Лабораторный практикум по физике 9 класс (на узбекском языке)


9 синф физика фанидан практикум иши
физика фани ўқитувчиси: Розметова Барно
Практикум иши№1
Математик маятник ёрдамида эркин тушиш тезланишини аниқлаш
Ишдан мақсад: эркин тушиш тезланишини аниқлаш усули билан танишиш.
Асбоб ва материаллар: шарча, ип, қисқичли ва халқали штатив, чизғич, секунд кўрсаткичи бор соат.
Математик маятник ёрдамида эркин тушиш тезланишини аниқлаш учун маятникнинг хусусий тебранишлари даври формуласидан фойдаланмиз:
T=2π √ l/g
Бунда g=4 π2 l /T2
Демак, эркин тушиш тезланишини аниқлаш учун математик маятник ипининг l узунлигини ва маятникнинг хусусий тебранишлари даври Т ни тажрибада аниқлаш етарли. Маятникнинг вакт ичидаги N марта тебранишлари сонини аниқлаб, тебраниш даврини қуйидаги формуладан топамиз:
T=t/N
Ишни бажариш тартиби:
Штативни стол четига шундай жойлаштирингки, унинг халқаси столдан чиқиб турсин.
Штатив халқасига узун ипли шарчани осинг, Шарча билан пол орасидаги масофа 3-5 см бўлсин.
Ип узунлигини чизғич билан ўлчанг.
Маятникни мувозанат вазиятидан 5-8 см га оғдириб, сўнгра куйиб юборинг. Маятник N = 30-40 марта тўла тебранадиган вақтни белгиланг.
Ўлчанган l, N ва t катталикларинг кийматларини жалвалга ёзииг.
5- ва 6-бандларни яна икки марта такрорланг.
Юкорида олинган формула ёрдамида эркин тушиш тезланишини аниқланг.
Натижалар хатолигини баҳоланг. Фойдаланилган эркин тушиш тезланишини топиш усулининг аниқлиги хақида хулоса чикаринг.

№ l, м N t, с t ўрт, с T ,с g=4 р2 l /T2(м/с2)

Контрол саволлар
Эркин тушиш тезланишни аниқлашда қандай хатоликка йўл қўйдингиз?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Эркин тушиш тезланишни ким тажриба асосида аниклаган?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Математик маятник деб нимага айтилади?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
VІІ. Уйга вазифа: §1-6 Математик маятник , механик тебранишлар мавзуларини такрорлаш
Практикум иши№2
2. НЬЮТОННИНГ ИККИНЧИ ҚОНУНИНИ ЎРГАНИШ
Асбоб ва материаллар: 1) механика бўлимига доир асбоб;
2) столчали аравача;
3) пластинка (ипи билан);
4) секундомер ёки метроном;
5) метр-лента;
6) иккита 150 г ли ва иккита 10 г ли юклар
7) фиксатор
Ишни бажариши
Секундомерни ишлатиб машқ қилинг (юргазиш, тўхтатиш, стрелканинг юриши) ва вақтни ҳисоблашни ўрганинг.
Фиксатор ҳаракати билан танишинг ва унинг ишлашини текширинг.
Аобобни шундай ўрнатиш керакки, аравача 320 г(2Х150 г+2Х10г) юки билан текис ҳаракатланадиган бўлсин. Бунда ҳаракатга тўсқинлик қилувчи ишқалиш кучи асбобнинг қиялиги билан компенсацияланади. Винт ёрдамида асбобнинг бир учини кўтариш билан зарур бўлган кияликка эришилади. Асбобнинг блокли учи столнинг четидан бир оз чиқиб туриши керак.
Қайд қилгични столнинг ўртасидан 900—950 мм масофага ўрнатган ҳолда аравача асбоб учидаги тилча билан бириктирилади.
Ипнинг бир учи аравачадаги илгакка илинтирилади, ипнинг иккинчи учини пластинканинг илгагига боғлаб, уни блок оркали ўт-казиб қўйилади. Пластинканинг илгак билан биргаликдаги оғирлиги 10 г. Пластинканинг оғирлиги таъсирида аравача фиксаторгача бўлган масофани текис тезланувчан ҳаракатланиб ўтади.. Секундомер билан аравачанинг ҳаракатланиш вақтини, метрли чизғич билан ўтилган йўлни ўлчанг. a=2S/t2 формулага йўл ва вақтнинг қийматини қўйиб, тезланиш аниқланади.
6.Ип учидаги паллага 10 г юк қўйинг. Бунда аравачани ҳаракатлантирувчи куч ва масса нимага тенг эканлигини аниқланг. Тажрибани қайтадан такрорлаб ва тезланишни аниқланг.Аравача' палласига яна 10 г юк қўйинг ва бу ҳолдаги тезланишини аниқланг.
Натижани қуйидаги жадвалга ёзинг
Масса ўзгармас бўлганда куч ва тезланиш орасидаги боғланиш
Тажриба тартиби F t a Кучлар нисбати Тезланиш лар нисбати Хулоса (ёзма ра-вишда)
1. F1 = 10г a1 = 2. F2 = 20 гa2 = 3. F3 = 10 гa3 = Жадвалдаги ўлчаш натижаларидан тезланиш таъсир этувчи кучга тўғри пропорционал эканлиги кўринади.
7. Таъсир этувчи кучни (F=10 Г) ва йўлни ўзгартирмасдан массалар ва тезланишлар ўртасидаги боғланишни топинг.
Тажриба тартиби т t а Массалар нисбати Тезланишлар нисбати Хулоса (ёзма ра вишда)
1. 2. 3. Жадвалдаги ўлчаш натижаларидан тезланиш массага тескари пропорционал эканлиги кўринади.
8. Ўтказилган тажрибадан умумий хулоса чиқаринг.
Ньютоннинг II қонунидан фойдаланиб жисм массасини аниқлаш
Кинематика ва динамика қонунларини текширишга доир асбобга аравача ўрнатинг, ипнинг бир учини аравачага, иккинчи учини эса кичик паллага боғланг ва аравачани текис ҳаракатланадиган ҳолгакелтиринг. Сўнгра аравачага юк (жисм) ни қўйиб, паллага навбатма-навбат 5 г,15 г, 20 г ли юк (куч) лар қўйинг. Шу кучлар таъсирида юкли аравачанинг тезланишлари a=2S/t2 формула ёрдамида
аниқланади. Бунинг учун чизғич ёрдамида аравача юрган йўли s ва секундомер ёрдамида юриш вакти t аниқланади. Кучни ва жисмни шу кучдан олган тезланищга бўлиш орқали юкли аравачанинг массаси аниқланади. Ўлчаш натижаларини қуйидаги жадвалга ёзинг.
Тажриба тартиби s t F a=2S/t2 m=F\a m={m1+m2+m3}/3
1.
2.
3. Ньютоннинг II қонунидан фойдаланиб ҳисоблаб топилган юк билан бирга аравачанинг массасини шайинли тарозида тортиш йули билан аниқланган қийматига хақиқатан ҳам тенглигига ишонч ҳосил қилинг, ҳисоблаш ва ўлчаш бир хил бирликлар системасида олиниши керак.
Саволларга жавоб беринг
Текис тезланувчан ҳаракатдаги жисмнинг тезланиши қандай аниқланади?
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Мacca ўзгармас бўлганда жисмнинг тезланиши таъсир этувчи кучга қандай боғланишда бўлади? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Куч ўзгармас бўлганда жисмнинг олган тезланиши массасига қандай боғланишда бўлади?
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ньютоннинг II қонуни қандай таърифланади?
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
VІІ. Уйга вазифа: §56-58
Практикум иши №3
Механик энергиянинг сақланиш қонунини текшириш
Ишнинг мақсади:пружинага осилган юкнинг потенциал энергиясини камайиши ва жўзилган пружинанинг потенциал энергиясини ортишин таққаслаш.
Асбоб ва материаллар: 1) пружинанинг бикрлиги 40 Н/м бўладиган динамометр; 2) чизғич; 3) массалари (0,100±0,002) кг-га тенг юклар тўплами
4)фиксатор 5) штатив.
Ишни бажариш учун расмда кўрсатилгандек штативга динамометрни ўрнатиб оламиз, унга фиксаторни эркин ҳаракатлана оладиган қилиб жойлаштирамиз.
Ишни бажариши
Динамометр учига юкни илиб қўямиз.
Пружинага тушган оғирликни камайтириб, юкни қўл билан секин юқорига кўтарамиз.
Юкни қўйиб юборамиз. Юк пастга тушганда, пружина жўзилади. Бунда фиксатор қанча масофага силжиганини ўлжаб оламиз.
Тажрибани беш марта такрорлаймиз.
Потенциал энергияларни ҳисоблаб оламиз.
QUOTE - жўзилган пружинанинг потенциал энергияси
QUOTE -пружинага осилган юкнинг потенциал энергиясини
Ўлчаш ва ҳисоблаш натижаларини жадвалга ёзамиз:
Беш марта такрорлаганимизда потенциал энергияларни таққослаб, механик энергиянинг сақланиш қонунини текширамиз.
№ х max, м хорт =h орт
QUOTE Ж QUOTE ,Ж Е1 ва Е2
таққослаймиз
1.
2.
3.
4.
5. Хулоса ёзилади:
Механик энергиянинг сақланиш қонунини тарифланг.
Механика энергиянинг сақланиш қонуни бажарилдими ёки йўқми?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
VІІ. Уйга вазифа: Механик энергиянинг сақланиш қонунини мавзусини такрорлаш.
Практикум иши №4
Пружинали маятникнинг тебранишини ўрганиш.
Ишдан мақсад: эксперимент орқали назарий олган билимларни текшириш.
Асбоб ва материаллар: механика бўлимига тегишли юклар тўплами НГМ-100, пружина, штатив, метр, секундомер ёки секунд стрелкаси бор соат.
Қисқача мазмуни.
Пўлатдан ясалган пружинага осилган юк мувозанат вазиятидан чиқарилади, бу юк оғирликлар ва таранглик кучлари таъсирида гормоник тебранма ҳаракатга келади. Бундай пружинали маятникнинг тебранма ҳаракатидаги ҳусусий частатаси қуйидаги формула билан аниқланади :
,
Бу ерда k – пружинанинг бикрлиги, m – жисмнинг массаси.
Пружинали маятникнинг частатасини аниқлаш учун аввал , пружинанинг бикрлиги k ни аниқлаб олиш керак.
Ишнинг бориши
Дафтарга улчаш ва ҳисоблаш натижаларини ёзиш учун қуйидаги жадвални чизиб олинг:
Штативка пружинани маҳкамланг ва 100 г ли юкни илиб, унинг бошланғич вазиятини белгилаб қўйинг.
№ опыта F, H ∆x, м k, H/м m, кг , Гц ∆t, с υ=n/∆t, Гц
1 2 Пружинага яна 100 г ли иккита юк осинг, юк илингандан кейин F≈2H куч таъсиридаги пружинанинг ∆x узайишини чизғич ёрдамида ўлчаб олинг. Олинган натижалардан фойдаланиб пружинанинг бикрлигини қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланг k = F/∆x.
Пружинанинг бикрлигини билган ҳолда, пружинага массаси 200г ва 400г. юклар илингандага ҳусисий частатаси υо ва даври Tо ни ҳисоблаб топинг.
Пружинада иккита 200г ли юкни қолдиринг. Уни 5-7см пастга силжитиб мувозанат вазиятидан чиқаринг ва қўйиб юборинг. Юкнинг 20 марта тебранишидаги вақтини секундамер ёрдамида ўлчанг. Қуйидаги формула ёрдамида маятникнинг тебраниш даврини ҳисоблаб топинг: υ = n/∆t, бу ерда n – тебранишлар сони.
Юқоридаги топшириқни 400 г ли юк учун ҳам такрорланг.
Олинган ва ҳисоблаб топилган натижаларни жадвалга ёзинг.
Текшириш учун саволлар.
Пружинага осилган юкнинг тебранма ҳаракатини қайси қонунга асосланиб тушинтириш мумкин?
Пружинали маятникнинг тебраниш частатаси тебраниш амплитудасига боғлиқми?
Вазнсизлик ҳолатида болганда, натижа ўзгарадими ?
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________