Ма?ала ?аза?станда психология ?ылымыны? дамуы
JазаKстанда психология CылымыныS дамуы
Jазіргі кезде біздіS республикада ™зекті психологиялыK м‰селелерді аныKтауCа деген Kажеттілік, KызыCушылыK ™су _стінде. Bылыми зерттеулер шыCа бастады, психологиялыK білімдерді насихаттау кеSейе т_сті, бірнеше Cылыми-теоретикалыK конференциялар ™тті (1990, 1994, 1996, 1998 жж.) монографиялар, оKу пособиялары, оKулыKтар басылымдары шыCа бастады. €дістемелік ™Sдеулер биографиялыK к™рсеткіштер терминологиялыK с™здіктер пайда болды. «`лттыK білім беру мен т‰рбиелеу» атты Алматы облыстыK ассоциациясына кірісті психологтардыS іс-‰рекеттері белсенді болу да.
€л-Фараби атындаCы Jаз`У-де этнопсихология ж‰не этнопедагогика орталыCы Kайтадан жaмыс істеуде. Jазіргі уаKытта JазаKстан Республикасында Cылыми ж‰не практикалыK іс-‰рекетпен айналысатын психологтардыS саны 300-ден асты. ОныS 30-дан астамы кандидат, 5-уі Cылым докторлары./2/
БіздіS ойымызша, JазаKстандаCы психология CылымыныS м‰селелерініS бірі осы _лкен аймаKтыS экологиялыK, демографиялыK, этнопсихологиялыK ерекшеліктерін ескере отырып, осы білімніS теоретикалыK, методологиялыK негіздірен Kaру. Себебі Батыста ж_ргізілген психологиялыK зерттеулердіS негіздеріне с_йенген ‰дістер теріс н‰тижеге ‰келуі м_мкін. Психология саласындаCы басты баCыттардыS бірі біздіS ойымызша этикалыK жеке адамныS Kaрылуы мен дамуыныS жолдарын зерттеу, психиканыS туCаннан к‰рі шаKKа дейінгі дамуыныS жоCарCы рухани адамгершілік ж_йесіне т‰рбиеленуініS, JазаKстандыK патриотизм сезімініS Kaрылу механизмдерініS заSдылыKтарын ашу.
Сонымен Kатар нарыKтыK KатынасKа, коммерциялыK саудаCа ™ту жаCдайындаCы жеке адамныS психологиялыK жаSа KaрылымдарыныS Kалыптасу механизмдерін, экономикалыK реформалардыS аспектілерін зерттеу маSызды болып табылады./7/
К™п aлтты JазаKстан этнопсихологиялыK зерттеулердіS алып орталыCы болуы керек. Б_гінгі таSда экологиялыK кризистен шыCудыS тиімді жолдарын іздеу ™зекті болуда. Бaл жерде экологиялыK ж_ріс-тaрыстыS мотивациясын зерттеу KоршаCан ортаCа тигізген кері ‰серініS себептерін аныKтау _шін адамдардыS іс-‰рекетін аныKтау. Арал теSізініS , Семей ядролыK полигандаCы экологиялыK кризистіS психологиялыK зардаптарын (психологиялыK денсаулыK бaзылуы, суицид феномені, т.б.) зерттеу.
Bасырлар бойы к™шіп – Kонып ж_рген халыK ™зі ™мір с_рген ортаныS ‰леуметтік–экономикалыK жаCдайларына, м‰дениеті мен тарихына, табиCатына орайлас жас буынCа т‰лім – т‰рбие берудіS айрыKша талап – тілектерін д_ниеге ‰келді. М‰селен, бaлар жас адамныS жaртKа танымал моральдыK – психологиялыK нормасын «сегіз Kырлы, бір сырлы» делінетін Kанатты наKыл с™здермен Kисындады. Осынау аталы с™здіS м‰н– маCынасы мыналар еді: к™шпелі мал шаруашылыCын жете игеру; еSбек с_йгіштікпен KиыншылыKKа т™зе білу; ел намысын KорCау; жаудан беті Kайтпау; ата тегін жадында саKтау; с™з асылын Kастерлеу; тапKырлыK пен алCырлыK, ат KaлаCында ойнау; ата салтын бaзбау.
К™шпелі ™мір тіршілігі Kара к_шке мыCым, KиыншылыKKа т™зімді, Kaбылмалы табиCат жаCдайына тез икемделгіш болумен бірге, жан – ж_йесі жаCынан да жан–жаKты жетілген, кемел адамдарды Kалыптастырды. ^йдеде, т_зде де бала ес білгеннен бастап із кесіп, жол Kарап, жaлдыз санап ™сті. ОлардыS к™зі KыраCы, KaлаCы саK, KияндаCыны шалатын болды. АS аулап, мал баCып, к_нделікті кейбеS тіршілікпен ж_рсе де жас ™скін аKынныS с™зін, жыраудыS жырын, ‰ншініS ‰ні мен ‰уенін Kалт жібермей тыSдап, ел аузындаCы aCымды маKал мен м‰телді, ертек пен жaмбаKты, терме мен шежірені жадында саKтап, халыK даналыCын ™зіне рухани азыK етіп отырды.
JоCам ™мірінде Kазіргі кезде ж_ріп жатKан тереS саяси – экономикалыK ™згерістер халKымыздыS баCа жетпес рухани байлыKтары: тілі мен ділі, діні мен тарихы, ™нері мен ‰дебиеті, табиCи ортасы, к_н к™рісі мен шаруашылыCына байланысты небір асылдарды, KысKасы, aлттыS б_кіл болмыс – бітімін жаSартып, жаSа мазмaнмен байытуда. €рине еліміз бен жеріміздіS т_пкілікті иегері–Kазіргі KазаKтардыS психологиясында этносKа Cана т‰н біртaтас aлттыK ерекшелік бар деп айту Kиын, ™йткені, KазаK этносыныS Kазіргі б_кіл тыныс – тіршілігінде, отбасындаCы ‰дет – Caрпы мен салт – д‰ст_р, ж™н – жосыK, жол – жоралCысында кеS байтаK ™лкемізді біраздан бері мекен етіп келе жатKан басKа этностар мінездерініS элементтері де к™рініс беріп ж_р. Десе де, б‰з біреулер айтып ж_ргендей, біз жылKы мінезділіктен айрылCан, «Kой мінезді» момын, жуас, намысы жаншылCан халыK емеспіз.
ЖеріміздіS aланCайыр кеSдігімен, мaндаCы табиCат сaлулыCыныS ‰серінен Cасырлар бойы KалыптасKан дархан, жомарттыK, адамCа деген мейірімділік пен ™нерпаздыK, KазаK биосферасыныS ™зіндік ерекшелігінен туындаCан асKан KонаKжайлылыK, жойKын соCыс пен KуCын – с_ргінге aшырау салдарынан тірнектеп жинаCан рухани мaраны ™сер aрпаKKа жеткізу ниетінен KалыптасKан балажандыK, _немі мал шаруашылыCымен айналысудан KанымызCа сіSген малжандылыK, ешуаKытта басKа жaрттыS жеріне к™з алартпаCан бейбітшілік саясат, ™зі тиген дaшпанныS KабырCасын KаKсатKан к™зсіз батырлыK, «мыS ™ліп, мыS тірілген» кездердегі керемет шыдамдылыK пен барCа KанаCатшылдыK–біздіS aлттыK мінезіміздіS жоталы бітістері, халKымыздыS aлттыK маKтанышы.
15