А.М.Бутлеров – о?ымысты ?алым.
ХимиялыK кеш.
ТаKырыбы: А.М.Бутлеров – оKымысты Cалым.
МаKсаты: ХимиялыK Kaрылыс теориясыныS авторы - А.М.БутлеровтыS ™мірбаяны, шыCармашылыK еSбегі туралы білімдерін толыKтырып, оKушылардыS п‰нге деген KызыCушылыCын арттыру.
ОKушыларды адамгершілікке, эстетика мен этикаCа, шеберлікке, жинаKылыKKа, с™з с™йлеу м‰неріне т‰рбиелеу.
К™рнекілігі: А.М.БутлеровтыS портреті, aлаCатты с™здер жазылCан плакаттар, шыCармашылыK жaмыстар, слаидтар.
Ж_ргізуші: Біз Kазір химия Cасырындамыз. К‰дімгі KасыKтан бастап, aшаK, жер серігіне дейін химия ™німдері. Егер химиктер жанармайды ™Sдеп бермесе, бірде-бір aшаK к™кке к™теріліп, бірде-бір кеме суда ж_зе алмаCан болар еді. Адам тамаKсыз, киімсіз, Kажетті тaрмыс бaйымдарынсыз ™мір с_ре алмайды. Мінекей, солардыS б‰рін жасауCа химия Kатысады. СондыKтан «Jайда KарасаK та, Kайда к™з жіберсек те к™ретініміз химия Cажайыптары» деп ™те орынды айтылCан.
К™руге химия кешін жиналCандар,
Бутлеровке Kaдайындай сиынCандар.
Jош келдіSіздер б_гінгідей CажайыпKа,
Тамашалау баKыты бaйырCандар.
Жаратылыстану п‰ні онк_ндігі жоспары бойынша «А.М.Бутлеров оKымысты Cалым» атты химия кешін ашуCа рaKсат етіSіздер! (слаид №1 А.М.БутлеровтыS суреті)
б™лім.
Сахнада бір топ студенттер жиналып, бір н‰рсені талдау _стінде (олардыS міндеті – А.М.БутлеровтыS ™мірі мен еSбегін KатысушыларCа таныстыру). ЗалCа Jожанасыр кіріп, не болып жатKанын ж‰не неліктен осыншама к™п балалардыS жиналCанын сaрайды. Студенттер орыс Cалымы туралы айта бастайды.
А.М.БутлеровтыS балалыK шаCы мен жастыK шаCы.
Фариза: А.М.Бутлеров Jазан губерниясыныS Чистополе Kаласында бай-манап, 1812 жылCы Отан соCысыа KатысKан, отставкадаCы офицердіS жанaясында 1828 ж. 6-Kырк_йекте д_ниеге келеді. ОныS д_ниеге келгеніне бар болCаны 11 к_н ™ткенде аяK астынан анасы Kайтыс болады.
Кішкене Сашаны ‰кесі мен ‰пкелері т‰рбиелеп ™сірді. Ол ‰кесімен бірге орманды аралаCанды aнататын, аS аулауды ерте жасынан бастады, т_нде алау жаKKанды, таSертеSгі KaстардыS ‰ндерін aнататын. 8 жасында оны JазандаCы пансионCа береді, кейіннен бірінші Jазан гимназиясына ауыстырады. Сол жерде БутлеровтыS химияCа KызыCушылыCы арта бастады, бір н‰рсені Kыздырып, айдап, ™ткір иісі бар аKшыл буды, бaрKылдаCан т_сті сaйыKтыKты к™ріп, рахаттанатын.(слаид №2 А.М.БутлеровтыS тaрCан _йі)
Химия Cылымы KaызыKты ‰рі сиKырлы болатын. Ол ™зін тек тірі табиCат – зоология, ботаника, энтомология Cана KызыKтыра алатынын білді.
1844 жылы Бутлеров 16 жасKа толCанда, ол Jазан университетініS «Жаратылыстану Cылымы санатына» оKуCа т_сті, студент кезініS ™зінде ол химиялыK лабораторияда емес, KырCыз даласындаCы энтомологиялыK, ботаникалыK экспедицияда ™здігінен жaмыс істей бастады. Сол жерде ол іш с_зегі ауруымен ауырды7 Оны ‰кесініS бaйыруымен шала-жансар к_йінде Симбирскіге ‰келді. €кесі aлына келіп ж_ріп, ™зі ауруды жaKтырып, Kайтыс болады. Бaл Александр _шін ауыр соKKы болды. ОныS жан д_ниесі к_йзелді.
€лі aлы Cалым емес, біраK ботаник ж‰не энтомолог та емес.
Сырым: 1849 жылы Бутлеров университеттегі курсты аяKтап химик болCан жоK, оныS диссертациясы Волга мен ОралдаCы к™белектер жайында болды. ОныS химияCа деген KaмарлыCы осы Cылымнан есі кеткен жас ЛавуазьеніS Kaмарта aнатKанындай емес еді. БутлеровтыS бaл п‰нге деген KызыCушылыCын оятKан Н.Н.Зинин болды. Бутлеров оны ™мір бойы ™зініS aстазы ретінде санады. ЗининніS Kолдауымен ол химиямен тек университетте Cана айналысып Kоймай, ол ™зініS _йіндегі лабораторияда к_рделі препараттарды, мысалы: кофеин, изотин т.б. дайындады. (слаид №3 лабораториясы ) Профессор химик Карл Клаус 22 жастаCы Бутлеровты университеттіS химия кафедрасында Kалдыруды aсынды. Ол жаратылыстану ж‰не математика б™ліміндегі 1 курс студенттеріне бейорганикалыK химиядан сабаK берді.
Эльмира: 1854 жылы Бутлеров Москва университетіндегі химия докторы д‰режесіне емтиханды ойдаCыдай тапсырып, «Эфир майлары» туралы диссертациясын KорCады да Jазан университетініS профессоры болып таCайындалды. ДокторлыK диссертациясын KорCап болCан соS ол ™зініS aстазы Н.н.Зининге жолыCу _шін Москвадан Петербургке келді. Бaл кездесу ол _шін маSызды Kадам болды. (слаид №4 А.М.БутлеровтыS суреті)
JазанCа Kайтып оралCан Бутлеров ™зініS Cылыми к™зKарасын кеSейте т_сті.1857 жылы ол еS жаKсы Европа лабораториясында болып, белгілі CалымдардыS лекцияларын тыSдады, химия CылымыныS Батыс ЕвропадаCы к™рнекті Cалымдарымен кездесті. Францияда ‰йгілі химик А.Вюрц лабораториясында жaмыс істеді, Германияда жас А.Кекулемен танысты.
А.М.Бутлеров-т‰жірибешіл теоретик.
Арай: JазанCа Kайтып келген Cалым аз уаKыт ішінде лабораториясын Kaрып, зерттеу жaмыстарын бастады. 1861 жылы ол алCаш рет синтездеу арKылы Kант т‰різдес зат алды, оны «метиленитана» деп атады. 1861 жылы Kырк_йек айында Германияда Шпейер Kаласында ™ткен неміс д‰рігерлері мен натуралистерініS сьезінде Бутлеров «ЗаттыS химиялыK Kaрылысы туралы» деген ™зініS ‰йгілі баяндамасын жасады. Шетелден Kайтып келген Бутлеров жаSа Cылым салаларын дамытKан бірнеше маKалалар жазды. Осылайша органикалыK химия, биохимия, химиялыK физиканыS негізін KалаCан органикалыK заттыS Kaрылысы туралы теориясы Kaрылды. Ол «біртегіс» химияны «к™лемді химияCа» айналдырды, кеше Cана т_сіндіре алмаCан н‰рсені т_сіндіруге болатынын к™рсететін бірнеше химиялыK ™лшемдер жасады. Изомерлер туралы бaрыннан белгілі болатын. 1830 жылы швед химигі Берцелиус бaл Kaбылысты «изомер» деп атауды aсынды. (слаид №5 А.М.Бутлеров жолдастарымен)
ЖаSа химиялыK Kaрылыс теориясы изомерияны Cылыми тaрCыдан т_сіндірді. А.М.Бутлеров KаныKKан к™мірсутектер KатарыныS изомерленуін алCаш рет т‰жірибе ж_зінде д‰лелдеді.
Камила: 1868 жылы май айында А.М.Бутлеров Петербург университетініS химия кафедрасына профессор ретінде алынуын Д.И.Менделеев aсынды. `сынысыныS бір _зіндісі мынандай еді: «А.М.Бутлеров aлы орыс CалымдарыныS бірі. €йгілі академик Н.Н.ЗининніS оKушысы. (слаид №6 Н.Н.ЗининніS суреті) Ол шет ™лкеде емес, химия мектебініS дамуын жалCастыратын Jазанда химик болып Kалды. Химияда «Бутлеров мектебі», «Бутлеров баCыты» ж_зеге асады.
1869 жылдыS басында Бутлеров Петербургке келді. ОрыстыS физико- химиялыK KоCамында жaмыс істеді, ал 1872-1882 ж. оныS президенті болды. €семг_л: Бос уаKытында А.М.Бутлеров ауыл шаруашылыCын, баKша шаруашылыCын, ара шаруашылыCына баруды aнататын. Ол ара шаруашылыCыныS к_шті білгірі болды. Егер «Ара шаруашылыCыныS тарихы» туралы кітап жазылса, онда Бутлеров туралы к™п жазылCан болар еді. БутлеровтыS еSбегі кез-келген aлы Cалымдардікі т‰різді б_кіл ‰лемге тиесілі болды. Бутлеров орыс химиктерініS мектебініS бастамасын жасаCан, Д.И.Менделеев аныKтаCан «бутлеров мектебі» - aрпаKтан-aрпаKKа жинаKталCан таланттардан тaрCан ерекше тізбектелген реакцияCа соKKы берген, Н.Н.Зининнен эстафетаны KабылдаCан бірінші адам еді.(3 слаид №7 ескерткіштері)
2-б™лім
Ж_ргізуші: €ділKазылар алKасына оKушылардыS дайындаCан шыCармашылыK жaмыстарын тапсырып, ‰діл баCаларын сaрайыK.
Алдын-ала жюри оKушылардыS жасаCан шыCармашылыK жaмыстарымен танысады. Бaл - А.М.Бутлеров туралы альбомдар, оныS ™мірбаяны, еSбектері туралы рефераттар, тест нaсKалары, с™зтізбектері, KабырCа газеттері.
3-б™лім
Мерекелік кеш викториналыK сaраKтармен аяKталады. ОCан Kатысушылар 2 KатарCа б™лініп тaрады. ВикторинаCа 5 адамнан 2 команда Kатысады: «Изомерлер» тобы ж‰не «Гомологтар» тобы.
Ж_ргізуші: БіреуініS ж_регініS т_гі бар,
БіреуініS арKалап ж_рген KоCамдаCы ж_гі бар.
БіреуініS к_мбірлеген к_йі бар,
БіреуініS Kатты істейтін миы бар.
Jaрметті KонаKтар мен оKушылар! АлдарыSызда 2 топ тaр: олар: «Гомологтар» ж‰не «Изомерлер» тобы. €рбір топ осы сайыста ™з білімдерін к™рсетеді. €уелі ‰р топ ™здерін таныстырып ™тсін.(2 топ ™здерін таныстырады).
Ж_ргізуші: Топ басшылары ортаCа келіп, зырылдауыKты айналдыра отырып, ™здеріне берілген сaраKтарCа жауап береді. ОйлануCа 1 минут уаKыт беріледі.
СайысKа т_суші 2 топKа сабырлылыK пен жеSіс тілейміз!
Топ басшылары кезектесіп, ойын _стеліндегі зырылдауыKты айналдырады. Ж_ргізуші сaраKтар жазылCан конвертті топ басшысына береді.
ВикториналыK сaраKтар:
1. Jандай элементтер CалымдардыS Kaрметіне KойылCан (Кюри (Мария-Складовская-Кюри), Эйнштейний (Альберт Эйнштейн), Менделеевий (Д.И.Менделеев), Фермий (Энрико Фермий), Курчатовий (И.Курчатов).
2. Jандай химиялыK элемент грекше «тас» деп аталады? (литий-литос грекше «тас» деген с™з).
3. Jандай элементтіS аты KазаK тіліне аударCанда «сасыK» деп аталады?(бром-бромос «сасыK» деген с™з)
4. ПланетаныS атымен Kандай элементтер аталады? (Нептуний, Плутоний, Уран)
5. Jай химиялыK элементті миллионер деп атайды? (к™міртегі)
6. 19 CасырдыS ортасында к™шелерді жарыKтандыру _шін Kандай газ пайдаланылCан? (ацетилен)
7. ЕS алCаш белгілі болCан элемент? (алтын)
8. ШаттандырCыш газ деп Kандай газды атайды? (азоттыS (I) оксиді)
Ж_ргізуші: Kосымша толыKтырусыз толыK жауапKа 3 балл, толыKтырылCан жауапKа 2 балл, толыKтыруCа 1 балл Kойылады.
(Берілген сaраKтарCа топ м_шелері жауап бере бастайды).
Ж_ргізуші: келесі сайыс топ басшыларыныS арасында ™тпек, ортаCа топ басшыларын шаKырайыK!
Топ басшыларына берілетін сaраK:
1. Биология. Ертедегі KазаKтардыS тамаCы нан мен ет Kана болCан. Сонда да авитаминоз ауруына шалдыKпаCан. МaныS себебі не? (су, ауа, топыраK таза болCан).
2. Химия. Jандай «aн» астыKтыS ™німін арттырады, біраK одан нан пісіруге болмайды? (фосфор aны).
Ж_ргізуші: Jaрметті KонаKтар мен оKушылар! «А.М.Бутлеров-aлы Cалым» атты химиялыK кешімізді аяKтауCа рaKсат етіSіздер! Кешімізді к™ріп, тамашалаCандарыSыз _шін _лкен рахметімізді айтамыз.
Тaрар РысKaлов атындаCы JазЭУ
ЭкономикалыK колледж
Жаратылыстану Cылымдары онк_ндігінде ™ткізілген химиялыK кеш
«А.М.Бутлеров-aлы Cалым»
ОKытушылар: Тлеуова B.М.
Т‰лен А.И.
Алматы, 2010
1
15