К.Насыйри и?атында чор проблемасыны? чагылышы Ф?нни-гам?ли эш
Татарстан Республикасы Б™гелм‰ муниципаль районы
муниципаль белем бир_ учреждениесе
Кодаш урта гомуми белем бир_ м‰кт‰бе
Каюм Насыйри иGатында чор проблемасыныS чагылышы
Башкарды: М™эминов Раил,
9 нчы сыйныф укучысы
Fит‰кчесе: Янгирова Л.Ф.,
татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы
Кодаш , 2011 нче ел.
Эчт‰лек
Каюм Насыйри т™рле яклы ш‰хес:
1. Журналист-энциклопедист
2. Тарихчы
3. Галим
4. Тел белгече ягыннан
5. Фольклорчы
6. Язучы
7. Т‰рбияче
Каюм Насыйри иGатында чор проблемасыныS чагылышы
“Исереклек заманы”
1. “^гет – н‰сыйх‰т”
2. “ЭчкенеS башы”
3. ”ЯSа эч‰ башлаганда”
4. “ Т‰мам исереп Gитк‰ч”
5. “ Махмыр турында”
6. “Эчемлект‰н авыру тию”
7. “Эчеп эшт‰н чыгу”
8. “Кеше сыйлау”
9. “ Эч‰рг‰ кызып кит_”
10. “ Б‰яны кызлар”
11. “Исерт -кечнеS н‰сыйх‰т бир_е”
12. “ИсерекнеS _з – _зен гаепл‰ве”
Б™тен гомере буе уз халкына фидакарьл‰рч‰ хезм‰т кылган, милл‰т м‰нф‰гатен _зенеS яш‰_ кыйбласы итк‰н кешел‰р бар: Утыз Им‰ни, М‰рж‰ни, Риза Фэхретдин, Гаяз Исхакый, Габдулла Тукай, ГалимGан Ибраkимов, М‰жит Гафури h.б. Мондыйлар арасында иS м™хт‰р‰м урыннарныS берсен Каюм Насыйри алып тора.
АныS иGатына багышланган ф‰нни-гам‰ли конференция буласын белг‰ч, мин эшемне китаплар барлаудан башладым. Интернеттан Казан милли китапхан‰ сайтына кереп таныштым, Б™гелм‰ ш‰k‰ренеS _з‰к китапхан‰сенеS милли б_легенд‰ 9 китап, €лм‰т ш‰k‰ренд‰ге к_рг‰зм‰ бел‰н якыннан таныштым, анда 7 китап, Кодаш авылы китапхан‰сенд‰ 4, м‰кт‰пнекенд‰ 4 китап бар. Бу чыганаклардан _зем‰ к_п м‰гъл_мат тупладым. М‰шk_р ‰дип k‰м галим Каюм НасыйриныS 4 томлык “Сайланма ‰с‰рл‰ре”нд‰ матбугатта д™нья к_рг‰н хезм‰тл‰ре бел‰н берр‰тт‰н укучыга моSарчы таныш булмаган ‰с‰рл‰ре д‰ тупланган.
Ш‰хес буларак ул миSа т™рле яктан ачылды. 77 яшенд‰ вафат булган бу игелекле зат ярты гасырдан артык, алны-ялны белмич‰ милл‰тк‰ хезм‰т итк‰н. Каюм Насыйри татар, гар‰п, фарсы, рус, т™рек телл‰рен камил белг‰н, ф‰нн‰рнеS т™рле тармакларыннан х‰б‰рдар булган.
Без К.Насыйри журналист-энциклопедист, тарихчы, галим, тел белгече,
фольклорчы, язучы, т‰рбияче, м‰гъриф‰тче ик‰нлеген бел‰без.
Кыскача шушы тармакларга тукталып кит‰м.
1. Журналист-энциклопедист буларак Каюм Насыйри т™рле ф‰н нигезл‰ре бел‰н татар халкын ана теленд‰ таныштыручы . Математика ф‰не буенча “Хисаплык”, геометрия буенча “Гыйльме k‰нд‰с‰” д‰реслекл‰ре яза . Зур к_л‰мле география китабын ‰зерли . Шулай ук игенчелек, ботаника буенча китаплар чыгара, _зе сызган карталарын календаренд‰ бастыра .
2.Тарихчы буларак тарих ф‰не буенча т™рле м‰кал‰л‰ре, махсус китаплары бар. Казан тарихы хакындагы язмалары кызыклы . Шулай ук к_п кен‰ татар авылларыныS тарихы хакында да м‰кал‰л‰р яза .Ул буш вакытында халык теленд‰ге материалларны, каберташ язмаларын, т™рле ш‰G‰р‰л‰рне , кулъязма h‰м басма китапларны ныклып ™йр‰н‰ .
3.Галим буларак К.Насыйри _зенеS гыйльми эшч‰нлеген м‰др‰с‰д‰ уку елларында ук башлап жиб‰р‰ .АныS _зе ис‰н вакытта ук татар h‰м рус телл‰ренд‰ т™рле зурлыктагы 40лап китабы д™нья к_р‰ .
“Н‰х_ китабы ” (татар теле синтаксисы ). Русча т™зелг‰н. Бу татар те-
лен ™йр‰н_че руслар ™чен .
“Буш вакыт ”. Анатомия, табигать белеменн‰н кыскача м‰гълуматлар
бел‰н таныштыра .
“Кавагыйде китаб‰т ” (язу кагыйд‰л‰ре).
“€нм_з‰G” китабы .
Татар теленеS аSлатмалы с_злеге (“Л‰hG‰и татари ”. Бу – татар теле-
неS ф‰нни грамматикасына нигез салучы ик‰нлеген к_рс‰т‰) .
6.Элек гар‰пч‰ булганнары урынына Каюм Насыйри кертк‰н терминнар:
сан, булу, калдык.
“Кыйра‰те рус”, “Н‰м_н‰, яки €нм_з‰G” (рус теле грамматикасы , рус-
ча-татарча с_злекл‰р ).
4.Тел белгече ягыннан ул татар теленеS ‰д‰бият h‰м ф‰н теле була алуын h‰м шуSа хаклы ик‰нлеген исбат ит‰. К.Насыйри татар теле гыйлемен _стер_д‰ h‰м с_злекл‰р т™з_д‰ ‰h‰миятле эшл‰р башкара. Татар теленеS аSлатмалы с_злеген т™зи, русча-татарча, татарча-русча с_злекл‰р бастырып чыгара.
Телебезд‰ булган б‰етл‰р , шигырьл‰р, м‰кальл‰р,табышмаклар , башваткычлар гаять т™зек ритмлы h‰м рифмалы итеп т™зелг‰нн‰р; м‰гън‰не тулы h‰м матур бир_д‰ башка телл‰рд‰н hич т‰ ким т_гел. К.Насыйри: “Без-татарлар , телебез-татар теле , м™ст‰кыйль h‰м т™зек кагыйд‰ле камил тел ул ”,- диг‰н.
Ул интернационалист рухлы кеше : туган илнеS патриоты булырга ™нди,
татар h‰м рус халыкларыныS дуслыгын яклый . Рус телен _зл‰штер_не ‰h‰миятле эш дип ис‰пл‰вен кат-кат ‰йт‰.
5.Фольклорчы - унтугызынчы й™зд‰ К.Насыйрины фольклорчы-галим , телче-галим буларак , Н.Ис‰нб‰тк‰ тиSл‰рг‰ м™мкин .
1.”Кырык бакча ” ‰йтемн‰р тупланган.
2.”Ф‰вакиhел G™л‰са фил -‰д‰бият ”.
3. “Казан татарларыныS ышанулары h‰м гореф-гад‰тл‰ре”
4. “Казан татарларыныS ‰киятл‰ре ”.
Татар мифологиясенд‰ге су анасы , ш_р‰ле турында ‰д‰биятта беренче булып кулланган кеше – Каюм Насыйри .
6.Язучы -
1. “Кырык в‰зир кыйссасы” “МеS д‰ бер кич‰” Gыентыгына барып то-таша.(1886)
2. “€б_галисина кыйссасы”- иS к_ренекле h‰м киS таралган ‰с‰рл‰ренн‰н берсе.
3. 1884 нче елда д™нья к_рг‰н зур к_л‰мле (609 бит)
“Ф‰вакиhел G™л‰са фил - ‰д‰бият” (‰д‰бият турындагы мэGлесл‰рнеS Gимешл‰ре ) исемле китапта 27 табышмак , 309 м‰каль h‰м ‰йтем , й™зд‰н артык д_ртьюллык Gыр , бернич‰ б‰ет .
7.Т‰рбияче - “Китаб –‰т - т‰рбия”. Биред‰ 113 т‰рбия бирелгэн . 16 нчы т‰рбия: Локман х‰кимн‰н сорадылар : “Син ‰д‰пк‰ кемн‰н _рн‰к алдыS ?”- дидел‰р .Ул : “ €д‰псезл‰рне к_реп , ‰д‰пле булдым”,-диде . 42 нче тэрбия: “h‰рбер сереSне дустыSа ‰йтм‰ , дошманыSа зарар ит쉔.
Нинди олы фикерл‰р болар!
Каюм НасыйриныS сайланма ‰с‰рл‰ренеS 4 нче томы мине аеруча G‰леп итте, ч™нки монда бик актуаль тема – эчкечелек темасы к_т‰рел‰. ШуSа к_р‰ темамны да: “Каюм Насыйри иGатында чор проблемасыныS чагылышы” дип алдым.
Бу аф‰т К. Насыйри яш‰г‰н чорда да, совет заманында да, х‰зерге к™нд‰ д‰ яши k‰м аSа каршы к™р‰ш алып барыла. €лб‰тт‰, кал‰м иял‰ре д‰ моннан читт‰ калмыйлар, туры с_зл‰рен халыкка Gиткер‰л‰р. М‰с‰л‰н, совет чорында Гамил Афзал
Айныткычлай диг‰н изге йорттан
Килеп алды гомер юлдашым ла,
€рли -‰рли гомер юлдашын.
Кайда гына бармый, нил‰р эчми, ай,
Премия алган ир башы , дип х‰тта айныткычны да изге йорт бел‰н чагыштырган.
“Ошбу гасыр ахырында,
Ошбу елан елында
Башкайларым харап булды
С‰рх_ш Х‰йр_ш кулыннан.
F‰йге Gилл‰р тузгытадыр
Кибет т™бе тузанын...
Х‰терл‰мим м‰Gлесл‰рнеS
Минн‰н башка узганын”,- дип язган Л‰биб Лерон “Вакытсыз вафат булган шеш‰ б‰ете”нд‰.
“Б™гелм‰ авазы” газетасыныS 2010 нчы елныS 15 октябрь санында Ягсуп МортазинныS “Д_ртьюллыклар” ында
Аракыны кабат тыймакчылар,
Ишекл‰рг‰ ян‰ язу куймакчылар.
Чираттагы ошбу ялганлауга
Б‰нд‰ сабырлыгы к_пме чыдар, дип д‰_л‰тк‰ Gит‰кчел‰рен‰ м™р‰G‰гать ит‰. Мине К.НасыйриныS “Исереклек заманы” исемле шигырьл‰р б_леге k‰м “ €хвале ш‰рабедд™хан” Т‰м‰ке тартучыныS х‰ле” уйланырга м‰Gб_р итте j‰м аеруча гаG‰пл‰ндерде. Монда тулысынча исереклелек проблемасы к_т‰рел‰.
Ул 12 шигырьд‰н тора.
“^гет – н‰сыйх‰т”, “ЭчкенеS башы”, ”ЯSа эч‰ башлаганда”, “ Т‰мам исереп Gитк‰ч”, “ Махмыр турында”, “Эчемлект‰н авыру тию”, “Эчеп эшт‰н чыгу”, “Кеше сыйлау”, “ Эч‰рг‰ кызып кит_”, “ Б‰яны кызлар”, “Исерт -кечнеS н‰сыйх‰т бир_е”, “ИсерекнеS _з – _зен гаепл‰ве”
Кыскача анализ ясап кит‰м.
1. “^гет – н‰сыйх‰т” б_легенд‰ К.Насыйри аракы эч_неS кешег‰ кайгы-х‰ср‰т китер_ен к_рс‰т‰. “Эчк‰нг‰ исерткеч – агу, Эчм‰г‰нн‰рг‰ – дару, ди ул. Бу кыйссаны безг‰ гыйбр‰т ™чен язган. “тыSлагыз, аSлагыз!”.
ИсерткечнеS _зенд‰
З‰рр‰ кад‰р юк г™наk,
Кем эч_че, ясаучы –
Аларгадыр к_п г™наk.
2.“ЭчкенеS башы”нда аракыны эчк‰н саен эч‰се кил‰, ди. Ул кешене _зен‰ буйсындырып бетер‰. АракыныS к™че турында с_з бара. Никад‰р к_бр‰к эчс‰S, шулкад‰р акылыS кит‰р, ди.
3. “Ян‰ эч‰ башлаганда” – эчк‰н кешенеS с_зе бетм‰с, ул бер акыллы фикер д‰ ‰йтм‰с k‰м б™тен кеше аSардан туеп, мыскыл итеп, к™л‰ башлар, ди ‰дип. ИсерекнеS холкы начар була k‰м ул пычакларга тотына, к_лм‰к-ыштаннарын ерта. Ч™нки аSарда акыл юк.Монда ул шулай ук байлар бел‰н ф‰кыйрьл‰рне чагыштыра. БайларныS акчасы к_п, л‰кин трактирлар, кызлар аларны да кис‰л‰р, ‰ ф‰кыйрьг‰ эчм‰с‰ д‰ бик таман.
4. “Т‰мам исереп Gитк‰ч”- ™с-башы пычранып бет‰, тел‰с‰ кайда ятып йоклый. Ирт‰н торгач, махмырдан аныS башы авырта, кес‰сен‰ кулын тыга – акчасы юк була. Баш авырта, акча юк. Шуннан моныS исен‰ кич‰ге к™н т™ш‰ башлый,кешел‰р д‰ с™йли. Л‰кин ул ышанмый, ч™нки ‰ле айнып бетм‰г‰н, эченн‰н шайтан чыкмаган. К.Насыйри исерект‰ бернинди кеше сыйфатларын да к_рми, ул аны дуSгыз бел‰н чагыштыра.
5. “Махмыр турында” – байларныS ирт‰н торып, баш т™з‰т_л‰ре , т™з‰т‰-т‰з‰т‰ ян‰ исереп бет_л‰ре, ™йд‰гел‰рне кыйнап бетер_л‰ре. Бу к_ренеш атналар, айлар буена к_з‰тел‰, акчасы бет‰, к_Sелен т‰мам каралык баса. К. Насыйри аракыдан сакланырга куша, ‰г‰р сакланмасаS, ул сине эшт‰н чыгара.
6.“Эчемлект‰н авыру тию”- исерткечнеS т™рле сырхаулар ябыштыруы турында с_з бара. К.Насыйри аны французский булизна дип атый. Эч‰-эч‰ кешенеS юл‰рл‰р йортына да эл‰г_е ихтимал.
7.“Эчеп эшт‰н чыгу” – ‰г‰р бер бай булса, аныS углы калса, гад‰те шул булыр, исерткеч салса. Ул бумажнигына биш кат акча салып, товарищлар эзл‰п чыгып кит‰р. Эч‰р, эчк‰ч. Кызлар кочар. Й™ри торгач, акчасы да очар. Акчасы к_п булганда портвейн эч‰, сигара тарта, акчасы бетк‰ч-папирос бел‰н аракы да ярый. Б™тен ипт‰шл‰ре аSардан читл‰ш‰, ф‰кыйрьлеге йогар дип куркалар. Эч‰-эч‰ кешенеS ыштансыз калуы турында с_з бара.
8. “Кеше сыйлау”- _зеS д‰ эчм‰ k‰м кешене д‰ сыйлама. ^зеS эчертк‰н кешеSн‰н яхшылык к™тм‰. АкчаS к_п булса, синеS юлдашларыS к_п булыр. Алар сине мактарлар, ничек булса да акчаS бетк‰нче эч‰рл‰р, ‰ инде акчаS бетк‰ч, синн‰н кулны селт‰рл‰р.
9. “Эч‰рг‰ кызып кит_” – трактирларда т™рле уеннар уйнап, кызлар кочып, н‰фсе тамаша кыла. Акча йомычка булып тоела. Акчасы к_п кешег‰, ул бетм‰с кебек тоела, акчасы юк-аны сартирда санап кер‰, л‰кин эч_ен kаман д‰вам ит‰. К™йм‰се т™пк‰ тиг‰ч, исерек с‰гатен булса да заклад суза, ‰ инде ахыр чикт‰ к_лм‰к – ыштанын кабакка заклад куя.
10.“Б‰яны кызлар” – монда трактирдагы кызларга ышанырга ярамый, диг‰н фикер ята. €г‰р кызлар синеS акчаS барлыгын белс‰л‰р, ничек булса да акчаSны суырып бетерерл‰р. Кир‰геS калмагач, кыйнап кабактан чыгарып атарлар.
11. “ИсерткечнеS н‰сыйх‰т бир_е” – исерткеч кешег‰ н‰сыйх‰т бир‰. Башта ул кешене эчм‰ск‰ _гетли, “башта башыSа Gит‰рмен, аннан каберг‰ кад‰р яныSнан китм‰м”-, ди. Кеше эч_ен д‰вам итс‰, эч‰рг‰ кыстый. “Эч-эч, G‰й к™не иске толып, тишек эшл‰п‰ киярсеS”. Акча юк дип кайгырмаска, к_Sел ачарга куша. Йорт-Gирен, Gиkазларын сатып эч‰рг‰, патшага коллыкка сатылырга, яки карак булырга, х‰ер сорашып й™рерг‰ ™нди. Талап алырсыS, таларга к™чеS калмагач, тамчы сорап й™рерсеS. Тамчы йота торгач, исереп, селкен‰-селкен‰ кич кайтып Gит‰рсеS. F‰й к™не булса бер эш, ‰ кыш к™не булса, кайта алмыйча катып _л‰рсеS, ди. Йомгак итеп исерткеч бу н‰сыйх‰тнеS чын ик‰нен ‰йт‰. К_пме бай кешел‰р исерткеч аркасында карак та булдылар, янып та _лдел‰р, тамчы сорап та й™рдел‰р, кеше д‰ таладылар, пулицайларга да эл‰ктел‰р.
12. “ИсерекнеS _з-_зен гаепл‰ве” – эчкече _з-_зен‰ “Ни ™чен эч‰без?- диг‰н сорау бир‰. €г‰р х‰ср‰тт‰н эч‰без дис‰к, аракы _зе меS х‰ср‰т китер‰. Дару заттан – агу. Бер туктамый эчс‰S, бер сырхавыS меS сырхауга ‰йл‰нер. Шатлыктан эч‰-эч‰ кес‰S бушаер, ди. Бер‰_ д‰ ана карнында ™йр‰неп, эчеп, исереп чыкмый, _зе ™йр‰н‰. К.Насыйри кешег‰ н‰фсен‰ ирек куймаска, эчм‰ск‰ чакыра. “€г‰р тыелып булмаса – без иш‰к”, -ди.
Акыл булса аSларбыз,
Эч_ безне яхшы итм‰с!
Каюм Насыйри иGатында чор проблемасыныS б_генге к™нд‰ д‰ чагылыш тапты.
М‰кт‰п программасына К.НасыйриныS бу шигырьл‰ре, кызганычка каршы, кертелм‰г‰н. Без, 9нчы сыйныф укучыларына, ‰д‰бият д‰реслеген‰ шушы бернич‰ шигыре кертелс‰, бик отышлы булыр иде дип уйлыйм. Шулай ук вакытлы матбугат битл‰ренд‰, бигр‰к т‰, _зебезнеS “Б™гелм‰ авазы” газетасында _темле с_зл‰рнеS яктыртылуын тел‰р идем.
Ярты гасыр буена т_земле k‰м н‰тиG‰ле иGат итеп, тел, ‰д‰бият, халык авыз иGаты, педагогика k‰м башка бик к_п т™рле ф‰нн‰р ™лк‰сенд‰ 40 тан артык ‰с‰р бирг‰н галим-м‰гъриф‰тче, педагог k‰м язучы Каюм НасыйриныS иGатын ™йр‰н_не д‰вам ит‰рмен.
Кулланылган ‰д‰бият
1. Нафикова Р. Каюм Насыйри иGаты. «М‰гариф», 1992, № 1, 19-21 бит.
2. Олуг м‰гъриф‰тче, галим в‰ м™галлим. (К.НасыйриныS тууына-170 ел) . «М‰гариф», 1995, № 2, 65-66 бит.
3. Каюм Насыйри. Сайланма ‰с‰рл‰р (™ченче том). Казан, Татарстан китап н‰шрияты, 2005 ел.
4. €д‰бият, 9 класс. Казан, «М‰гариф» 2005 Х. МиSнегулов, Ш. Садретдинов.
5. Л‰биб Лерон. “К_рше тавыгы”. Казан, Татарстан китап н‰шрияты, 1990 ел.
6. Ягсуп Мортазин “Д_ртьюллыклар”. “Б™гелм‰ авазы”, 2010, 15 октябрь саны
Заголовок 215