Доклад по родному языку, Тыл оонньуута.

Билиҥҥи кэмҥэ үөрэххэ интэриэһи көбүтүү, умсугутуу дидактика биир тирээн турар боппуруоһа буолар. Үгүс педагогтар, психологтар, методистар үөрэххэ көҕү көбүтэр, умсугутар биир суолунан оонньуу буоларын бэлиэтииллэр.
Мин бу үлэбэр , “Тыл оонньуута”- эбии дьарык үлэтин-хамнаһын хайысхатын , оонньуу оҕоҕо суолтатын туһунан билиһиннэриэм.
Үлэм темата: “Тыл оонньуута”- эбии дьарык оҕо билиитэ-көрүүтэ кэҥииригэр оруола уонна суолтата.
Үлэм сыала-соруга: 1. Оонньуу оҕо олоҕор, үөрэҕэр, сайдыытыгар улахан оруоллааҕын өйдөтүү. 2.“Тыл оонньуута” эбии дьарык үлэтин-хамнаһын, хайысхатын билиһиннэрии. 3. Оонньуу хаамыытынан көрөн оонньууну хайысхаҕа наардааһыны ыытыы. 4. Туһааннаах литератураны көрүү, ааҕыы.
Үлэм тутула: киириилээх, сүрүн чаастаах, түмүктээх.
Оонньуу оҕо олоҕор, үөрэҕэр, сайдыытыгар оруола, суолтата.
“Тыл оонньуута” эбии дьарык үлэтэ-хамнаһа, хайысхата.
Дьарыгы ыытыыга туһаныллыбыт матырыйаал.
Дьарык сыала-соруга, сүрүн хайысхата.
Оонньуу арааһа, наарданыыта.
Ыытыллыбыт оонньуулар.
Хас биирдии оҕо тулалыыр эйгэтин, атын оҕону кытта оонньуу нөҥүө бодоруһар, кэпсэтэр. Оонньууга оҕо бэйэтэ толкуйдуура күүһүрэр, айар, тутар, тэҥниир дьоҕура сайдар, билиитэ-көрүүтэ кэҥиир. Бэйэтэ көхтөөхтүк кыттар буолан, тэҥҥэ быһаарсар, билиигэ-көрүүгэ тардыһара өссө күүһүрэр.
Оонньуу оҕоҕо улахан суолталаах уонна маннык аналлаах:
сынньатар, аралдьытар: киһиэхэ астыныыны, дуоһуйууну, интэриэһи үөскэтэр;
бодоруһуннарар: оонньуу көмөтүнэн кэпсэтэ-бодоруһа үөрэнии;
билгэлиир: оонньуу хаамыытыгар бэйэ быһыытын-майгытын, сыһыанын билинии, сыаналаныы;
иитэр-үөрэтэр: олох, быһыы-майгы сиэрин сыаналыырга, тутуһарга үөрэнии;
чэбдигирдэр;
сайыннарар.
Оҕо көҕүн үрдэтэр ньымаларынан биирдэстэринэн оонньуу уонна күрэхтэһиилээх оонньуу түгэннэрин таба түһаныы буолар. Оҕо элбэхтик көхтөөхтүк кыттар, тэҥҥэ быһаарсар, толкуйдаһар буоллаҕына, кини билиигэ-көрүүгэ тардыһыыта өссө күүһүрэр.
Оонньуу оҕону кэрэхсэтэр, умсугутар өрүттэргэ уонна сатабылга, дьулуһууга , күрэхтэһиигэ тирэҕирэр. Оттон күрэхтэһии билиигэ, өй кыаҕар, күүскэ-уохха олоҕурар, сайыннарар. Бу дьоҕурдары кыра кылаастан саҕалаан сайыннардахха үчүгэй түмүктэри ситиһиэххэ сөп.
Онон оонньуу – оҕо сайдыытыгар улахан суолталааҕын учуоттаан, үһүс сылбын тыл оонньуутунан оҕо дьоҕурун сайыннарар тосхоллоон, туһалаах хайысхалаах өттүнэн салайарга киниэхэ чопчу сыал-сорук туруоран, “Тыл оонньуута”- диэн эбии дьарык ыытабын.
Дьарыгы ыытыыга маннык матырыйаалы туһанабын:
“ Тыл оонньуута” уруок таһынан дьарык сүрүннүүр бырагырааммата.
Тыл, литература оонньууларыгар аналлаах кинигэлэр.
Интерактивнай дуоска.
“Тыл оонньуута” мультимедийнэй босуобуйа.
Кроссвордтар
Ребустар, ойуу тыллар
Криптограммалар
Таабырыннар
Өс хоһоонноро
“Тыл оонньуута”- диэн эбии дьарыкка грамматика, лексика, фонетика, морфология, синтаксис матырыйаалларыгар, литература темаларыгар олоҕуран, араас толкуйдатар, билиини-көрүүнү кэҥэтэр грамматическай оонньуулар, ребуһу, таабырыны таайсыылар, араас темаҕа оруоллаах оонньуулар ыытылыннылар. Оонньууну үлүбүөй буолбакка, барбыт темаҕа сыһыаннаан тутуннубут, ол ордук оҕолорго ордук тиийимтиэ буолар.
“Тыл оонньуута” эбии дьарыкка маннык сүрүн хайысханы, сыалы-соругу тутуһан үлэлээтибит:
үөрэтэр: оҕо билиитин-көрүүтүн кэҥэтии, биллэрии, ылбыт үөрүйэҕин уонна сатабылын олоххо тутуннара үөрэтии;
иитэр: бэйэтин бэйэтэ көрүнэ-дьаһана сылдьарга, сиэрдээх быһыыга-майгыга иитии, үтүөҕэ кэрэҕэ уһуйуу;
сайыннарар: саҥарар саҥаны, өйү, болҕомтону, толкуйдуур уонна айар дьоҕурдарын сайыннарыы;
бодоруһуннарар: кэпсэтэргэ-ипсэтэргэ, бодоруһарга үөрэтии.
Тыл оонньуулара оҕо билиитигэр-көрүүтүгэр, сайдыытыгар сөп түбэһиилэрэ. Биир сиргэ тохтоон хаалбакка, салгыы сайдарыгар тирэх буолуу.
Оҕо толкуйдуур, айар, интэриэһиргиир усулуобуйатын тэрийии.
Оонньууга кэмиттэн кэмигэр саҥа интэриэһинэй тыл оонньууларын киллэрии.
Оҕолор оонньуур кэмнэригэр төһө баҕарар хамсаналларын, айалларын-чинчийэллэрин, кэпсииллэрин-толкуйдуулларын, бэйэлэрин санааларын этэллэрин ситиһии.
Оҕолор бэйэлэрин баҕаларынан оонньуу айалларын ситиһии.
Бэйэтин бэйэтэ көрүнэ-дьаһана сылдьарга, сиэрдээх быһыыга-майгыга иитии, үтүөҕэ-кэрэҕэ уһуйуу.
Ситиһиилээхтик үөрэнэригэр көҕүлүүргэ, үөрэххэ интэриэһи үрдэтиигэ уһуйуу.
Тылы айар, таба суруйар, толкуйдуур, өйү сытыылыыр, өйгө тутар, кэтээн көрөр, чинчийэр дьоҕуру, болҕомтону, дьулууру, тулууру сайыннарыы.
Бэйэ-бэйэҕэ убаастабыллаахтык сыһыаннаһыыга иитии.
Төрөөбүт тылга интэриэһи көбүтүү, үгүс кэрэ өрүттэрин арыйан оҕону умсугутуу.
Тыл кэрэтинэн төрөөбүт дойдуга, ийэ сиргэ тапталы иҥэрии.
Ийэ тылынан оҕоҕо мындыр өйү, сиэрдээх майгыны, кэрэ сигилини олохсутуу.
Тыл күүһүнэн оҕо уус-уран толкуйун сайыннарыы.
Оонньуу туттуллар эйгэтинэн хамсаныылаах оонньуулар, өй, үлэ, олох-дьаһах, уйулҕа оонньуулара диэҥҥэ арахсаллар. Онтон оонньуу хаамыытынан көрөн оонньууну уон хайысхаҕа наардаан киллэриэххэ сөп:
Оруолларынан оонньуу.
Остуол оонньуулара.
3. Биллэр телевизионнай оонньууларга маарыннатан таҥыллыбыт оонньуулар.
4. Айан-оонньуулара.
5. Толкуйдатар оонньуулар.
6. Хамсаныылаах оонньуу, эстафета.
7. Булугас өйдөөхтөр күрэхтэрэ.
8. Болҕомтоҕо оонньуулар.
9. Таабырыннар, таайбараҥнар.
10. Тыл оонньуулара.
Грамматика, лексика, фонетика, морфология, синтаксис матырыйаалыгар олоҕуран, маннык оонньуулар ыытылыннылар. “Тылла толкуйдаа”, “Тылтан тыл”, “Уларыйбат тыллар”, “Хаары тыалга кубулут”, “Падежтар дойдулара”, эстафета: “Даҕааһын аат”, “Сиэдэрэй сибэкки”, “Күн сарыала”, “Мин кимминий?”, “Ким түргэнник ааҕарый?”, “Ким түргэнник айарый?”, “Ыһыллыбыты дьаарыстаа”, “Ким элбэхтик мелы тутар эбитий?” “Пааратын бул”, “Талар оонньуу”, “Тыл оһуора”, “Түргэн эппиэт”, “Таайбараҥ кистэлэҥэ”, “Мээчиктээх оонньуу”, “Остуоруйаҕа –айан”, “Лексикаҕа-айан”, “Маҕаһыыҥҥа”, “Быыстапкаҕа”, “Аукциоҥҥа” “Зоопаркаҕа”, “Алта баҕа”, “Кыраҕы харах”, “Тыла суох тылбаас”, “Сиэркилэ”, “Радист”, “Саҥа ырыа”, “Бэйиэт”, “Уруһуйдьут”, “Илдьит”, “Эриирдээх ыйытыы” о.д.а. Оонньуу тематынан көрөн араас таабырыннары, таайбараҥнары таайтарыахха, өс хоһооннору... ситэртэрэн биэриэххэ сөп.
Маны таһынан өссө биллэр остуол оонньууларыгар олоҕуран оонньотуохха сөп. Холобурга: Омоним – домино, лексика – лото, антоним – лото. Сахалыы остуол оонньуутуттан – баайа. Араас толкуйдатар оонньуулары: кроссвордтары, ребустары, чайнвордтары, таайбараҥ, викторина, шарада, криптограмма, метаграмма, палиндромнары, кирилиэстэри таайтарыхха сөп.
Маны таһынан хамаандаҕа арахсан маннык оонньуулар ыытылыннылар: “Дьоллоох түгэн”, “Тыл хонуута”, “Грамматика түһүлгэтэ”, “Тыл оонньуута”, “Сулустаах чаас”, “Таптыыр сахам тылынан...”, “Оонньууну оройуттан, көрү-нары көҕүлүттэн”, “Таабырын таайбараҥнар”, “Толкуйдаа, оонньоо, хоруйдаа”, “Түргэн эппиэт”, “Өбүгэлэрбит олохторуттан...”, “Сахам сирэ барахсан”, “Бэйэ оонньуута”, “Туох? Ханна? Хаһан?”, “ТОК”
Сорох дьарыктарга оҕолор бэйэлэрэ оонньуу толкуйдаан кэлэн оонньотоллор. Быйылгы үөрэх сылыгар биирдии бэйэлэрэ остуол оонньуутугар конкурс биллэриллибитэ. Манна кинилэр араас темаҕа оонньуу толкуйдаабыттара: Петрова Валерия , Филиппова Варя «Эрчимэн Бэргэн», Бурнашева Вероника – Лото «Маарыннаһар тыллар», Попова Саша – «Тулаайах уол мүччүргэннээх сырыылара», Роббек Анжелика – «Тоҕус төгүл тоҕо?». Манна кыайыылааҕынан Роббек Анжелика тахсыбыта. Салгыы бу үлэтин кэҥэтэн, ырытан республиканскай «Ступеньки к творчеству» кыттыбыта. Улуустааҕы «Окно в науку» НПК- ҕа 3 миэстэни ылбыта.
Онон “Тыл оонньуута” эбии дьарыгы ыытан баран, маннык түмүккэ кэллим:
Оонньуунан үөрэтиигэ оҕо билиитэ-көрүүтэ кэҥиир. Манна ылбыт үөрүйэҕин уонна сатабылын олоххо тутта үөрэнэр.
Саҥарар саҥата, өйө, болҕомтото, түргэнник толкуйдуур уонна айар дьоҕура сайдар.
Кэпсэтэргэ-бодоруһарга үөрэнэр.
Бэйэ-бэйэҕэ убаастабыллаахтык сыһыаннаһыыга иитиллэр.
Оҕо оонньоон астыныыны, дуоһуйууну ылар, төрөөбүт тылыгар интэриэһэ көбөр. кэрэхсэбилэ үөскүүр.
Оҕо оонньууга көхтөөх буоларын наадатыгар бэйэтигэр чинчиттэрэн, айдаран, оҥорторон бэйэтэ атын оонньууну толкуйдаан, айан таһаарар дьоҕура сайдар.
Оонньуу хаамыытынан бэйэтин быһыытын-майгытын, сыһыанын билинэ, сыаналыы үөрэнэр.
Ситиһиилээхтик үөрэнэригэр көҕүлүүргэ, үөрэххэ интэриэһи үрдэтиигэ уһуйар.
Тылы айар, таба суруйар, өйгө тутар, кэтээн көрөр, чинчийэр дьоҕура сайдар.
Төрөөбүт тыла кэрэтин өйдүүр, сэҥээрэр.
Бэйэтин омугунан киэҥ туттар.
Сиэрдээх майгыта, кэрэ сигилитэ олохсуйар.
Тылга дьоҕура, кэрэхсэбилэ улаатар.

Туһаныллыбыт литература
Шишигина В.Р., Ефремова А.В. Саха тылын үөрэтиигэ оонньуу технологията. Дьокуускай, 2003
Баев П.М. Играем на уроках русского языка. М. 1989
Кондакова У.Ф. Тыл оонньуута. Дьокуускай, 1998
Кондакова У.Ф.Тыл оонньуута. Дьокуускай, 2002
Карпова А.С.Оонньуунан үөрэтии// учуутал аргыһа. 1996

Үлэм былаана:
Киириитэ.
Сүрүн чааһа:
1.Оонньуу оҕо олоҕор, үөрэҕэр, сайдыытыгар оруола, суолтата.
2. “Тыл оонньуута” эбии дьарык ис хоһооно, хайысхата:
Дьарыгы ыытыыга туһаныллыбыт матырыйаал.
Дьарык сыала-соруга, сүрүн хайысхата.
Оонньуу арааһа, наарданыыта.
Ыытыллыбыт оонньуулар.
Түмүгэ.

Саһылыкаан сүрүн оскуолата
Уус-Алдан улууһа

“Тыл оонньуута” эбии дьарык оҕо билиитэ-көрүүтэ кэҥииригэр оруола уонна суолтата.
Суруйда: Уус-Алдан улууһун Саһылыкаан сүрүн оскуолатын саха тылыгар уонна литературатыгар учуутала
Васильева Акулина Гаврильевна
2017 сыл