Презентация по якутскому литературе

Саха литературатын классик суруйааччытаБазар, эмиэ,-Саха аймах сайдарыгар,Үлэһит норуотаҮөрэзэ үрдүүрүгэрҮөрэ – көтө үлэлиир,Үөрдүһэн ханыылаһан сылдьарҮтүө киһи буолуом.Сүрэзим – быарым сөрүүн,Санаам – өйүм дьайза...(«Азабар сурук” айымнньыттан) Анемподист Иванович Софронов-Алампа А.И.Софронов төрдө ууһа.Анемподист Софронов төрөөбүт сирэ - Таатта улууһа (урукку Боотуруускай улуус), I Дьохсоҕон нэһилиэгэ, төрөөбүт кэмэ - сэтинньи 14 күнэ, 1886 сыл. Куобах буьарбыт диэн төрүт өбүгэ алаастара. Аҕата Иван Корнилович Софронов, сүөһү иитэн, бэйэтин уйуттар сэниэ ыал буолан иһэн, үс кэргэнэ субуруччу өлөн, элбэх оҕото өлөн, аһыыга ылларан айманан, бэрт кыһалҕалаахтык олорбута. 1907 сыл.Азата Иван Корнилович Софронов уола Роман кийиитэ Дария ортолоругар олорор,Алампа убайа Василийдыын тураллар 1902 сыллаахха Алампа Ытык Күөлгэ таҥара дьиэтин оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. Тураллар: Р.Кулаковскай,Е.Егасов,А.Кулаковскай,А.И.Софронов,М.Слепцов,Г.Сивцев.Олороллор:Алампа таайаФ.А.Сивцев,кэргэнэ Лукерия. 1907сыл"Уон алтабын туоларбар, мин дьолбор, биһиги чугаспытыгар таҥара дьиэтин оскуолата аһыллыбыта. Онно аҕабыттан-ийэбиттэн көрдөһөн, дьиэбиттэн өйүөлэнэн, бэйэм астанан, ол оскуола иккис курууппатыгар дэҥ кэриэтэ түбэһэн, икки кыһын үөрэнэн бүтэрбитим. Онтон салҕаан үөрэнэр күүс суоҕа. Хата, ол сыл улахан биим, үөрэҕин бүтэрэн, Байаҕантай Алланыгар биир кылаастаах оскуолаҕа учуутал буолбутугар баран, бииргэ олорон, үс кыһын кэриҥэ салайтаран үөрэммитим. Сонно эрэ олорон, эдэр саас үчүгэйин бэрт кыратык билэн аһарбытым. Сонтон ыла кинигэни ааҕарга үөрэммитим. Үрэх баһа дойду буолан, оччотооҕу мин ааҕарбар сөптөөх кинигэ диэн суоҕа, инньэ гынан биим ааҕар, нуучча улахан суруксуттара - Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Некрасов суруйбут кинигэлэрин ааҕан бартым". Аймахтара Алампа ийэтин балта М.Слепцова дьиэ кэргэнинээн Бииргэ төрөөбүттэрэубайа Василий Софронович Василий Иванович Алампаттан баара-суоҕа түөрт сыл аҕа этэ, кини оҕо эрдэҕиттэн үөрэнэн, кэлин Дьокуускайдааҕы реальнай училищены бүтэрбитэ. 1904 сыллаахтан Василий Иванович билиҥҥи Кириэс Халдьаайыга, уруккута III Байаҕантайга учууталынан ананан улэлээбит. Улахан убайа Роман Иванович нэһилиэгин туһугар элбэзи үлэлээбит киһинэн биллэр.Ини бии Софроновтар үһүөн айа - тута улэ үөһүгэр сылдьан күн сириттэн эрдэ барар дьылзаламмыттара... Били - көруу сомсо киэҥ сиргэ барар.1907-1908 сыллаахха Анемподист Софронов «Якутский Край» хаһыакка типографияза наборщигынан улэлээбитэ.Куоракка туохтааҕар да ордук кини кулуупка, театрга сылдьарын сөбүлүүрэ, олохтоох полит-сыылынайдар туруорар спеклаклларын көтүппэт этэ. «Якутский край» хаһыат үлэһиттэрэБиииргэ үлэлиир үлэһиттэрин кытта. Манна А.И.Софронов ортоку олорор. Кирилл Давыдов дьиэ кэргэнин кытта.Бааллар кэргэнэ Мария Ивановна ,кыыһа Варвара, күтүөтэ Терентий,сиэнэ Вася уонна АлампаҮлэтэ суох Алампа 1909 сыллаахха олунньуга Дьокуускайга олорор эрээри, Лена төрдүгэр балыксыттары тутан эргинэр саха баайыгар Кирилл Спиридоновичка үлэлээбитэ. Архыып докумуонуттанИти курдук 12 сыл - 1921 сыллаахха диэри - саха атыыһытыгар, үөрэҕэ суох баай киһиэхэ К.С. Давыдовка суруксуттаабыта. Үлэни таһынан быыс булан1906 сылтан Якутскай кулууптарыгар саха олоҥхолорун спектакллар турбуттара. Холобур: "Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн", "Кулун Кугас аттаах Кулантай бухатыыр", ити пьесалары туруорууга политсыылынайдар көмөлөспүттэрэ.1909 сыллаахха Дьокуускайга нуучча улуу суруйааччытын Н.В.Гоголь "Кэргэннэнии" ("Женитьба") диэн комедията сахалыы туруоруллубута, бу пьесаҕа кэлин саха аатырар суруйааччылара буолбут Алексей Кулаковскай, Анемподист Софронов сүрүн оруоллары толорбуттара Ыччат сахаларгаСаргылардаах сахаларбыт,Салааһыннаах саҥаларын,Саналыыра тойугунан,Салайан саҥаран иһиэҕиҥ!Ийэттэн-азаттан айыллыбыт,Элэ-была тыллары,Ирдээн тордоон тураммытЭтэн саҥаран иһиэҕиҥ! Бастакы билсиһииЕвдокия Константиновна ЯковлеваТеатры таптаан, Анемподист Иванович сахалыы пьесалары туруорсар кэмигэр, Намтан куоракка киирэн, ыалга эстэрээпэлиир кыыһы - Евдокия Яковлеваны кытта доҕордоспута, кини оччоҕо талааннаах эдэр актриса этэ. Евдокия Константиновна иитиллибит дьоно Калинкиннар Тапталы үҥэр таҥара оҥостон Евдокия Константиновна, кырдьан олорон, маннык ахтан кэпсиирэ:"Дьэ туран оонньоо. Үөрэҕэ суох кыысчаан маҥнай сатаабакка муҥ бөҕө. Ол эрээри син ханнык эмэтик да буоллар, толорбутум быһыылаах. Онно суфлерунан хара бараан, көрсүө баҕайы Софронов диэн уол баара...Ол уол туран мин оруолбун толорорбор маҥнайгыттан көмөлөһөөччү буолла. Эмиэ да дьиэбэр тиэрдэн биэрээччи буолла. Дьэ ол курдук Алампаны кытары билсиһэн барбыппыт... * * *Уруҥ туллук өрө мөлбөстуурМаҥан туллук өрө далластыырЫраастыыра эрэ бөлтөрдүүрДозойумалыыр эрэ дозоруом!Ылбазайдыыр эрэ чыычаазыамТуллуктуур эрэдозоруом!Туохха базас эрэ туора көрөнТуоххаһыйар эрэ буоллун дуу. Дьуунньатынаан 1913 сыл ДозоттороБырааттыы Григорий ,Терений Слепцовтар. Саха тойотторун кытта Хаһан эрэ кинилэр олус да дьоллоох этилэр...К.Д.Спиридонов Алампаза Бэлэхтээбит дьиэтэ Бастакы айымнньыларын суруйан барбыта Бастакы суруйууларын бэчээттиир кэмнэригэр А.И.Софронов псевдонима:аттат Ноуруппос,Озо Тулаайах,Кыайыгыйап,Куорат сахата, диэн бастаан сурукка киирэ сылдьыбыттара. Кыларыйан турар кырдьык буолуохтаах…Суруйааччы бастакы кэпсээннэрин нууччалыы суруйбута.«Что- нибудь махонькое, «Остроумный якут», «Бред пред смертью человека» уо.да.а. 1911 сылтан суруйан сазалаабыта. «Кэпсээн»1912с. «Селукуун кэпсээнэ»1913с.«Албыннаппыт»,«Ордугу булаары олозун алдьаппыт» 1924с.«Барда»1926с. «Дьуьун кубулуйумтуо», «Уйбааннаах Маайыстара»1926с, «Куораччыт» «Баччаза тиийиэххэ», «Озонньор кэпсээнэ» «Сотору даа кестер сордообут»курдук саха литературатын классиката буолбут айымнньылары суруйбута. Драмалара бастакы драмаларын 1914 сыллаахха Дьаданы Дьаакыбы суруйбута.Тута илиинэн суруллаат киэнник тарзанан барбыта.бэйэтэ литературнай-общественнай олозор драматург,Театральнай дьыаланы тэрийээччи,национальнай театры теруттээччи,теоретик быьыытынан кыттыбыта. Ыстатыйалар,очеркалар…Агитационнай –публицистическай хабааннаах элбэх ыстатыйалары суруйбута. «Саха омук» общество иьинэн агитсекция иьинэн А.Кулаковскайы кытта ынырыы сурук тарзаталлара. А.И.Софронов «Саха санаата» хаьыаты тэрийэн таьаарбыта. Дьон олозун аймаабыт репрессияТеьелеех элбэх сайдыах,уунуех дьон сымыйаза балыллан елбутэ суппутэ буолуой?Россия урдунэн контрреволюционнай буруйга элбэх киьи буруйданан хаайыллыбыта. Саха сиригэр репрессия массабайдык устэ ыытылла сылдьыбыт:1927-1930 с.с «Ксенофонтовщиназа» буруйданан;1937-1939 с.с «националистар», 1950- 1952 с.с. «Г.Башарин» дьыалатынан.Ол курдук «Ксенофонтовщина» дьыалатынан ер сыллар тухары саха чулуу дьонун массабайдык кыдыйбыттара.1928 сыл алтынньы 29 кунугэр 28 киьини сууттаабыттар,мантан 25-ьэ Соловецкэй концлагерга ууруллубуттар. Кинилэр истэригэр А.И.Софронов баара.1933сыл Барыта наар аанньаСловецкайтан ходатайствотын иккистээн кереннер Архангельскайга 5 сылга кеске ыытыллар.Сымыйа балыырга тубэьэн,онорботох буруйугар эриллэн сытар кэмигэр барыта наар аанньа диэбиккэ дылы…Кэргэнэ Алампаны быразан атын киьиэхэ ойох барбыта эбии сугэьэр буолар. «Туох иннигэр маннык баьаам батталга барбытым буолуой?»- диэн Алампа бэйэтиттэн ыйытара. Ол эрэн кини хаьан да Сэбиэскэй былааска естуйбэтэзэ,хом санаабатаза. Поэт А.И.Софронов ссылкаттан этэннэ эргиллэн кэлэн баран салгыы айар улэтин суруйарын тохтоппот. Кыаза тиийэринэн элбэзи ситиспитэ… 1928 с.с. 70 хоьоонун саха сиринээзи кинигэ издательствотыгар ыыппыт. Уонна хоьоонун хомурунньугун бэчээттииллэригэр кердеспут.Оччотоозу кэмнэ политическай буруйдаах айымнньыларын бэчээттээбэтэхтэр.Кэлин 1933 сыл от ыйыгар дойдутугар эргиллэн айымнньыларын суруйан салгыыр.Суруйааччылар союзтарыгар киирээри гыммытын,нэьиилэ кандидатынан эрэ ыларга кенуллууллэр.1935 сыл Алтынньы 24 кунугэр ссылкаттан этэннэ еэргиллэн кэлэн баран доруобуйата айгыраан лер. Суруллубут суоруллубат… Уунэр келуенэ театра А.И.Софронов айымнньыларын саналыы тыынныыллар. А.И.Софронов олозун айар улэтин ырытыылар: Алаас ааттаах дойду сурахтаах.Дорообо, дойдум! тозотун тоҥоомо,Туоһулуу сураама,Туората көрүмэ!...Аҥы халлаан Анныттан айаннаан,Сылайан сындалыйанАхта аймаһыйанЭйиэхэ эргиллэн кэллим... Алампаза анабыл хоьоонунан тумук.Кырдьык үрдүгэр сымыйа- ыттыбат!Алампа олоххо күүстээх – Базата,Кини төрөөбүт дойдуга – Таптала,Кини таптыыр дьахтарга Сүгүрүйүүтэ,Алампа кырдьыгаАлампа көҥүлэ-Бүгүн да биһигини кытта...(М.А.Попова)