уругну самбыра мурнунче үндүрүп алгаш, айтырыглар салгаш, 3 минута иштинде боданыр үени бергеш, чаңгыс базымнадып тургаш уругларны сактып чугааладыр. Бир базымында уттупкан болза, ойнакчы мөөрейден үнер.
1-ги командага айтырыг: -Тыва национал чемнерни ададыр
- Тыва өг иштиниң эт-севин адаар.
2-ги командага айтырыг: - Аъттың дериг-херекселин ададыр.
- Тыва национал хептерни ададыр.
7-ги мөөрей «Чеве эштер, тывызыктажыылыңар!»
Бора-Шээлей: Улустуң аас чогаалындан төрүттүнген уран тывызыктарны Шагаада салышпас болза, кандыг шагаа дээр боор! Чеве эштер, кайы команда хөй тывызык тыптар эвес че!
1)–Дээрде тепкииштиг, ховуда кокпалыг. (Баажызы: черде, дириг амытаннарда)
2) – Узун-оол удазын эзеңгилиг. (Баажызы: Өгде)
3) –Ак теве 12 бодаган төрээн. (Х: чыл, 12 ай)
4)–Алдын хөлдуң ортузунда
Адыр сандан 12 будуктуг.
Будук санында 30 кушкаш
Кушкаш бүрүзүнүң аксында 24 тараа. (Баажызы: бойдуста)
(Х: 12 ай, 30 хонук, 24 шак)
8-ки мөөрей. Тевек мөөрейи.
Бокту-Кириш: Тенек болбас оолдар,Алдан ажыр тепкеш
Тевектен теп ойнаалыңар Ам-даа туруп могавас
Бирээ, ийи, уш! Че-ве! Тевек теп турувуста
Бир-даа катап дүжүрбээли. Дендии демниг төлдер бис.
(Жюри кежигүннери кымның хөй тепкенин демдеглээш, тиилекчини аңгы тодараткаш, шаңнаар)
Башкы: Чап-чаа үнген Тоолай чылда
Чаяалгаңар будер болзун!
Ада-ие, ажы-төлге,
Ачы-чолдуг башкыларга
Аарыг-аржык чагдавазын!
Өөредилге, ажылынга
өөрүшкү долуп турзун!
Амыдырал экизин,
Аас-кежии доктаазынам!
Курай-курай!
-Чаа уруглар, мөөрейлеривис адакталды. Ам дараазында жюри кежигүнүнүң даргазы Аьберт Николаевичиге сөстен бериптээлиңер. (жюрилерге сөс)
-Эр-хейлер, оолдар! Шупту мөөрейлеривиске хөлчок идепкейлиг болдуңар. Эки чаа чылды уткуп, ойнап-хөглээр силер, уруглар!