Тимер??ле Килм?х?м?товты? ?у??ы фронтовик хик?й??ен? рецензия
Я8мыш 6ушыуы буйынса.
Балалы6 йылдары д13ш1тле Б2й2к Ватан 3у7ышы осорона тура килеп, тормош ауырлы6тарын 98 елк13енд1 татып 94к1н я8ыусы 31м 7алим Тимер71ле Килм2х1м1товты5 31р бер хик1й13енд1, повесында шул 6131рле 3у7ыш6а б1йле м1лд1р (ки5ер1к планда ла, айырым эпизодтар аша ла, йылдар 9тк1с т1 сарфыуы тейеп тороуы р19ешенд1 л1) са7ылыш тапмайынса 6алмай. Был а5лашыла: 3у7ыш к9пме 7аил1г1 6ай7ы-х1ср1т, емереклек, 6орбан килтер1. Касафаты быуындан быуын7а к9с1 кил1. Та7ы 1лл1 к9пме ва6ыт уны5 ша5дауы 98ен 3и88ертер 1ле.
Я8ыусы 141р81ренд1ге герой8ар 3у7ыш яландарында сыны7ыу алып, тыу7ан я6тарына имен-аман 6айт6ас та е5 3ы87анып хе8м1т ите9се тура 398ле, 9881рен 3аман да яугир рухлы тойоусы ир-у8амандар («?9мер бер19, тормош м15гелек» повесы, «К9к тоя66ай», «А6бир8е алмалары», «Турай7ыр» хик1й1л1ре), яу8ар8а баштарын 3ал7ан ир81рене5 и4т1леген1 м15ге то7ро 6алыусы, 6ай7ыларын, илг1 т2шк1н ауырлы6тар7а бирешм1йенс1, е5е9 ха6ына фи8ак1р хе8м1т мен1н ба4ыр7а тырышыусы 6атындар («Буденовка», «А7айым йондо8о» хик1й1л1ре), аталарын, а7аларын тилмереп к2т29се, 2лк1нд1р мен1н ти5л1шеп донъя ауырлы7ын к9т1реше9се балалар 31м 94мер81р (№1р 141р81 тиерлек).
Тимер71ле Килм2х1м1тов 141р81ренд1ге яугир81р кешег1 бирелг1н 6ы46а 7ына 79мер8е 98е51 л1, й1м7и1тк1 л1 фай8алы эшт1р 6ылып, лайы6лы итеп 9тк1рерг1 к1р1к тиг1н девиз мен1н й1ш1й81р. №1р минуты 9лем яна7ан яу 6ыр8арында 3алдат иле, хал6ы 2с2н д1, й1ш19 2с2н д1 дошман мен1н я7алаша. Пулялар 3ы87ырыуын, снарядтар шартлауын, бомбалар ярылыуын, яу8аштарыны5 к98 алдында й1н бире9ен к9рг1н, шулар8ан 6ал7ан той7олар8ы онота алмайынса к95елд1ренд1 й2р2тк1н фронтовик6а тыныслы6, й1ш19, 79мер тиг1н т2ш2нс1л1р8е5 9т1 я6ын 31м 618ерле булыуы ю66а 7ына т9гел. Шу7а к9р1лер 81 Т. Килм2х1м1тов 141р81ренд1ге яугир81р8е5 бары3ы ла 79мер ике килм1й тиг1н 1йтемде ал7а 6уйып, 79мер81рене5 ахырынаса шу7а то7ро 6алалар. «Турай7ыр» хик1й13енд1ге ?1йзулла, «К9к тоя66ай» хик1й13енд1ге Бик6ужа, «?9мер бер19, тормош м15гелек» повесында7ы Ислам- ана шундай8ар. Былар7а я8ыусыны5 «№у57ы фронтовик» тиг1н я5ы хик1й13енд1ге («Ватандаш» журналы, 2010 йыл, 3-с2 3ан) Закирй1н Камилов та 24т1лде. Бы7а тиклемге яугир образдарынан ул ним1 мен1н айырыла? Я8ыусыны5 1йтерг1 тел1г1н фекер епт1ре ним1г1 барып т2рт2л1? Яуап биреп 6арайы6.
!г1р 81 я8ыусыны5 элекке 141р81ре ижад ителг1нд1 3у7ыштан и41н 6айтыусылар сафы са7ыштырмаса к9бер1к бул3а, 1леге м1лд1, й17ни ошо хик1й1 я8ыл7ан ва6ытта ветерандар инде ны6лап к1мег1н. С2нки тормош 98енекен ит1- яугир81р бер1м-бер1м арабы88ан кит1 тора. Хик1й1не5 атама3ын да автор ю6тан 7ына «№у57ы фронтовик» тип 6уйма7андыр. Т19 6араш6а 31р кемебе8г1 а5лайышлы, таныш х16и61т 3ыма6 тойола: ни эшл1м1к к1р1к- кеше 79мере м15гелек т9гел. !мм1 я8ыусы былай бер я6лы 7ына ябайлаштырыу мен1н сикл1нм1й. №у57ы фронтовик т2ш2нс13е аша ул байта6 6ына сетерекле 3орау8ар7а яуап э8л1й, социаль проблемалар7а и7тибар8ы й9н1лт1. Д13ш1тле 3у7ыш йылдары тарих т2пк2л2н1 китеп, бе881н алы4ай7андан-алы4ая бар7анда, кешел1р быуыны алмашынып, тормош ал7а елг1нд1 1хла6и 31м рухи 6имм1тт1р8е5 д1 98г1ре9е т1би7и. Шуны5 3282мт13енд1 теге й1ки был к9ренешт1рг1 йылдар 9те9 мен1н ба3а ла икенсел1н1, тормош 98ене5 т281тм1л1рен индер1. М141л1н, 6асандыр совет 3алдаты 9лемд1н 6ур6май тиг1н фекер 6аныбы87а 3е5дерел31, х18ер инде бындай 6араш мен1н килешеп булмай, с2нки 31р 618имге 181мг1 6ур6ыу, 3а6ланыу, й1ш1рг1 ынтылыш той7о3о хас. Б2г2н я8мыш, б1хетле осра6 тиг1н т2ш2нс1не л1 ин6ар ит1 алмайбы8. Н16 шуны5 3282мт13енд1 кемдер яу яландарында ятып 6ала, кемг1лер и41н-3ау 1йл1неп 6айтыу насип була. Хо8ай 628р1те л1 98 эшен эшл1м1й 6алмай8ыр.
Хик1й1л1ге Закирй1н д1 донъя, й1ш19 м171н13е ха6ында ф1лс1ф19и фекер81рг1 бирелеп кит1. !леге л1 бая7ы, тормош, й1ш1йеш 98е уны5 алдына 98 3орау8арын килтереп 6уя. Бына м141л1н, Закирй1нде Е5е98е5 64 йыллы7ын билд1л1г1н тантаналы кис1л1 ауылды5 бер81н-бер фронтовигы тип и7лан ит1л1р. Ветеран бы7а 98 т281тм13ен индер1: 3у57ы фронтовик. Шунда у6 «! был я6шымы, насармы? Б1хетме, 7азапмы? Я6шы я8мышмы, 7азаплы 2л2шм2?»-тиг1н 3орау8ар кил1 элекке яугир башына. (8ен1н алда я6ты донъянан китк1н фронтовик ауылдаштары алдында у5ай3ы8лы6 той7андай, й1н13е, б9т1нд1р 9леп б2тт2, 1 был 3аман й2р2п ята. Ысынлап та 3у57ы булып 6алыу уйландырырлы6 м1сь1л1 ик1н д1. Т2рл2 кеше т2рл2с1 6арашта булыуы м2мкин. «2л2ш251 т2шк1н к2м2ш25» тип н2кт1 ген1 л1 6уйыр7а була. !мм1 «3у57ы фронтовик» т2ш2нс13е сиратта7ы 3орау8арын килтереп 6уя: фронтовиктар7а 9881ре и41н са6та тейешле и7тибар бирелеп б2тт2м2, 9пк1л1теп еб1релм1неме? №у7ыш, е5е9 ха6ында д2р24л2кт2 й1шт1рг1 артабан кем еткерер, кем 32йл1р? (8ебе8ме? Уйлап 6ара3а5, д2р24 т1 ба3а. Мине5с1, Т. Килм2х1м1тов 181би1тт1 беренсел1р81н булып ошондай ф1лс1ф19и 3орау8ар7а м2р1ж171т ит1.
Кем 3у5 ул 3у57ы фронтовик? Я8ыусыны5 б9т1н 141р81ренд1ге фронтовик образдарынан ним1 мен1н айырыла? Айырыла тип 1йте9 бик 9к д2р24 т1 булма4тыр. Нинд1й урта6 сифаттар берл1штер1 тиг1н 3орау 6уйыу 71м1лг1 яра6лыра6тыр, мо7айын. Баш6а хик1й1, повестар8а7ыса Закирй1н д1 тырыш, б2тм2р, хужасыл, й9нсел кеше. Холо6-фи7еле л1, буй-3ыны ла бынамын тиг1н. №98 э8л1п т1 ке41г1 керм1й. №у7ыштан 6айт6ас та хужалы6 эшен1 тотона, 2йл1неп 2с 6ы8, бер малай 94тер1, ей1н-ей1нс1р81рг1 олатай була. 82 й1шт1 булыуына 6арама4тан, 3аман д2п2лд1теп ба4ып й2р2п ята. Закирй1нде5 та7ы бер к98г1 ташланып тор7ан сифаты- уны5 й1шт1н 9к ат яратыуы. Тормошто аттан баш6а к98 алдына ла килтер1 алмай ул. Шу7а к9р1 1леге к2нд1 л1 атынан айырыл7аны ю6 («Турай7ыр»8а7ы ?1йзулланы х1терл1т1 ). Донъя3ынан 61н171тлек кисереп, Хо8ай7а ш2к2р итеп 79мер кисер1 яугир. Я8мышына р1хм1тле ул. Я8ыусы баш6а 141р81рен1н айырмалы р19ешт1, был хик1й13енд1 я8мыш т2ш2нс13ен1 ны7ыра6 ба4ым я3ай. Закирй1нде5 барлы6 тормошо я8мыш 6уш6аны ик1нен1 ша3ит булыр8ай х1л-ва6и7алар7а м2р1ж171т ит1 я8ыусы. Бына улар:
1. №у7ыш6а алын7ас, Закирй1н эске 71ск1р81р сафына т171йенл1н1. ! инде й1й19ле 71ск1р й1ки ди5ге8 флотына эл1к31, 18ерлек3е8-ни3е8 туп-тура м1хш1р8е5 эсен1 барып инер ине. Б1лки тере л1 6алма4 ине.
2. Закирй1нг1 3у7ыштан бер нинд1й яра3ы8 3ау-с1л1м1т 6айтыу насип була. ! бит кемд1р8ер (шул и41пт1н, ата3ы ла) ятып 6ала, кемд1р8ер 71рипл1неп 6айта.
3. Ата3ы ла, 98е л1 яу8а баш 3ал3алар, я57ы8 1с1 6ай7ылар8ы нисек к9т1рер ине л1, 6артлы6 к2н2нд1 кем т1рби13ен1 6алыр ине?
4. :атыны ?1зим1н1н д1 у5а Закирй1н. !г1р 81 я8мышы уны т19ге3е- Х1ми81- мен1н 6алдыр3а, б1лки 6артлы7ында 61н171тлек кисереп ултыра ла алма4 ине. Х1лле 7аил1л1 94еп, 6ала тормошона 2йр1нг1н ирк1 Х1ми81 98ене5 ауылда донъя к2т1 алма4ын а5лап, талаш-тартыш3ы8 7ына Закирй1нд1н ките9е, у57ан, сабыр ?1зим1 мен1н 319етемс1 ген1 й1ш1п алып ките981ре я8мыш 6ушыуынандыр ул.
5. Ни3ай1т, уты8ла7ан фронтовиктан и5 3у57ы3ы булып ер й282нд1 й2р29е л1 я8мыш б9л1ге. Я8мыштан у8мыш ю6 тиг1нд1й, я8мышына ним1 я8ыл7ан, шуны к9р1 181м бала3ы.
Закирй1нг1 Хо8ай Т171л1 шундай матур я8мыш юра7ан ик1н, уны5 3у7ыштан и41н-аман 6айтыуына ла, 3у57ы фронтовик булып й2р2п ятыуына ла бер кемде5 д1 бер нинд1й 81 9пк1 белдерерг1 ха6ы ю6.
Б2г2н Б2й2к Ватан 3у7ышы ветерандары бик а8 6алды. Бер1м-31р1м, 6ай3ы бер ауылдар8а б2т2нл1й 6алманы. Шу7а к9р1 ана шул 6ал7андарына- 3у57ыларына лайы6лы х2рм1т к9р31теле9 зарур. Хик1й1л1 ошо у5ай8ан й1м7и1тт1 урын ал7ан к98 буяу, волокита ке9ек к9ренешт1р8е л1 урап у8май я8ыусы. Быны5 2с2н 141р81 нинд1й8ер комиссия кил1с1ге ха6ында7ы х1б1р урынлы 6улланыла. :атыны еткерг1н был х1б1р 81 Закирй1нд1 6апма-6аршылы6лы №орау8ар тыу8ыра: Нинд1й комиссия? (Бер нинд1й м17л9м1т ю6). Ни 2с2н кил1? (билд13е8). Тикшер3енд1р- 71йебе ю6 (был тынысландыра). №у7ышта ал7ан ми8алдарын 7ына д2р24 т9гел тип 6уйма3ындар (был борсолдора).
Шулай ирт1н1н бирле к2тк1н комиссия кис етк1с кен1 килеп ет1. Исем 2с2н ген1, 6а7ы88а билд1 я3ау 2с2н ген1 эшл1нг1не к9ренеп тора:
- ашы6-бошо6 6ына 6арай8ар, 24т2н-м24т2н ген1 тикшер1л1р;
- 2й башын, 6ойманы й9н1терг1 м2мкин, тиг1н 6арар7а кил1л1р. !мм1 Закирй1нде борсо7ан 2йг1 газ 9тк1ре9 м1сь1л13ен1 килг1нд1, быны 98 компетенцияларына инм1й, тип кире 6а7алар.
Я8ыусы, ошо р19ешле, тормошта осрап тор7ан к98 буяу8ар8ы т1н6итл1й. Тыштан 6ара7анда х1ст1рлек, и7тибар бик 8ур, 1 аны6 эшк1 килг1нд1- исем 2с2н ген1: 6а7ы87а билд1 6уйыл7ан, к1р1к урын7а отчет о8атыл7ан. !мм1 я8ыусы бынан 98 геройын х1ср1тк1 бирелеп, рухын т2ш2р2п 6уя тор7ан ме4кен х1лен1 6алдырмай. Кире3енс1, яугир с1мл1небер1к ба7а донъя7а, й1ш1рг1 ынтылышы та7ы ла к2с1й1 т2шк1нд1й тойола. Атын 3атып бул3а ла 2й2н1 газ керетерг1 ни1т 6ылыуы- фронтовик Закирй1нде5 к2сл2 рухлы ысын ир ик1нен1 ишара ул. Автор 8а 98 асылына то7ро 6ала: баш6а 141р81ренд1гес1, был хик1й1 геройы ла заман ауырлы6тарына, тормош ы7ы-зы7ыларына бирешм1йенс1, к95ел т2ш2нк2л2г2н1 бирелм1йенс1 98 а6ылына, к2с2н1, т1жриб13ен1 таянып й1ш19се 6ыйыу ир-у8аман. №у7ыш 31м унан 3у57ы осор8а7ы ауырлы6тар шулай т1рби1л1г1н, сыны6тыр7ан уны. Шу7а к9р1 кемг1лер ин1леп, кемде5дер алдында 6ойро6 бол7ау тиг1н н1м1 ят Закирй1н ке9ект1рг1.
Т. Килм2х1м1тов хик1й13енд1 3у57ы фронтовик т2ш2нс13е мен1н б1йле та7ы бер н1м1не 1йтм19 м2мкин т9гел. Ир8е ир итк1н д1, хур итк1н д1 6атын тиг1нд1й, 6атыны ?1зим1 булма3а, Закирй1нг1 3у57ы фронтовик булып 6алыу б1хете т1тер инеме ик1н? Ошо р19ешле, я8ыусыны5 был 141ренд1 л1 6атын-6ы8 образына 8ур 7ына урын бирел1.
Хик1й1л1 бер-бере3ен1 6апма-6аршы характерлы ике 6атын- Х1ми81 мен1н ?1зим1- образдары 3ынландырыла. Т19ге3е- Х1ми81 ирк1, ауыл ерен1 к9некм1г1н, йорт-хужалы6 эшт1рен1 булды63ы8, би81не9-т281не981н баш6аны белм1г1н тере 6урса6ты к98 алдына ба4тырып, кире 6араш тыу8ыра. !мм1 я8ыусы шул у6 ва6ытта уны5 а6ыллылы7ына ла к98 йоммай, т191кк1ллеген д1 ба3аламай 6алдырмай: Х1ми81 98ене5 ауыл тормошона яра63ы8 булыуын 3и8еп, бер нинд1й д17913е8 ген1 сы7ып кит1. Шулай Закирй1нде5 артабан7ы я8мышын х1ст1рл1п, у7а 98ен1 ти5 6атын табыр7а юл 6уйыуы 98е бер батырлы6 та ба3а. №1р кемде5 бындай а8ым7а барыуы икеле. Шул р19ешле, я8ыусы кешел1 тик й1 ы57ай, й1 тик кире я6тар8ы 7ына э8л1рг1 т9гел, 1 объективыра6 6арар7а, и7тибарлыра6 булыр7а ла к151ш итк1н 3ыма6.
?1зим1 образы х1ст1рлекле, ирен1 таяныс, 6аматсы 6атын булып х1тер81 6ала. Ир мен1н 6атын бер-бере3ен ярты 39881н, бер 6араштан а5лар7а к9некк1нд1р. Улар ара3ында татыулы6, 98-ара х2рм1т к2сл2, бер-бере3ене5 618ерен бел1л1р. Шу7а ла бит ике3е л1 й1шерен ген1 3у57ы й1ш19 с171тт1рен 6ай7ырталар: Закирй1н 6атынынан 3у5 9л31м ине тип тел131, ?1зим1 Закирй1немд1н а8а6 ба6ыйлы66а юллан3ам ине, тип юрай. Бер б2т2н й1н, бер-бере3ен1н айырыл7ы3ы8 кешел1р ген1 шулай була ала.
«Ха6лы6 9лм1й» (1991 йыл) китабына баш 398енд1 Т. Килм2х1м1тов шулай тип я87айны: «!41р81ремде я5ынан к9881н 9тк1реп, улар8ы бер б2т2н итеп 6ара7ас, к9р8ем: герой8арым, характер8ары буйынса бер-бере3ен1н айырыл3алар 8а, бер урта6 кешелек 3ы8атына эй1. Ал да г2л т9гел улар8ы5 тормошо. Яралы я8мыш, яралы м2х1бб1т. Тормошто5 асы3ын-с2с232н к9п таты7ан кешел1р о6шай8ыр, ахыры3ы, ми51. Ундай8ар7а таяндым, таянам, таянырмын.» «№у57ы фронтовик» хик1й13е 18ипте5 1йтк1нд1рен та7ы бер тап6ыр ра4лай. Хик1й1л1 3у57ы фронтовик т2ш2нс13е аша я8ыусы утты-3ыу8ы киск1н яугир образын да 3ынландыра, шулай у6 й1м7и1тт1ге социаль-философик проблемалар8ы ла я6тырта. Ошо я7ы мен1н 141р к95елд1 матур т1ь4ир 6алдыра. Шул у6 ва6ытта бер нис1 и4к1рм1не л1 1йтм1й китеп булмай. Был 39881р8е5 6улланылышы мен1н б1йле. Бер нис1 32йл1мд1 ат ая7ы 398б1йл1неше 6улланыл7ан. М141л1н, «Ошо арала ат ая7ы а4тында тапанты байта6 йыйылып китте, бер арба 2йм1л1м булыр, мо7айын.» Хал6ыбы88а ая6 кешег1 6арата 6улланыл3а, 6ош-6орт 2с2н т1п1й 398е, мал-тыуар7а 6арата тоя6 398е бар. Шулай бул7ас, ат тоя7ы тип 1йте9 д2р24. Та7ы бер 32йл1мг1 и7тибар ит1йек: «:у5ысын гармун к2р1ге 3ыма6 тул6ын-тул6ын 3ырландырып еб1рг1н итеге л1 98ен1 килешле.» Бында инде гармун к9реге тип 1йтк1нд1 д2р24 булыр. !лбитт1, бындай 7ына етеш3е8лек хик1й1не5 б14ен т2ш2рм1й, й2км1тке3ен1 хилафлы6 итм1й. Тик артабан йыйынты6тар7а индерг1нд1 6абатланма3ын, тие9ем ген1.
Рим Исха6ов. :ырмы46алы районы, Бишауыл-У57ар ауылы.
13PAGE 15
13PAGE 14115
15