М??лет Ямалетдинды? роба?и?арына рецензия

:ы46алы6та о4талы6 бар.

К9ренекле ша7ир, прозаик, т1ржем1се М19лет Ямалетдин ши7ри1тенд1 роба7и жанры 3и8елерлек урын алып тора. К2нсы7ыш 181би1тен1 хас бул7ан был ижад т2р2 к9л1ме я7ынан и5 кеск1й 141р и41пл1н31 ( 4 юлдан 7ына тора), й2км1тке3е я7ынан тамамлан7ан тулы ф1лс1ф19и фекер8е 98ен1 3ый8ыра. Ошо яя6тан роба7и жанры баш6а ши7ри1т т2р81рен1н айырылып тора. Кеск1й ген1 141рг1 тормошта7ы тотош бер к9ренеште 3ый8ырып, у7а 98 6арашы5ды белдереп, тос 3ы7ымта я3ай алыу 31р кемде5 6улынан кил1 тор7ан эш т9гел. (8ен ша7ирмын тип и41пл1г1н 31р кеше л1 роба7и я8ыр7а ба8нат итм14тер, мо7айын. Роба7и я8ыр 2с2н, мине5с1, и5 т1981 тормоштан бирелг1н с1с1нлек 31л1те м23имдер. М.Ямалетдинды5 роба7и8ары н16 ошо фекерг1 килтер1.
Ша7ир8ы5 роба7и8арын у6ый3ы5 да, берс1: «В1т, д2р24 1йт1 бит,»- тип 6ыуана3ы5, берс1: «Шулай ик1н шул,»- тип ризалаша3ы5, берс1: «Бына бит ул нисек,»- тип 71ж1пл1н13е5, берс1: «Ни х1л ит13е5 инде,»- тип 9кенес белдер13е5. А6ыл да, т1жриб1 л1 тулы, 7ибр1т, ф13ем д1 етерлек улар8а. Донъя7а, тормош6а, кеше эшм1к1рлеген1 баш6асара6, й17ни 3ынабыра6, и7тибарлыра6 6арар7а 2йр1т1 М.Ямалетдин роба7и8ары. Й1ш19 м171н13е, тормош асылы ха6ында бик бай хикм1тле фекер81р 1йт1, 1йл1н1-тир1г1 к98ебе88е ны7ыра6 аса ша7ир.
Роба7и8ар8а донъяны б2т19 борса6 мен1н д1, баллы с1кс1к мен1н д1, таш6ын даръя мен1н д1 са7ыштырыу ю66а 7ынамы ни? :атмарлы ла, а5лап та б2т2рг2328 ул донъя тиг1не5. Етм131, уны5 фанилы7ы ла, ба6ыйлы7ы ла бар. Донъяны5 ике 6атлы булыуын фанилы6та саманы у88ырып ташлар7а яратыусы б1нд1л1р8е5 и4ен1 бик урынлы т2ш2р1 ша7ир. Бер роба7и8а фани донъяла айырыл3а ла 181м бала3ы, ба6ыйлы6 тиге8л1й бары3ын да, тиг1н фекер 9тк1р31, икенсе3енд1 былай ти:

:у6ырайып ултыр3а5 да 1ле т9р81,
Т9р3е8 2йг1 бараса6бы8.
! бит г9р81
№орама4тар: ним1 кей8е5, ни81р ей8е5?
! 3орар8ар: ни 71м1лд1р 6ылды5 ер81?

Нинд1й тос фекер! Д2р24 398г1 яуап ю6.
Кеше 79мере ха6ында ла байта6 роба7и8ар8а фекер й2р2т2л1. М141л1н, бер роба7и8а 98е51 бирелг1н 79мер эсенд1 байлы6 артынан нисек кен1 6ыума, уны 98е5 мен1н алып китеп булмау ха6ында и4к1рт31, икенсе3енд1 кеше 79мерене5 к98 асып йом7ансы бул7ан ми8гел ик1нен1 ишаралай:

Бара тор7ас, к9неп тормош шартына,
Килеп ба4тым ете юлды5 сатына.
К9пер81рг1 ут то6ан7ан, юл ябы6-
:айырылып 6ара7айным артыма.

Ысынлап та шулай: к2нд1р, ай8ар, йылдар 9т1. Тик ал7а 7ына бара3ы5, кирег1 юл ю6. Шу7а к9р1 ошо 6ы46а 7ына 79мер эсенд1 181мс1 ген1 й1ш1рг1 форсат булдыр3а ик1н д1 Хо8ай т171л1. Ю6 шул, тормошта тиге83е8лек х2к2м 32р1: кемдер байый, кемдер х1йерселект1 к2н ит1. Кемдер 6ай8ан а6са табыр7а, нисек еткерерг1, тип баш ват3а, икенсел1р уны нисек ту88ырыр7а белм1й. Тормош шулай у6 бер м1лд1 к9кк1 л1 к9т1реп 6уя, а57арма4тан т9б1нг1 л1 осора. Шундай й2км1ткеле роба7и8ар 8а байта6 6ына М.Ямалетдин ши7ри1тенд1. Тормош ауырлы6тарынан б2г2л2п т2шк1н, т2ш2нк2л2кк1 бирелеп, зар ила7ан 181м т9гел, 1 донъя7а 98 6араштары бул7ан, ерг1 ны6лы ба4ып тор7ан, т1жриб1ле, а6ыллы у8аман 3ынлана роба7и8ар8а. №ис кен1 л1 к95ел т2ш2нк2л2г2н1 бирелерг1 ярамай, ва6ыт 98е яралар8ы дауалай, ауырлы6тар 8а бер са6 онотола, тип 2йр1т1 оптимист рухлы ил а7а3ы.
:ы8ы6 та, 71ж1п т1 был донъя: арт6а 1йл1неп 6ара3а5, унда й1шлек, ал7а ба63а5, «6артлы6 к2т2п тора, й1йеп 6оласын.» Х16и61тт1н 6асып 6отолоу м2мкин т9гел. Ошо ю4ы6та лирик герой 98ене5 к981те981рен1н сы7ып, бик ф13емле асыш я3ай: йылдар у87ан 3айын 9тк1нд1р8е5 618ере л1 арта бара ик1н. Был ха6та бына нисек матур 1йтел1 т9б1нд1ге роба7и8ар8а:
Тыш6а сы63а5- а8ым 3айын ы7ы-зы7ы,
Ойг1 6айт3а5- й1н1 6атын, бала-са7а.
:артлы6 ет1. Тыныс
Ба63а5, теге ва6ыт
Бул7ан ик1н 79мер81р8е5 алтын са7ы.
---------
Булды заман- й1лсем1нек тинд1рг1,
Х18ер инде и4 т1 китм1й ме5д1рг1.
! шулай 8а атлап т9гел, й9гереп
:айтыр инем тин 3ана7ан к2нд1рг1.

Ю6, 9кенм1й лирик герой 98 я8мышына. №ис кен1 л1 зарланмай тормоштан, кире3енс1, нисек кен1 6атмарлы булма3ын, уны5 матурлы7ына 3о6ланып, былай ти:

Нинд1й ген1 булыуы5а 6арамай,
Яратам бит, ауы8ы5а май тормош.

И5 м23имен д1 замандаштарыны5 х1тер 3анды7ына 3алып 6алдырыр7а ашы7а ул: 181м бала3ы иманын ю7алтма3ын. Бына нисегер1к я57ырай иман т2ш2нс13е бынау роба7и8а:

Был донъяла ба3алан7ан була т1981
Керш1нле й28, 32рм1ле к98,
6упшы к1981.
!мм1 эст1н иман нуры я6тыртма3а,
Улар бары фай8а3ы8 й2к, 6оро ш19л1.

Ша7ир 31л1т, дан т2ш2нс1л1рен1 л1 т1н6ит к98леге аша 6арай. №1л1т3е8-ни3е8 с1хн1г1 сы7ып йондо8 булыр7а ынтылыусылар7а, ша7ир й1ки я8ыусымын тип 6упырайыусылар7а, т2рл2 юлдарын табып, дан артынан 6ыуыусылар7а ошолай м2р1ж171т ит1:

:1л1мд1шем, 3ин ним1г1 алданды5?
Ни х1ж1те 3орап ал7ан ул данды5?
Х16и61тте онотто5мо: 191лд1н
Бер нинд1й 81 618ере ю6 арзанды5?

М.Ямалетдинды5 роба7и8ары кеше мен1н т1би71т ара3ында7ы м2н1с1б1тт1р8е л1, 1хла6-т1рби1 м1сь1л1л1рен д1, ил-халы6 м1нф171тт1рен д1 урап у8май. !41р81р81ге лирик герой т1би7и байлы6тар8ы5 т1л1фл1не9ен1 борсола, 1лен1н-1ле т2рл2 6ораллы б1релешт1р 3282мт13енд1 181м балаларыны5 6ырылыуына й2р1ге 1рней, к2нитмешебе88е х1мер ба4ып, кешел1р8е5 а5ын томалауына хафалана, бер т2рл2 32йл1п, икенсе т2рл2 эшл1г1н, халы6 фекере мен1н и41пл1шм1г1н ил хакимдары 6ылы7ына й1не к2й1, донъяны я5ынан «мут сау8аг1р81р», «6ан3ы8 хакимдар,» «на8ан муллалар» ба4ып алма4мы, тип х19ефл1н1. Шул р19ешле, 31р роба7и донъя, тормош ха6ында уйланыу7а, а5лар7а тырышыу7а, ябай кешене5 тот6ан урынын билд1л19г1 6айтып 6ала. !41р81рг1 ю7ары образлылы6, ы6сымлы6, поэтик я57ыраш, те91л ритм хас. Бы7а нисек 2лг1ш1 ик1н ша7ир? Ошо 3орау7а ла яуап биреп 6арайы6.
Беренсен1н, М.Ямалетдин халы6 ижадын я6шы бел1. Был бигер1к т1 халы6 м161лд1рен 31м 1йтемд1рен бик урынлы 6улланыу8а асы6 са7ыла. М141л1н, «Ни с1с315, шуны урыр3ы5» м161лен автор роба7и8а ошолай фай8алана:

Й1ш быуынды5 6ыланышы-
й1м7и1тте5 к28г232:
Йылдар буйы ни с1ск1нбе8,
шуны б2г2н урабы8.

! инде «Илде5 ауы8ына ил1к ты7ып булмай» 1йтеме т9б1нд1гес1 я57ырай:

Донъя камил.
Тик бер «л1кин» бар шул: илде5
Ауы8ына ил1к кен1 яратма7ан.

«Тер31к я6ын да, тешл1п булмай» 1йтеме роба7и8а ошо р19ешле 6улланыла:

!8ер1к шаулап,
к9бер1к эшл1п 6алдыммы?!
Ю63а, а8а6 тешл1п булма4 тер31кте.

Халы6 теленд1ге «К9пк1 ынтыл7ан а88ан 6ола6 6а66ан» 1йтемен д1 ша7ир бик о4та фай8алана:
! бит м161л и4л1й: к9пк1 ынтыл3а5,
!881н 6ола6 6а7ыу т9гел бик ары.

«Сит ер81 солтан бул7ансы, 98 иле5д1 олтан бул» м161ле л1 роба7и тексында й1теш 9рел1 барып, 98 м171н13ен та7ы ла тулыландыра т2ш1:

Сит ер81р81 к1р1к хан бул, к1р1к солтан-
Ул барыбер 3ине5 ту7ан хал6ы5 т9гел.

«Х1йерсег1 ел 6аршы» 1йтемен д1 ша7ир 98енс1 6алыплаштыра, 1мм1 бынан хилафлы6 ю6, кире3енс1, отош 6ына:

Х1йерсег1 елде5 арттан бул7аны ю6,
О4т2 тун7а, тама7ы аш6а туй7аны ю6.

«Бур8ы5 б9рке яна» 1йтеме л1 роба7и8ы5 ритмик быуынын т1шкил ит1, ошо р19ешле, урлашыусылар7а, ен1й1тсел1рг1 6атыра6 закондар к1р1клеген ал7а 6уя ша7ир:

:ай8а 6алды бур8ы5 б9рке ян7ан са6тар;
За5 бур8айы бурбай8ар8ан ал7ан са6тар;
Гарантия, хо6у6 тиг1н 3ый-х2рм1тт1р
А6ма3а ла, 3ир1к-3ая6 тама тор7ан са6тар?

!леге ми4алдар8ан к9рене9енс1 («Роба7и8ар» йыйынты7ы, Учалы, 2009 йыл), м161л 31м 1йтемд1р ша7ир8ы5 фекерен ны7ытыу мен1н берг1, заманыбы88ы5 к2н981к м1сь1л1л1ре мен1н 9релеп барып, 98 м171н1л1рен та7ы ла т1р1н1йт1, байыта т2ш1л1р. Роба7и текстарында 6ай3ылай шыма урынлаша улар, 1йтер3е5 д1, урындары бары тик шунда 7ына.
Икенсен1н, с1с1н телле ша7ир 98е л1 тап6ыр 398б1йл1нешт1р ижад итерг1 ма3ир. Бер нис1 ген1 ми4ал килтер1йек:
«Ир3е8 6ал7ан 6атын- г9й1, 3ап3ы8 балта», «Бирешм1ге8, был донъялар- 3ынау 7ына», «Донъя- сабый, 1 бе8- уны5 6урса7ы», «Тормош- 718ел3е8лек 6орбаны», «Дин асылы- тыныс к95ел, та8а намы4», «Б1хет- 6а8а6 я3а7ан с1й т24л2 ген1», «Тормош та бит т2п328 к1м1», «Я57ы8 кеше- й282 6айт6ан быса6тай.» Ошолар8ан к9рене9енс1, роба7и8ар8ы5 у6ыусы к95елен1 т1ь4ир к2с2, фекер т1р1нлеге ша7ир8ы5 ш1хс1н ижад асыштарына ла б1йле.
Ос2нс2н1н, 3ир1к бул3а ла, роба7и8ар8а юмор 8а осраштыра. Тик был юмор к2лк2 тапшырыу8арында7ы, й1ки к2лк2 журналдарында7ы ише буштан-буш6а ауы8 йырыу7а и41п тотмай. Урынлы к2л29 тип т1, 1рнеп к2л29 тип т1 атар7а булыр ине М.Ямалетдин юморын. И7тибар ит1йек 1ле:

!лл1 ни51 3ис яратмай а6са мине-
Тормай, ташлап 6аса хатта 3у6ыр тине.
! мин у7а ин1лм1йем!- кемдер бер са6:
«№2йм1г1нг1 32йк1лм1й81р, улым,»- тине.

Д9ртенсен1н, ша7ир диалогик телм1р формаларын 6улланып та ши7ри образлылы66а, т1р1н философик фекерл19г1 2лг1ш1:

?9мер 9тте.
№ин к9р8е5ме?
Мин к9рм1нем.
Кем индер8е 6артлы6ты?
Мин индерм1нем.
Ана, й1шлек 6ул бол7ай. К9рм1й 6алды5.
! мин к9р8ем- артынан са6 й9герм1нем.
--------
-Них1л, ду46ай?
-К9р13е5 бит, м1жлес тамам,
:а7а-3у7а ы7ышамын киск1 табан.
Элек та6ыр к9ренг1н юл со6ор-са6ыр,
Арба3ы ла к1лтер-к2лт2р, атым сабан.

Ике диалог та 6артлы6 ха6ында. Т19ге3енд1 ул 98 исеме мен1н атал3а, икенсе3енд1 кин1й1 ярылып ята. Быны5 2с2н «м1жлес тамам», «киск1 табан», «к1лтер-к2лт2р» ише 39881р8е у5ышлы фай8алана ша7ир.
Лирик герой Ер шары мен1н д1 15г1м1 6ора. №282мт1л1, «улым, 3и51 1йт1м, киленем, 3ин ты5ла» тиг1нд1й, барсабы87а ла уйланыр7а форсат тыуа:

И4т1, бер са6 Ер шарынан 3орай 6уй8ым:
«Ер булыуы бик ауыр8ыр?-
шулай той8ом.»
Яуап килде: «О4т2мд1ге бурыс е5ел,
№е88е5 6ыл7ан 7она3тар8ан ауырай8ым.»

Заман ахыры тип хафаланыу8ар бер б2г2н ген1 т9гел. ! бит еребе88е5 именлеге к9бер1к 181м бала3ыны5 98ен1 л1 б1йле. Шу7а к9р1 ша7ир Ер исемен1н ошо ха6та та7ы ла бер тап6ыр и4к1рт1 замандаштарын. Аф1тт1н 6отолоу юлы бер ген1: 7она3тар8ан арыныу.
Бишенсен1н, ша7ир 6ушма 32йл1м составында7ы баш 32йл1мде5 эй1рс1н 32йл1мд1н алда килг1н т2рл2 конструкцияларын роба7и8ар8а йыш фай8алана. Роба7и8ар8ы5 поэтик я57ырашы, к2сл2 т1ь4ире шу7а ла б1йле. Баш 32йл1мд1 х1б1р булып 6ылымды5 тел1к 32йк1леше форма3ы килг1н осра6та роба7и8ар са6ырыу, 2нд19 т242н ала ( «Онотмайы6: ва6ыт бе88е5 фай8а7а»). Шундай у6 функцияны бойоро6 32йк1леше 6ылымдарыны5 9тене98е белдерг1н формалары ла 9т1й («К9рсе: та7ы был донъяны ба4ып ала / Мут сау8аг1р, 6ан3ы8 хаким, на8ан мулла », «!йтеге8се: а8а7ына 6181ре/ Кем т2ш2нг1н был тормошто5 серен1?»). Х1б1р 32йк1леше 6ылымдарыны5 х18ерге заман форма3ына м2р1ж171т ите9 81 роба7и8ар8ы5 т1ь4ир к2с2н арттыра («Хафаланам: 6от осор7ос уй8ар8ан/ Сын тормош6а к9сер т24л2 31л1к1т»).
Баш 32йл1мд1р81 х1б1р исем 398 т2рк2м2н1н килг1нд1 л1 роба7и8ар8ы5 й2км1тке т1р1нлеге берм1-бер 3и8ел1:

Был ни хикм1т: й1й арба ю6,
6ыш- сана3ы,
Ил хал6ыны5 ю6 а3-зар8ан бушана3ы.

Баш 32йл1мд1 х1б1р8е5 бар 6ылымы мен1н белдерелг1н осра6тары роба7и8ар8ы5 тап6ыр теллелеген1 булышлы6 ит1:

Бер ш1хес бар: и4е китм1й
йый7ан мал7а,
К98 81 3алмай риш91т тиг1н бол7а.
--------
№ынамыш бар: бул3а ере5 м1781нг1 бай,
Борон7о7а ул тир1л1 хозур 6алмай.

Алтынсынан, роба7и8ар8а йыш 6ына яуап бире9 талап ителм1г1н 3орау 32йл1мд1р 6улланылыу8ы ла ша7ир8ы5 у5ышлы алымы тип 1йтерг1 м2мкин:
:асан 31йб1т итек текк1н ашна6сы?
Й9нле б1леш бешерг1н башма6сы?
----------
?9мер!
!лл1 ша5дау, 1лл1 2н булды5?
!лл1 быуат, 1лл1 6ы46а к2н булды5?

Етенсен1н, ша7ир тура3ын ярып, сатнатып 1йтерг1 ярата. №1р бер 398е м1рг1н атыл7ан у6 3ыма6 туп-тура с1пк1 тей1. Кемд1рг1лер быны 6абул ите9е л1 е5ел т9гелдер. !мм1 М.Ямалетдин7а ярам3а6ланып 6ойро6 бол7ау тиг1н сифат ят н1м1. Роба7и8ар8ы у6ы7андан 3у5 бы7а та7ы инана3ы5.
Йыйып 6ына 1йтк1нд1, М19лет Ямалетдин- роба7и жанрын бар неск1легенд1 98л1штереп, уны 98ебе88е5 ерлект1 заман7а яра6лаштырып ижад ите9се ша7ир. :ы46а 7ына ши7ри 141рг1 донъяуи проблемалар8ы 3ый8ыра алыуы уны5 8ур о4талы7ы ул.


Рим Исха6ов,
:ырмы46алы районы, Бишауыл- У57ар ауылы.








13PAGE 15


13PAGE 14615




15