Разработка урока по тувинскому языку на тему Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан ча?гыс аймак кежиг?ннер (7 класс)

Тыва республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы
Муниципалдыг Барлык ортумак школазыЧаа тема тайылбыры кичээл:
«Чагырыштырбас эвилелдер
дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннер»
(7 класс)
Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң
Барлык ортумак школазының
2-ги категорияның тыва дыл болгаш
чогаал башкызы
Сечек Айланмаа Борбак-ооловнаБарлык – 2011
Кичээлдиң темазы: Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннер.
Кичээлдиң сорулгазы:
1. Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннерге бижик демдээн салыр, чижектерге бадыткап тургаш тыва дыл талазы-биле билиин быжыглаар, улам ханыладыр.2. Өөреникчилерниң чугаазы тода, дорт, билдингир болурундан аңгыда чогаадыкчы бодалдарының торүттүнеринге идигни бээр, сайзырадыр.
3. Өөреникчилерни долгандыр турар хүрээлеңге сонуургалдыг, хүндүлээчел, эвилең-ээлдек болурунга кижизидер.
Кичээлдин дерилгези: компьютер, экран, тест, эпиграф.

Кичээлдиң планы:
I. Организастыг кезээ.II. Катаптаашкын.
III. Сула шимчээшкин.
IV. Чаа тема тайылбыры.
V. Быжыглаашкын.VI. Онаалга бээри.
VII. Кичээлди туңнээри.
VIII. Туңнел демдектер салыры.

Кичээлдиң чорудуу:
I. Организастыг кезээ.1. Өөреникчилер-биле мендилежир.
2. Класста өөреникчилерниң база оларның ном-дептер, кыдырааш, демир-үжүктериниң четчезин хынаар.
3. Самбыраның кичээлге беленин көөр.
II. Катаптаашкын. Йөрээл сөстер-биле ажыл. Айтырыг-харыы:
«Улуг-Хемнин агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри дег арыг, бора хектин эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниң делгемнери, тайга-таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңиниң кышкызы сиңген.
Өргүн-көвей улустарның дылдарының аялгаларының аразынга моңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!»
Шулуу Сат.
III. Сула шимчээшкин. Мен силерже эң аар болгаш улуг хемчээлдиг даштар октаарымга, туткаш столдарыңар кырынга ожук даштарын салыры ышкаш кылдыр салгылап алыр силер. 1-ги дашты октадым, тудуңар! 2-ги дашты октадым, тудуңар! 3-кү дашты октадым, тудуңар! Ам ожууңарны кыпсыптыңар.
IV. Чаа тема тайылбыры.
1. Билдинмес сөстерниң тайылбыры:
Ожук дажы (три камни очага) – чадагай черге чүве хайындырарда паш бедидир салыр үш борбак даш.
Буга суу (канал, канава, искусственное русло) – сугнуң кылымал уну.
2. Чаа теманың тайылбыры.
Чаңгыс аймак кежигүннер
Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан
КаттыштырарУдурланыштырарАңгылаштырар
1. болгаш, биле, база
1. а, ынчалза-даа, ындыг-даа болза, ындыг болза-даа, ынчалзажок, ындыг болзажок, харын, ынчаарга1. азы, ийикпе, ийикпе азы, чок болза, бир болза, бирде, та, чамдыкта;
2. азы… азы, чок болза… чок болза, бир болза… бир болза, бирде… бирде, та… та, чамдыкта… чамдыктаБиче сек
1. салбас1. эвилелдерниң мурнунга салыр1. катаптавас эвилелдер-биле холбашканда, салбас;
2. катаптаар эвилелдер-биле холбашканда, эвилелдерниң мурнунга салырЧижээ1. Кур черлер часкы чаагай үеде чидиг ногаан болгаш ак-көк хээзи-биле каастанып алган. (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)1. Каа-Хемниң доштары тус бүрүде айыылдыг черлерни, иткилежип, ынчалза-даа таварып эртер.
(С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)1. Чүгле ында-кайда ховуларда арат ашактың ийикпе азы аныяк оолдуң буга суун аштап турары көстүр. 2. Бо доштар оон-даа ыңай бадар. Ында та кандыг оран, та кандыг чурт бар чүве? (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)1. «–биле» эдеринчи уткалыг ажыглаттына бергенде, дефис демдекти салыр.
Чижээ: Часкы хар суу-биле кады эңмежок хөй куштар сөктүп чедип келген.
(С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.) 2. «биле» эвилел уткалыг ажыглаттына бергенде дефис демдекти салбас.
Чижээ: Кижи биле бойдустуң хини тудуш. (Yлегер домак.)
3. Чагырыштырбас эвилелдер нарын домакты база каттыштырып чоруур. Нарын домак дээрге ийи кол сөстүг болгаш ийи сөглекчилиг домак болур. Чижээ: Куштарның чамдыктары хөлдерде чоргаар эштип чоруур, а өскелери дистиндир шуужуп алган чоруп каарлар. (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.) 3. Мергежилге 187. Бердинген чагырыштырбас эвилелдерлиг сөстер каттыжыышкыннарын чаңгыс аймак кежигүннер кылгаш, домактардан тургузуңар.
Чырыдар болгаш чылыдар. Шилги база бора. Угаанныг, ынчалза-даа чалгаазымаар. Ыяштан эвес, а тууйбудан.
V. Быжыглаашкын.1. Сюжеттиг чурук-биле ажыл. Чурукче көргеш чагырыштырбас эвилелдер кирип турар бөдүүн домактар чогаадыр.
2. Тест-биле ажыл.
1. Чагырыштырбас эвилелдерниң бөлүктерин айыт.
А) каттыштырар, холбаштырар, аңгылаштырар.
Б) удурланыштырар, аңгылаштырар, каттыштырар.
2. Кандыг эвилел-биле холбашканда чаңгыс аймак кежигүннерниң аразынга биче сек салбазыл?
А) каттыштырар.
Б) аңгылаштырар.
3. Удурланыштырар эвилел кирип турар чаңгыс аймак кежигүннерлиг домакты тып.
А) Мерген шапкын болгаш дааш-шимээнниг хап бадып чыдар.
Б) Кыжын Мерген кылын терең хар дүвүнче чаштына бээр, ынчалза-даа удувас.
4. «биле» домакка эвилел уткалыг ажыглаттына бергенде, дефис демдекти салыр бе, салбас бе?
А) салырБ) салбас5. чуу деп эвилел моол дылда дөмейлежип турарыл?
А)харынБ)болгашVI. Онаалга. Солун-сеткүүл арыннарындан чагырыштырбас эвилелдер-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннерлиг 6 домак ушта бижиир. Эвилелдерниң бөлүктерин айтыр. Чаңгыс аймак кежигүннерниң адаан шыяр.

Ажыглаан литература даңзызы
1. Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы. – Кызыл, 1991.
Монгуш Д.А., Доржу К.Б. Тыва дыл. 6-7 класс. – Кызыл, 2001.Оргу К.Х.
2. Ойдан-оол Х.М. Төрээн чогаал. 7 класс. – Кызыл, 2005.
3. Сат Ш.Ч. Амгы тыва литературлуг дыл. Синтаксис. – Кызыл, 1983.
4. Сат Ш.Ч., Биче-оол М.Д…. Тыва дыл. Башкы училищезиниң сургуулдарынга болгаш эге класстар башкыларынга өөредилге ному. - Кызыл, 1993.
5. Сат Ш.Ч., Салзынмаа Е.Б. Амгы тыва литературлуг дыл. – Кызыл, 1980.
6. Толковый словарь тувинского языка. Том 1. – Носибирск, 2003.
7. Эртем бижиктери: ТКУ-нуң тыва болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразының чыл чыындызы. III-кү үндүрүлгези. – Кызыл: Тыв КУ, 2009.