Степан Сарыг-оолдун торээн черинге тураскааткан шулуктери
Дус-Дагнын муниципалдыг ортумак ниити билиг школазыС.А.Сарыг-оол аттыг литература чурт-шинчилел музейи
Илеткелди кылган: А.Д.Осурбай,
школада уруглар
организациязынын удуртукчузу.
Дус-Даг ДопчузуКиирилде ……………………………………………………………………… 3
1. Кол кезээ: а) Бойдус лириказындан куску чурумалды чуруп коргускен
шулуктернин идейлиг утказын сайгарары…………………………………..
б) Бойдус лириказындан куску чурумалды чуруп коргускен
шулуктернин уран-чечени…………………………………………………….
Туннел ……………………………………………………………………………
Ажыглаан литература данзызы ………………………………………………..
3
Киирилде Улустун аас чогаалынга хевир талазы-биле эн-не чоок база кижинин
сеткил-бодалын дурген илередиптер болганынын ужурунда тыва
литературанын бирги базымындан эгелээш, кол черни шулук чогаалы ээлээн.
Шулук чогаалынын эрте бурунгу шагдан сайзырап келгенин хаяларда,
кожээлерде бижимелдер херечилеп турар. Оон бээр шулук чогаалы чечен
чогаалда хой черни ээлеп, быжыг туружун тыпкан.
Шулук чогаалынын чугула чуулдери - эге болгаш тончу аяннажылгага
бижиттингени, оон иштинче сагыш-сеткилди кодуруп кээр чидиг уткалыы
болур.
Тыванын Улустун чогаалчызы, тыва литературанын ундезилекчизи Степан
Агбаанович Сарыг-оол - шулук чогаалынын ундезинин салганнарнын
бирээзи, тыва шулук чогаалынын шылгарангай толээзи, оон начыны.
Тыванын хоочун шулукчузу Степан Сарыг-оолдун лириказы торээн черинин
бойдузунга изиг ынакшыл-биле чалгынналган.Чогаалчы бодунун
шулуктеринге торээн черинин чараш, байлак, коруштуг бойдузун,
чаартынган овур-хевирин алдаржыдып ырлаан. Улуг огбе чогаалчывыс
Степан Сарыг-оолдун шулуктери катаптаттынмас онзагай шынарларлыг
болгай. Оон шулуктеринин улусчу аяны, торээн черинин бойдузунга
тураскааткан шулуктери утка-шынарлыг болуп, кижизидикчи ролю улуг
дээрзин унелээр бис.
4
Ажылдын сорулгазы:
С.А.Сарыг-оолдун бойдус лириказынын идейлиг утказын болгаш уран-
чеченин сайгарары.
Ажылдын объектизи: С.Сарыг-оолдун шулуктери.
Ажылдын чаа чуулу: Бистин РЭШ кол темазы тус чернин
чогаалчыларынын ажыл-чорудулгазын болгаш оларнын чогаалдарын
дамчыштыр оореникчилерни ооредип-кижизидери деп шенелде ажылга
немелде материал кылдыр ажыглап болур.
Ажылдын тургузуу:
1. Киирилде 2. Кол кезээ: а) Бойдус лириказындан куску чурумалды чуруп коргускен
шулуктернин идейлиг утказын сайгарары.
б) Бойдус лириказындан куску чурумалды чуруп коргускен
шулуктернин уран-чечени.
3. Туннел.
Бойдус дугайында бижиттинген кандыг-даа чогаалдар кижилернин
сеткилин холзедип, чаа-чаа бодалдарны оттуруп, торээн черинге ынакшылды
куштелдирер. С.Сарыг-оолга оран-чурттун каазын магадап шулуктээринге
хандыкшыл тыва чогаал шинчилекчизи А.Калзанныы-биле алырга, хамыкты
мурнай улуг орус шулукчулер Пушкиннин, Некрасовтун салдары-биле
торуттунген. «Оран чурттун мага ханмас коруштуг шырайын улустун
амыдыралы-биле холбаштырып тургаш улам чараш, тааланчыг кылдыр
чурууру – Сарыг-оолдун бойдус лириказынын бир коруштуг шынары» деп
сураглыг критик демдеглээн.
Степан Сарыг-оолдун «Кус» деп шулуун школа программазынче 6-гы
класстын торээн чогаал эртеминге ооренир кылдыр киирген.
С.Сарыг-оолдун «Кус» деп шулуунун идейлиг утказы торээн черинин куску
бойдузун лириктиг маадыр магадаан сеткил-биле онзагай чараш чурумалын
илереткен. Кандыг-даа кижиге бойдус чараш идеяларны, бодалдарны
оттурарынга дузалыг. Номчукчу кижи шулукту номчупкаш-ла ала чайгаар
лириктиг маадырнын сеткил-хоонунче кире бээр.
Шулуктун бирги строфадан дортку строфага чедир автор кустун демдектерин
чуруп коргускен. Бирги строфада кузун бугу-ле чувелер – хадын, шарлан,
буру, сиген алдынналып она бээрин коргускен.
Ийигизинде алдын оннуг арбай, тараа ховуларны каастап чыдар болгаш
ол тарааны ажаап ап турарын илереткен.
Ушкузунде тараалыг шаннар чоогунда одарларда хой мал-маган таваар
оъттап чоруурун коргускен.
Дорткузунде кузун куштарнын изиг чурттарже чоруур дээш, чыглып
турарын коргускен.
Бешкизинде, куску бойдуска авторнун ынаан илереткен.
Соолгу строфада чогаалчы номчукчуларны долгандыр турар бугу-ле чувенин
чаражын эскерип коорунче кыйгырып, оларнын кичээнгейин угландырган.
С.Сарыг-оол бо шулукту кончуг чечен-мерген кылдыр бижээн. Мында
дылдын янзы-буру уран аргаларын – метафораларны, эпитеттерни,
деннелгелерни хойу-биле ажыглаан. Бирги строфада «калбак ногаан,
алдынналып, хурен-кызыл» деп эпитеттерни ажыглаан. «Каттыржып кээр,
шырай кирер» деп метафоралар кустун болуушкуннарын чиге коргузуп
турар. «Алгыг-делгем, алдын оннуг» деп эпитеттер-биле ховуларнын каас
чаражын онзалап демдеглээн. «Оор-онер» деп эпитет мал-маганнын хойун
коргускен. Бо-ла строфада «ырлап» деп метафора ажыл-иштин хоглуг
хайныышкынныг чоруп турарын илереткен. Мал-маганнын оожум, таваар
оъттап чоруурун автор «далай чалгыы»-биле домейлеп турар. Изиг
чурттарже ужуп чоруурунга белеткенип турар куштарнын алгызын
динмиттиг ырга, а боттарын «аалдап унер кыстарга» домейлеп турар.
Садтарда оймактарны сарыг торгу олбукка, кээп дужуп турар куску буруну
чаъска домейлеп турар. Кусту автор диригжидип, ону коргузерде кижиге
хамааржыр состерни ажыглаан. «Дооза чуве онгур чараш, чазык-чаагай,
долбанналган кызыл-хурен, тодуг-омак шырай кирген».
«Алдын кус» деп шулукте торээн черинин куску бойдузун лириктиг
маадыр магадаан сеткил-биле онзагай чараш чурумалын илереткен.
Чокпак-чокпак терек, дыттыг, алдын-сарыг буру, чымчак, терен суступ
чыдар деп эпитеттерни хойу-биле ажыглаан. Уран-чечен онзагай
тодарадылгаларны ажыглаан.
Оргу сарыг хевис чыдар деп метафора дузазы-биле бурулерни хевиске
домейлеп турар.
Дараазында «Кус» деп шулукте лириктиг маадырнын мунгаргай хоону
илереп кээр. Бургег кус дужуп кээрге, арга безин шаарарып кээр. Кус
дужерге кыш дораан дужер-ле болгай, амыдыралда бар улусчу эскериглер,
амыдыралчы чугааларны кичээндирип турар. Ук шулук 1951 чылда
бижиттинген болганда социализм уези болгаш дужут ажаалдазы колдап
турар. Куску дужут ажаалдазы – куску уе. Бойдус чурумалы-биле
чергелештир кижилернин куш-ажылын бижээн.
Степан Сарыг-оолдун бойдус лириказында метафоралар, деннелгелер,
эпитеттер – чогаал дылынын чурумалдыг аргалары кончуг арбын, бо дээрге
шулукчунун поэтиктиг дылынын онзагай байлаа, эстетиктиг шынары ол.
Туннел Тыванын Улустун чогаалчызы С.А.Сарыг-оол тыва литературанын
тоогузунде билдингир шулукчу.
С.Сарыг-оол тыва литературанын мурнунга шулук чогаалы-биле эн-не
улуг ачы-хавыяалыг. Ол тоогуде тыва улустун шулукчузу бооп арткан.
«Алдын кус», «Кус» деп шулуктеринде автор бедик стильде кижинин
магадаан, чарашсынган сеткили-биле одуругларны илередиптер.
С.Сарыг-оолдун бойдус лириказынын шулуктеринде чугле куску уени эвес,
чылдын дорт уелеринге-даа хамаарыштыр хой янзы ажылдарны тодарадып
болур.
С.Сарыг-оолдун бойдус лириказын сайгарып коруп тура, шулукчунун
поэтиктиг дылынын чиге, коску илередип билирин онзагайлап,
номчукчуларны ол «шулук делегейинче» киирип, оларга бойдуска
ынакшылды улам кыпсып, чоргааралды оттурар сеткилди улам хонуктуруп
турарынга оорувес арга чок.
Ажыглаан литература:
С.Сарыг-оол. Чогаалдар чыындызы; 2 том. Тыванын ном ундурер чери; Кызыл, 1989
Монгуш А.М.Методиктиг сумелер; Тыванын ном ундурер чери; Кызыл, 1984.
Калзан А.К. Озулденин демдектери. – Кызыл, 1991;