Ашы? саба?. Та?ырыбы Жасуша ??рылысы ж?не ?ызметі та?ырыбын ?орытындылау (10 сынып)

Тақырыбы: Жасуша құрылысы мен қызметі тақырыбын қорытындылау Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңіКөкпар (сұрақ-жауап)Портрет сырыКесте толтыру (мембранасыз және мембраналы органоидтар)Тірек-сызба сызу (жасуша ядросының құрамы мен құрылысы және хлоропластың құрамы және құрылысы)Суретпен жұмыс (хлоропласт, митохондрия, рибосома, центриольдер, ядро, лизосома, гольджи жиынтығы, вакуоль)Топтастыру (эукариоттар, прокариоттар)Сызықтық диктантБиологиялық диктантЖұмбақ сөзҚорытындылау. Жасушаны зерттейтін ғылым. Цитология –грекше: цитос-жасуша, логос- ғылым. Салалары Цитология Цитохимия Цитогенетика Цитоэкология Молекулалық Биологияның бір саласы Клеткадағы нуклейн қышылын зерттейді.1870 ж Мишер лейкоцит ядросынан нуклейн қышқылын тапты Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтарын жасуша деңгейінде зерттеуге мүмкіндік береді. Қоршаған ортаның бұзылуына байланысты жасуша құрылымының өзгеруін соның салдарынанаурудың алдын алу шаралары қарастырылады. Жасушаның ашылу тарихы 1609 ж Г.Галелей микроскопты құрастырды 1665 ж Р.Гук микроскоппен жасушаның майда ұяшықтан тұратынын көрді. Жасуша терминін қолданды А.Левенгук қан құрамындағы эритроциттің бір жасушалы екенін анықтады. 1831 ж Р.Броун өсімдік жасушасын ашты 1839 ж Я.Пуркине жасуша ішіндегі сұйықтық протоплазманы тапты. Жасуша теориясының қалыптасуы Ботаник М.Шлейден зоолог Т.Шванн өсімдік пен жануар жасушасын салыстырып,олардың ұқсастықтарын тапты. Нәтижесінде жасуша теориясының негізін қалады. 1858 ж Р. Вирхов “әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болады” деген қорытындыға келді. Жасуша теориясының қағидалары: 1.Жасуша –барлық тірі ағзалардың ең кіші өлшем бірлігі .2.Әр түрлі ағзалардың жасушалары құрылысы ,құрылымы, химиялық құрамы зат алмасуы негізгі тіршілік әрекеті жөнінен ұқсас.3.Ағзалардың жасуша құрылыстарының ұқсас болуы -өсімдік пен жануарлардың шығу тегінің бар екенін дәлелі болып табылады.4.Жасушалар бөліну арқылы көбейеді.5. Жасушаның негізгі құрылымдық бөлігіне цитоплазма және жасуша мембранасы жатады.6. Көп жасушалы ағзалардың жасушаларының ең негізгі бөлігі –ядро,тұқым қуалау аппараты сақталып келесіұрпақтарға беріліп отырады. 2.Көкпар (сұрақ - жауап) 1-топ1. Жасушаны зерттейтін ғылым ?2. Жасуша …. арқылы көбейеді?3. Жасушаның сыртқы қабығы қалай аталады? 4. Цитоплазманың түп негізі ?5. Эндоплазмалық торды ашқан ғалым ?6. Ішкі тор тәрізді аппарат?7. Фагоцитозға қабілетті лейкоцит жасушаларында көп мөлшерде кездесетін органоид?8. Энергия көзі АТФ молекуласын синтездейтін органоид?9. Тек өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид?10. Жасушаның митоздық және мейоздық бөлінуі кезінде үлкен белсенділік көрсететін органоид? Жауаптары 1-топ1.Жасушаны зерттейтінғылым (цитология)2.Жасуша …. арқылы көбейеді?(ядро)3.Жасушаға ірірек келген су тамшыларыныңөтуі.(пиноцитоз)4.Цитоплазманың түп негізі (гиалоплазма)5.Эндоплазмалық торды ашқан ғалым (К.Портер)6.Ішкі тор тәрізді аппарат (гольджи аппараты)7.Фагоцитозға қабілетті лейкоцит жасушаларында көп мөлшерде кездесетін органоид (лизосома)8.Энергия көзі АТФ молекуласын синтездейтін органоид (митохондрия)9.Тек өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид (пластидтер)10.Жасушаның митоздық және мейоздық бөлінуі кезінде үлкен белсенділік көрсететін органоид (жасуша орталығы) 2.Көкпар (сұрақ - жауап) 2-топ1.Ұлпаларды зерттейтін ғылым?2.Тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын ядроның негізгі бөлігі?3.Қандай органоидте нәруыз синтезі жүреді?4.Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйықтыққа толы қуыс?5.Рибосомалар мен рРНҚ қайда синтезделеді?6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса, онда типті не деп атайды?7. Хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз?8.Эндогенді және экзогенді макро молекулаларды ыдыратады?9.АТФ молекуласын синтездейтін органоид?10.Цитоплазманың түп негізі ? Жауаптары 2-топ1.Ұлпаларды зерттейтін ғылым (гистология)2.Тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын ядроның негізгі бөлігі (хромосома)3.Қандай органоидте нәруыз синтезі жүреді (рибосома)4.Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйықтыққа толы қуыс (вакуоль)5.Рибосомалар мен рРНҚқайда синтезделеді(ядрошық)6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса,онда типті не деп атайды?(телоцентрлі)7. Хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз(Гистон) 8.Эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдыратады (лизосома)9.АТФ молекуласын синтездейтін органоид (митохондрия)10.Цитоплазманың түпнегізі (гиалоплазма) 3.Портрет сыры ... Антони ван Левенгук (1632-1723)Нидерландтьщ табиғат зерттеушісі Илья Ильич Мечников (1845-1916) Сергей Николаевич Виноградский(1856-1953) Луи Пастер (1822-1895) 4.Кесте толтыру Р/с органоидтар құрылысы қызметі 1 Эндоплазмалық тор 2 Мембрана қабығы 3 ядро 4 митохондрия Р/с органоидтар құрылысы қызметі 1 пластидтер 2 Қабықша саңылауы 3 вакуоль 4 цитоплазма 5. Суретпен жұмыс Жасуша мембранасыЖасуша қабырғасының астында болады.Қызметі:Жасуша құрамын шектеп, бір пішінге келтіріп тұрады;Жасушаны қорғайды;Сыртқы ортамен зат алмасуды реттейді. ЦитоплазмаЖасушаны толтырып тұратын тұтқыр сұйықтық;Көрші жасушалар бір бірімен цитоплазма арқылы байланысқан. Қызметі:Жасушаның тіршілік әрекетіне қажетті заттарды жинақтау; Қоректік заттарды қорға жинау. ЯдроХромосомалар болады;Қабықпен қапталған.Қызметі:Ұрпақтан ұрпаққа тұқымқуалаушылық ақпаратты сақтау және беруге қатысады;Жасушадағы үрдістерді реттейді. ЯдрошықЯдролық заттардың ядрода жинақталуы ҚызметіРибосома түзу РибосомаларДөңгелек пішінді және көлемі кішкентай;Цитоплазмада немесе эндоплазмалық торда еркін орналасқан.Қызметі:Нәруыз түзу (синтез) Эндоплазмалық торТор түзетін түтіктерден тұрады;Өз қабықшасы болады.Қызметі:Органикалық заттар түзу (нәруыздар, майлар және көмірсулар)Жасушадағы заттарды тасымалдайды. Гольджи аппаратыТүтікшелер мен көпіршіктерден тұрады;Өз өабықшасымен қапталған.Қызметі:Күрделі органикалық заттарды түзу;Лизосома түзу. ЛизосомаларБұлар кішірек көпіршіктер;Құрамында ферменттер болады;Өзінің жеке қабықшасы болады. Қызметі:Органикалық заттарды ыдырату (нәруыздар, майлар, көмірсулар). МитохондрияСопақша пішінді;Екі қабатты қабықпен қапталған;Ішкі қабық қатпар түзеді.Қызметі: Энергия түзу және жинақтау (жасушаның энергия көзі) Жасуша орталығыЦилиндр пішінді екі бөліктен тұрадыҚызметі:Жасушаның бөлінуіне қатысу Жасуша органоидтары Жануар жасушасы1234567 Өсімдік жасушасы12345 Жануар жасушасы1.Сыртқы қабықша2.Цитоплазма3.Ядро4.вакуоль5.Митохондриялар6.Ядрошық7.Цитоплазмадағы нәруыз, көмірсу, май тәрізді заттар Өсімдік жасушасы1.Цитоплазма2.Вакуоль3.Ядро4.Пластидтер5.Қабықша Жасушаның химиялық құрамы Ағзалық заттар Бейағзалық заттар Жасушаның химиялық құрамы Бейағзалық заттар ағзалық заттармакроэлементтер нәруыздермикроэлементтер көмірсуларсу липидтерминералды тұздар нуклейн қышқылдары 6.Топтастыру Эукариоттар Прокариоттар 1.Ядросы бар 8.Цианбактериялар2.Ядросы жоқ 9. Хромосома3.Өсімдіктер4.Жануарлар5.Бытыранықтар 10.гликоген6.Көк-жасыл балдырлар 11.пластид7.Басқа органоидтары бар 12.Нағыз вакуоль 6.Топтастыру Эукариоттар1.Ядросы бар3.Өсімдіктер 4.Жануарлар 7.Басқа органоидтары бар9. Хромосома 10.гликоген11.Пластид12.Нағыз вакуоль Прокариоттар2. Ядросы жоқ5.Бытыранықтар 6.Көк-жасыл балдырлар8.Цианбактериялар 1.Ядросы бар 8.Цианбактериялар2.Ядросы жоқ 9. Хромосома3.Өсімдіктер4.Жануарлар5.Бытыранықтар 10.гликоген6.Көк-жасыл балдырлар 11.пластид7.Басқа органоидтары бар 12.Нағыз вакуоль Тірі ағзалар жасушалары жетілуіне байланысты Прокариоттар ядросыз жасушалар Эукариоттар ядролы жасушалар Жасушаны зерттеу әдісі. Бұл мироскоп құралы болып табылады. 7.Сызықтық диктант «^»-дұрыс, «-»-қате1 топЖасуша - барлық тірі организмдердің ең кіші өлшем бірлігі. Жасушалар бөліну арқылы көбейеді.Эукариоттар мен прокариоттар құрылысы мен қызметі жағынан ұқсас.Адамда 46 хромосома бар.Пластидтер барлық организмдердің жасушаларында кездеседі.Грекше «карион» жасуша деген мағынаны білдіреді.2 топПрокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк-жасылбалдырлар деп аталады.Қабықшаның өте жұқарған жерін саңылау деп атайды.Вакуольдер тек өсімдік жасушасында кездеседі.Хромопластарда әртүрлі-сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады. 7.Сызықтық диктант «^»-дұрыс, «-»-қате1 топЖасуша - барлық тірі организмдердің ең кіші өлшем бірлігі. +Жасушалар бөліну арқылы көбейеді.+Эукариоттар мен прокариоттар құрылысы мен қызметі жағынан ұқсас.-Адамда 46 хромосома бар.+Пластидтер барлық организмдердің жасушаларында кездеседі.-Грекше «карион» жасуша деген мағынаны білдіреді.+2 топПрокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк-жасылбалдырлар деп аталады.+Қабықшаның өте жұқарған жерін саңылау деп атайды.+Вакуольдер тек өсімдік жасушасында кездеседі.-Хромопластарда әртүрлі-сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады.+ 8.Биологиялық диктант Мына сөйлемді толтырыңдар.1 топЯдроның негізгі сұйықтығы…………………………деп аталады. .......................... тек өсімдік жасушасында кездеседі.................. тұқымқуалау…………………….жазылған.Липидтердің ішінде табиғатта көп таралғаны .....Хромопластарда әртүрлі - сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті ..................болады.2 топЖасуша терминің ……….жылы………….………….енгізді. Жасуша ………………..бөлінуі арқылы көбейеді.Пластидтерге ………………………………………………….жатады.Жасуша дегеніміз ................................................................................... Жасуша теориясының негізін қалаған ғалымдар ................................... Бос ұяшықтарды, алфавитті (42 әріпті) пайдалану арқылы терминологиялық сөзбен толтырыңыз. 1- топ 2- топ 1- нұсқа 2- нұсқа г е н а қ ы у я р з о д и м т о х о д н р и м и т о з ж а с у ш а х р о м о с о м а д н қ ц и т о м у т а ц и я н р к а б к я и р е т я п л а з м а Бекіту сұрақтары 1. Тірі ағзаның ең кіші бөлігін ата? 2. Жасушаның құрылысы қандай? 3. Саңылау дегеніміз не? 4. Пластидтердің түрлері? 5. Жасушаның көбеюіне қатысатын мүше? 6. Жасуша бөліктерін не қорғайды? Үйге тапсырма: Жасуша құрылымдары: плазмалық мембрана, цитоплазма, ЭПТ, Гольджи жиынтығы, лизосомалар (мазмұндау). Сабақтан қалмай, сапалы да,саналы білім ал.