Тема: Тулалыыр айыл?а уус-уран айымньыга «А.Е.Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й «?р?йэ» хо?ооно».
Таатта улууьа, М.Н.Турнин аатынан Тыараьа орто уопсай уерэхтээьин оскуолата
Данилова Е.С.- саха тылын уонна
литературатын учуутала
Егорова Р.Н. – география учуутала
5 кылаас. География уонна саха
литературатын силлиспит уруога.
Тема: Тулалыыр айылEа уус-уран айымньыга
«А.Е.Кулаковскай-ёксікµлээх ёліксій «Ґрµйэ» хоґооно».
Сыала: А.Е.Кулаковскай-ёксікµлээх ёліксій «Ґрµйэ» айымньытынан
тіріібµт тыл баайын айыл±а µірэ±эр сыґыаран µірэтии, айыл±а±а
харыстабыллаах сыґыаны иІэрии.
Соруктар: 1. Уу улуу оруолун ійдµµр, айыл±атын уратытын билэр
µірµйэхтэрин иІэрии.
2. А.Е. Кулаковскай-ёксікµлээх ёліксій дэгиттэр талааннаах
суруйааччы, норуоту норуот дэппит улуу білµґµік буоларын
сырдатыы.
3. Ууга харыстабыллаах сыґыаны иитии.
4. О±о бэйэ-бэйэтин истиґэ, санаатын этэ µірэнэрин ситиґии.
Уруок былаана:
Учуутал темаEа сыыйа киллэрэр, таабырын
Уруйэ, урэх, ерус, муора, акыйаан олонхо олуктарыгар, уонна бары биир сибээстээхтэрин быьаарыы.
Саха литературатын теруттээбит А.Е. Кулаковскай -Ексекулээх Елексей туьунан.
«Уруйэ» хоьоону аа5ыы, ырытыы, тылы кытта улэ.
Картанан уу улахан эргиирин кердеруу.
Хоьоон 2-с чааьын ырытыы.
Ууга харыстабыллаах сыьыан туьунан бэйэ айымньыта.
Уу туьунан хоьоону эбэтэр «Ууну хайдах харыстыахха себуй?» бэйэ керуутун кемускээьин.
Туьаныллар материаллар: проекторынан, А.Е. Кулаковскай-ёксікµлээх ёліксій хаартыската, Тыараьа нэьилиэгэр баар биьигин пааматынньыгын, олорбут кыстык бала5анын хаартыскалара, интерактивнай аан дойду физическэй картата, урэх, муора, ерус , айыл5а хаартыскалара, айыл5аны харыстаац видеофильм сюжеттарыттан, саха литературатын, природоведение 5 кл учебниктара; ватманна Тыараьа нэьилиэгин урэхтэрин ойуута, олонхо олуктара, белеEунэн улэ быраабылата.
Туттуллар тэриллэр: Проектор, компьютер, экран, цветной кумааEынан
балыктар, олоІхо ойуутун слайдалара, проигрыватель,
µрµйэ туґунан видеозапись, олоІхо олуктара, карта,
дуоска±а тема аата, білі±µнэн µлэ быраабылата.
Туґаныллыбыт литература:
- «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоІхо. Н.И.Филиппова, М.Е.Максимова. Саха литературата, 5 кылаас хрестоматията, 2006 сыл;
-А.А.Плешаков, Н.И.Сонин. Природоведение, 5 кылаас.
- А.С. Саввинов, Н.А.Аржакова, В.Е.Алексеев, Р.П.Варламова. Саха тірµт культурата, 5 чааґа. Дьокуускай, 1996 сыл;
- Е.П.Чехордуна, Е.П.Иванова. ОлоІхо эйгэтэ; Дьокуускай, 2005 сыл;
Уруок хаамыыта:
Тэрээґинэ:
Учуутал ЕкатеринаСтепановна.: Ґтµі кµнµнэн!
Биґиги бµгµІІµ уруокпут ураты уруок. Уруокпут уратыта – икки предмет, саха литературата уонна айыл±а µірэ±э предметтэрин силлиспит, ол эбэтэр интегрированнай уруога буолуо. То±отун, о±олоор, уруок бµтµµтэ бэйэ±ит толкуйдаан этиэххит.
А±ыс иилээх-са±алаах,
Атааннаах-міІµіннээх,
Аан ийэ дойдуга
СардаІалаах сааскы сырдык
Сатыылаабыт кµнµгэр,
Кыа±ы-кµµґµ мунньунан
бэлэмІит дуо µлэлииргэ?
Ґлэбитин са±алыахпыт иннинэ чинчийэр µлэ сµрµн быраабылаларын кытта билсиэххэйин:
Сыал-сорук туруоруута.
Бол±омтолоох буолуу.
Толкуйдааґын.
Ырытыы.
Санааны аґа±астык этии.
Бэйэ-бэйэ±э убаастабыл.
Ґлэбит сµрµн ньыматынан буолар туґааннаах литератураны хасыґан-кірдіін µлэлээґин.
Ґлэбит білі±µнэн барыа±а.
1 біліххі-аата Тея киирэллэр: Б. Кеша, Б. Вита, Т. Алеша
2 біліххі-аата Бергеле киирэллэр: Х.Ньургун, С.Мичил, Н.Юля, Д. Оля
3 біліххі-аата Бэс урэх киирэллэр: Т. Максим, Е. Люба, С. Яша
Бу ааттаргыт мээнэ буолбатахтар, биьиги нэьилиэкпит сиригэр баар урэхтэр ааттара буолар, белехтер септеех эппиэт биэрдэххитинэ урэххит балыгынан туолуо.
- Кырдьык да бµгµн сааскы кµн буолбут, онон бары туох эрэ солуну дьиктини
билээри кэлэн олорор буолуохтааххыт.
(Проекторга таайбараІ).
-Чэ, таабырыннаґыаххайын, эрэ.
Орто дойдуга тыынар дууґа±а туох да аґара минньигэс ас баа𠵴µ. (Уу)
Бэйэтин о±отуттан, сиэниттэн аґаан олорор улуу кµтµр баа𠵴µ. (ёрµс)
ДириІтэн дириІ баа𠵴µ. (Муора)
- Саамай сіп (таайбыт о±о±о балык жетон бэриллэр )
То±ус µрэх тутуґуутугар
Сµндэлэ далай уулаах
Сµµрµктээх ірµс.
А±ыс уон а±ыс µрэх
Арыллааннаан айгыстан
Айдааран-айманан киирэр.
Сэттэ уон сэттэ силбиктээх
Сирэм кµіх µрэх
А±ыс уон а±ыс
Ааттаах аарыма µрэх.
- Проекторга – олоІхо слайдалара.
- ОлоІхонон бµгµІІµ уруокпут оІкулун о±устубут. ёссі салгыы истиэ±иІ эрэ.
Ґрµйэ тыаґа (турукка киллэрии) видеосюжет.
Учуутал Екатерина Степановна: О±олоор, тугу истэ±итий?
О±олор: Уу, сµµрµк тыаґа иґиллэр.
Чопчулаан эттэххэ уу сµµрµгµрэр тыаґа, µрµйэ тыаґа. Билигин биґиги бары самаан сайын барахсан чээл кµі±µн санаан ыллыбыт. Маннык кэрэ кістµµнµ киґи хайдах хоґуйуо суоEай?.
-маннык кэрэ кестууну хоьуйбут эбит саха уус-уран литературатын теруттээбит учуутал, историк, поэт-суруйааччы, тылбаасчыт, кербуеччу, белуьуек, айар тыл аEата ... (А.Е. Кулаковскай-ёксікµлээх ёліксій хаартыската слайдаEа кестер. ОEолор аатын этэллэр)
Учуутал Рена Нотаровна: ОEолоор Алексей Елисеевич Кулаковскай ийэтэ Анастасия-Елееье Собакин диэн биьиги нэьилиэкпитигэр 1771-1856 сылларга олоро сылдьыбыт киьи Куонааскы диэн уолун кыыьа эбит. Анастасия икки уоллааEыттан бу улаханын Елексейу эьэтигэр Куонааскыга ииттэрэр. Онон кини уола Елексеендур Настаа убайа Елексей таайа аахха кыра сааьыттан 9 гар дылы иитиллэр. Онон эьиги киэн туттуохтааххыт маннык улахан киьи хаан уруу аймаEа буоларгытынан, тоEо диэтэргит эьигиттэн бу Елееье Собакин теруттээбит аEа улууьун сэттис келуенэтин ыччата буолаEыт. Онтон Алексей Елисеевич тердус келуенэ киьитэ буолар. Бу хаартыскаEа кестер балаEан Кыйыга (Тыараьа нэьилиэгэ) ханна баарын ким билэрий?(БалаEан хаартыската) Кыйы соEуруулуу арEаа еттугэр Сергей аранастааEа диэн етех Ессуентуй етеEун кэнниттэн кэлэр Таатта кырдалыгар турар. Алеша Турнин сайын кун аайы кэриэтэ торбосторун хомуйарыгар бу балаEан аттынан ааьар...
Бу Кулаковскай оEо сааьа ааспыт
·кыстык балаEан дьиэтэ. Онтон бу сир ханна баарын ким билэрий? (А.Е.Кулаковскай сайылыгар турар биьик пааматынньык хаартыската). Маладьыастар, эьиги таах мээнэ куулэйдии сылдьыбатаххыт барытын уерэтэ, билэ-кере сылдьыбыккыт.
Учуутал Екатерина Степановна: БµгµІІµ уруокпут сµрµн µлэтин са±алыаххайын. Учебниктан А.Е. Кулаковскай-ёксікµлээх ёліксій суруйбут «Ґрµйэ» хоґоонун буллубут ( 148 страница ).
-Билигин биьиги Норуот сайдарын туhугар оло±ун анаабыт сырдатааччы. Уруйэ хоьоонун ааEыаххайын.
Тиэкиґи кытта µлэ.
А.Е.Кулаковскай-ёксікµлээх ёліксій «Ґрµйэ» хоґоонун аа±ыы.
Тылы кытта µлэ. Тиэкиґи туґанан тылы быґаарыы.
(Проекторы кірдірµµ)
Кырыс-кµіх от сыккыс-сµµрµгµрэр тыас сиккис – чэпчэкитик сиэдэрэс –сиэдэрэй (дьэрэкээн) кэІсэйбит – буруо, хотон сыта киэп – дьµґµн-бодо саппа±ырбат – куґа±ан дьµґµннэммэт ырыганнаабат- уостан-сµтэн хаалбат удумар- ба±ар уґуна суох (кылгас) тілкі –дьыл±а, олох
Муора.
Оботтоох- кэччэгэй, иІсэлээх
Уорааннара –тымныылара, тыаллара
О±уруйа – бэйэтигэр тарда турар, оборор
Амырыын-кыыґырбыт, кутталлаах
Албаннаах –кірдµµр, умналаґар
Ахсырыйа –наадыйбат, бол±омто±о уурбат
Далай – дириІ уулар
Кµрµлгэн – кµµстээх, дохсун сµµрµктээх
Кµтµр-кэччэгэй, бэрсиэн ба±арбат
Сычча±а – олорор олохторо суох
Тиэкиґи кытта µлэ.
Уч.; - Аны билигин хас биирдии біліххі тус-туґунан сорудах бэриллэр.
1 сорудах:
біліх сорудаEа:
Сырдык сиэркилэ таас-сµппэккэ сµµрµгµрэ±ин, уолбакка уста±ын, бараммакка бара±ын-туох санааны этэрин быґаар.
біліх сорудаEа:
Утаппыт кітір-сµµрэркэІсэйбит киґи-сµіґµ-уоскуйан-сірµµкээн ааґаллар-автор сµрµн санаатын эт.
біліх сорудаEа:
Ґрµйэчээниэм-киэбиІ киртийбэт ууІ саппа±ырбат-тыл кэрэтин кµµґµн ійдіін аах.
сорудах: Хоґоон тылын-іґµн кірібµт.
1 біліх сорудаEа:
Тыыннаа±ымсытан кірдірµµнµ булан аа±абыт. Быґаарабыт.
біліх сорудаEа:
Ойуулуур-дьµґµннµµр тыллары була±ыт. Поэт хайдах туттубутун кэпсиигит.
біліх сорудаEа:
Паараласпыт тыллары булан аа±ын. Хайдах туттуллубутун быґаарын.
3 сорудах:
Аны билигин маннык сорудах:
1 біліх сорудаEа:
Поэт уірµµтµн хайдах биэрбитин быґаараEыт
2 біліх сорудаEа:
Поэт хомойуутун хайдах биэрбитин быґаараEыт
біліх сорудаEа:
Поэт эрэниитин хайдах биэрбитин быґаараEыт
IV. Учуутал Рена Нотаровна:
-Дьэ эрэ, оEолоор уруйэ туьунан айымньыга билистигит, видеосюжет кердугут.Аны маны керун эрэ, бу биьиги урэхтэрбит ханна туьэллэр эбитий? Саамай сеп. Тааттабыт урэEэр.
- ОччоEо эьиги урэхтэргит Таатта урэEин ханнык салаалара буолалларый?Ону билээри ерус ханна баран туьэр сиригэр сууругу таннары турабыт. Ерус салаата кылаабынай ерускэ уна еттугэр баар буоллаEына уна салаата буолар. Оттон салаа ханас еттугэр баар буоллаEына ерус ханас салаата аатырар. Толкуйдаан баран этэEит.
(ОEолор урэх салаатын быьаараллар).
-Бергеле, Бэс урэх, Таатта уна салаалара оттон Туейэ ханас салаа буолаллар.
-Таатта урэх ханна баран туьэрий?
-Алдан ерускэ. Алдан еруспут Елуенэ эбэEэ баран туьэр, кини ханас салаата буолар. Урэхтэр, ерустэр, куеллэр, ледниктэр уонна сир аннынааEы уулар бары кураанах сир о.э. материктар уулара буолаллар. Елуенэ еруспут ханнык муораEа баран туьэрий? Лаптев муораEа. Лаптев муора Хотугу муустаах акыйаан муората буолар. Акыйаан уута кун сылааьыттан паар буолан кетер. Паар уеьэ салгынна сойон уу хаапылатыгар эбэтэр муус кыырпахтарыгар кубулуйар, онтон олор холбоьон былыт буолаллар. Былыттан сайын ардах, кыьынын хаар туьэр. Биьиги урэхтэрбит, ерустэрбит ардахтан, хаартан, сир аннынааEы ууттан аьыыллар, уутуйаллар. Ол гынан баран сурун аьылыктара хаар уута буолар.Уонна уулара эмиэ муораEа, акыйаанна баран туьэр. Бу барыта аан дойдуга уу улахан эргиирэ диэн ааттанар. АйылEа уерэEэ нууччалыыта Мировой круговорот воды (картаны кердерер, видеосюжет-экология).
Биьиги бары ууттан аьаан олоробут. Урэхтэрбит киртийдэхтэринэ уоллахтарына тулалыыр айылEабытыгар араас уларыйыылар буолаллар(холобурдары аEалыы). Сиргэ уу буруе-гидросфера хайдах уескээбитин туьунан учуонайдар этэллэринэн: элбэх вулканнар эстибиттэрин тумугэр салгынна газ элбээн Сирбит газ оболочкаламмыт, онно уу паара элбээн, ардах буолан туьэн хас эмит мелуйуенунэн сылларга уу буруену, акыйааны уескэппит. Онон бугун эьиги уерэппит уруйэEит Сирбит уу буруетэ сорEото буоларын биллигит. Уруйэ хоьоон ханнык чааьыгар автор айылEаEа харыстабыллаах сыьыан баар буолуохтааEын сэрэтэрий?
(ОEолор эппиэттэрэ).
ДьиэEэ сорудахха эьиги уруйэ туьунан хоьоону айан холоноEут, эбэтэр ууну хайдах харыстыахха себун бэйэEит санааEытын суруйан аEалаарын.
Тумук: Рефлексия
-Бугунну уруоктан туох санааEа кэллигит?
-Тугу сананы биллигит?
-Эьигини ордук туох интэриэьиргэттэ?
ОEолор эппиттэрин экранна бэчээттээн кордоруу, тумук таьаарыы.
Уруогу олонхо тутулунан кердеруу
Силлиспит саха литературатын уонна айыл±а µірэ±ин предметэ.
Кылаас: 5
Тема: Тулалыыр айылEа уус-уран айымньыга
«А.Е.Кулаковскай-ёксікµлээх ёліксій «Ґрµйэ» хоґооно».
Учууталлар: Данилова Е.С. (Саха литературата), Егорова Р.Н. (география)
Кі±µтµµ
Туґаайыы
Бытарытыы
Атын ірµттэри кытары алтыґыы
Холбуур кэрчик
Итэ±эл
Тµмэр тµмµк
*Уруокка хайа біліх элбэхтэ кыттыбыт балык ылан иґэр. µрэ±ин балыгынан толорор.
*Проекторга таабырын таайтарыы
Ґрµйэ тыаґа, видеосюжет
Проекторга – олоІхо слайдалара
ОлоІхоттон аахтыбыт. Ґрэ±и быґаардыбыт
ёрµс, µрµйэ киинэ (фрагмент)
«Ґрµйэ» хоґоон.
Кулаковскай о5о сааьа ааспыт кыстык бала5ан дьиэтэ.
Муора, ірµс, µрµйэ литература±а ёксікµлээх ёліксій айымньытыгар хайдах
Тылы кытта µлэ
Олонхо
География
Экология
История
Краеведения
Музееведение
Картография
Картаны кірдірір) .
(видеосюжет кістір
Аан дойдуга хана баран тµґэрин (карта)
Ґрµйэ гидросфера чааґа
ОлоEу кытта сибээс
Олохтоох
Матыры-йаалга олоEуруу
Этап аайы билэллэрин бигэргэтии
Боппуруос-эппиэт
Рефлексия
15