Брошюра Алын кылаас оголорун иитиигэ ебугэ угэстэрин туттуу дьайыыта (Влияние народных традиций в деле воспитания младших школьников

Иьинээ5итэ
Киириитэ ---------------------------------------------------------------------------- 3
Этнопедагог В.Ф.Афанасьев-Алданскай------------------------------------- 5
Норуот үгэстэрэ -------------------------------------------------------------------- 6
Билинни төрөппүт туттар үгэстэрэ--------------------------------------------- 11
Түмүк---------------------------------------------------------------------------------- 14
Туттуллубут литератур..................................................................................16

Киириитэ
Ханнык баҕарар омук бэйэтин  төрүт  культуратыгар тирэҕирэн  омук быһыытынан сайдар. Биһиги сахалар олус киэҥ историялаах, туспа итэҕэллээх, үгэстэрдээх, сиэрдээх-майгылаах кырдьаҕас, муударай норуот буолабыт. Төрөөбүт норуотун культуратын, үгэстэрин билбэт киһи майгыта-сигилитэ түктэри тугу да аанньа ахтыбат, дьон-сэргэ сүөргүлүүр, киэр хайыһар киһитэ буолар.
Улэбит сыала-соруга: норуот үтүө үгэстэригэр тирэҕирэн алын кылаас оҕолорун иитии ньымаларын олоххо туттуу,тарҕатыы,сөргүтүү.
Үлэм актуальноһа:
Билиҥҥи кэмҥэ оҕо төрөөбүт норуотун үтүө үгэстэрин билэр буоллаҕына, эт-сиин өттүнэн чэгиэн-чэбдик, майгы-сигили өттүнэн ыраас тыыҥҥа иитиллиэхтээх, киэцҥ билиилээх-көрүүлээх, тулуурдаах үлэһит буола үүнүөхтээх.
Гипотезата:
Оҕону иитиигэ төрөппүт оруола улахан. Төрөппүт норуотун үтүө үгэстэрин бэйэтэ билэр буоллаҕына, оҕото үчүгэйдик үөрэнэн, сиэр- майгы, өй-санаа еттунэн сайдан киэҥ билиилээх үтүө үлэһит буолар кыахтанар, инники кэскилэ тустэнэр.
Былыр-былыргыттан оҕо улахан киһини ытыктыы үөрэниитигэр улахан суолта уонна болҕомто ууруллара. Оҕону олох кыра сааһыттан этигэр-хааныгар иҥэрэн, улахан дьону убаастыыр, ытыктыыр гына иитэллэрэ. Ол кэнэҕэс, улахан киһи буолан олох суолугар үктэниитигэр, быһаарар суолталаах буолара. Ол курдук тэҥнээхтэрин, аймахтарын, төрөппүттэрин, туора да дьону убаастыы-ытыктыы үөрэтии билигин хаһааццытааҕар да күүскэ туруоруллуох кэриҥнээх. Киһини ытыктыы үөрэммит оҕо олоххо ойуччу бэлэмнээх, итэҕэллээх кэлэр, табаарыстарын, доҕотторун, дьону кытта уопсай тылы түргэнник булар, кыһалҕаларын таба өйдүүр.
Дьон киһини ытыктыыр киһини убаастыыллар, харыстыыллар, күүс-уох угаллар, сүбэлииллэр, үөрэтэллэр, үөрүүнэн истиҥник кэпсэтэллэр. Ол эбэтэр, киһини ытыктыыр киьи элбэх истиҥ доҕоттордоох буолар. Оннук оҕо бэйэтиттэн кыралары атаҕастаабат, кими баҕарар кытары эйэҕэстик дорооболоһор, сорох оҕолор сыыһа-халты туттунууларын, быдьар тыллаһыыларын сэҥээрбэт, үтүктүбэт, үгүс түбэлтэҕэ буойааччы буолар. Улахан дьону, учууталларын кытары баайсыбат, тыл бырахсыбат буола улаатар. Итинник иитиллэн тахсыы үгүс түбэлтэүэ дьиэ кэргэҥҥэ иитии түмүгүттэн, төрөппүттэр оруолларыттан тутулуктаах.

Этнопедагог В.Ф.Афанасьев-Алданскай
Виктор Федорович Афанасьев Россиияҕа народнай педагогика туһунан теорияны олоохтооччуларыттан биирдэстэрэ.Итини 1979 сыллаахха бэчээттэппит «Сибиир уонна Дальнай восток олохтоох норуоттарын этнопедогогика» диэн чинчийиитэ итэҕэллээхтик дакаастыыр. Бу үлэни дойду бөдөҥ специалистара педагогика-этнопедагогика сайдыыларыгар улахан кылаат быһыытынан сыаналыыллар. ССРС ПНА хас сыл аайы таһаарар 1980 сыллаах хомуурунньугар киирбит ССРС ПНА президенэ М.И.Кандаков дакылаатыгар Виктор Федорович Афанасьев аата дойдуга киэҥник сураҕырар Г.Н.Волков уонна Я.И.Ханбиков курдук бөдөҥ этнопедагогтары кытта сэргэ ааттаммыта. Учуонай ити үлэтигэр Сибиир терут олохтоох норуоттара – сахалар, буряттар, тувиннар хакастар уонна хотугу норуоттар оҕону иитэр үгэстэрин бары өттүнэн сиһилии чинчийбитэ уонна олор инники сайдар сокуоннарын, уратыларын быһаарбыта. Профессор В.Ф.Афанасьев 50-тан тахса араас кинигэлэр, брошюралар автордарынан, хомуйан онорооччуларынан, сыаналааччынан, редакторынан буолбута. Бэчээт уонна научнай үлэлэр хомуурунньуктарын страницаларыгар тыһыынчанан ахсааннаахтык ыстатыйалары бэчээттэппитэ.
Этнопедагог Виктор Федорович Афанасьев-Алданскай 100 сааьын көрсө биһиги дакылааппытын “ Алын кылаас оҕолорун норуот үтүө үгэстэригэр уүуйуу» диэн темаҕа суруйдубут.

Норуот үгэстэрэ
Саха о5отун иитэр сүрүн тосхоло сэмэй майгылаах, үүнэ-тэһиинэ суох бас-баттах майгыттан туттунар, сиэрэ суох быһыыттан тардынар киһилии киһини иитэн таһаарыы буолар.
    Өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин сөргүтэн, норуоттарын таптыыр, киэн туттар, туһэн биэрбэт, куһа5антан киэр турар дьону иитэр сорук туруорунуохтаахпыт.
 1.Киһи сарсыарданы хайдах көрсүбүтүнэн бүгүҥҥү күнүн оннук атаарыаҕа.
-Сарсыарда доруобай уһуктубуккуттан, күн сырдыгын көрбүккүттэн үөрэн мичээрдээн туруохтааххын
-Тураргар уна атаххынан уктэнэн тур
-Ороннор илин хоту диэки бастан
-Утуйбут ороңңун хомуй-хомуллубатах ороңңо Кир утуйар, оччо5уна, кини бырта5а эккэр сыстан баас буулуур, сэниэң эстэр.
-Сарсыарда туран сууммат –аньыы. Күнү быһа сирэйгэр көлбөх олорон күлүгүрэ сылдьыаң.
  2.Таңныы эмиэ быраабылалаах, сиэрдээх. Киһи хайдах таңна-сапта сылдьарыттан хайдах киһи буоларын сыаналыыллар.
  Киэһэ утуйаргар оронун баһыгар таңаскын хайаан да сааһылаа, куурт.
- Киэһэ утуйаргар таңаскын мээнэ ыһыма, сиргэ быра5ыма. О5о таңаһа сиргэ сытарын Кир кэтэн көрөр, о5о кутун-сүрүн көтүтэр, кэбирэтэр.
-Таңаһың ыраас, алдьамматах буоларыгар кыһан. Төһө да бэйэлээх муодунай, сыаналаах таңас саба субулла сылдьар, кирдээх буолла5ына, чанчарыктык көстүө5э.
-Атах таңаһын быата сөллө сылдьара түктэри. Былыр саха кыыһа этэрбэһин быатын сототугар чөм курдук эрийэн баран түмүгүн көстүбэт гына кистээн кэбиһэрэ. Этэрбэһин кыайан бааммат киһи куһа5ан туттунуулаах, оңорбутун тиһэ5эр тиэрдэ толорбот диэн сылыктыыллар эбит.
  3.Ас туспа сиэрдээх –туомнаах. Дьоллоох, доруобай, чэгиэн киһи аһыыр.
 -Аһы то5ор-хорор аньыы.
-Аһы тобохтообокко аһаа.
Аьы астыырга тыл-ес утуетун санаран аьы тылынан тупсарыллар,оччо5о сырдык,ыраас сана аска инэр,киьиэхэ сэниэ киллэрэр-Аһы астыыр киһи кыыһырыа суохтаах, ыраастык туттуохтаах. Үөрэ-көтө астаммыт ас амтаннаах, иңэмтэлээх буолар. Аска алгыс баар. Кыыһыра тымта астаммыт ас кырыыстаах буолар.Ону сиэбит киһи ыалдьар.
Остуолга олоруу илин диэки хайысхаланарИйэ ыал а5атын ханас еттугэр сэргэстэьэр,кыыс ийэтин таьыгар,уол а5атын еттугэр.
Ынах уутун ыкка кутан бэриллибэтАьы ыстыы олорон ыкка бэриллибэтУнуо5у ылан уокка быра5ыллыбат
Куестэн уьуктаа5ынан уелэн ылан буспут аьы хоторуллубатАс урдугэр айа5ы чабыр5атар аньыыТуран эрэн аьыыр табыллыбатКымыьы иьиэн иннинэ урдун уруе суохтааххынАстыктык минньигэстик аьы тэринэн аьааьын-бу биир утуе угэс 4.  Аһылыгы ыһары-тоҕору олох сөбүлээбэттэр-Ас эрэйинэн көстөр, астанар.
- -Астан көңөнөр аньыы.
-Аһыы олорон этиһэр аньыы.
-Аһаан баран иһити хомуйбат сатала суох. Түүн хомуллубакка хаалбыт иһити хомо5ой салыыр. Ол иһит кирэ сыстан  айа5ың-уоһуң бааһырар.
-Дьонно бэрсэр аьын сибиэьэй буолуохтаах,аһыйбыт аһы дьонно биэрбэттэр-Дьиэ иһигэр ас куһаҕан, үчүгэй тахсарын эмиэ түүйэр.Куһаҕаҥҥа ас олох табыллыбат ,хаахтыйар, хоруорар, онтон үчүгэйгэ ас үллэ- үллэ тахсар сымнаҕас ,минньигэс буолар дииллэрэ.
Дьон саас эбэлэрин,олорор алаастарын хайаан да аһаталлар, этэҥҥэ буолууну көрдөьһөллөр.Тымныы тыйыс айылҕалаах сиргэ олорорбут быһыытынан тоҥон киирбит киһини ириэрэн,итии киллэрэн чэйдэтэн таһаарар үгэстээхпит.
 5.Куһа5ан майгылаах киһиттэн дьон- сэргэ тэйэр.
-Алдьархайга түбэспиккэ көмөлөспөт аньыы. Бэйэ5эр тиийэн кэллэ5инэ, дьон туора көрөрө хомолтолоох буолуо.
-Киэң-холку кө5үстээх буол. Кыра аайыттан кыыһырыма, уоскуйарга  үөрэн.
-Эйэ5эс буол.
-Бырастыы гынарга, гыннарарга үөрэн.
-Эппит тылгын толор. Кыаллыбат буолла5ына хара бастааңңыттан сөбүлэһимэ.
-Киһиргиир аньыы.
-Куһа5аны ба5арар аньыы. Куһа5аны саңардаххына куһа5ан өр буолбат, истэн тиийэн кэлэр.
-Киһи итэ5эһин күлүү гыныма.
-Уорар аньыы.Уоруу удьуорунан бэриллэр куһа5ан кэмэлдьи . Биирдэ уорбутуң уйэн тухары ахтыллан, о5олоргор, сиэннэргэр хара мэңи түһэрэр.
-Кырдьа5ас киһи этэрин истибэт кырдьа5аьы ытыктаабат буолуу аньыы. Кырдьар кырыыһа барыбытыгар кэлиэ5ин умнума.
Ыал а5ата мээнэ мээнэ кулэр-салар,тылга тииьэн хаадьылаьар эр киьини сэлээр диэн аанньа ахтыбаттара.
Ол инниттэн уол о5ону сиэрэ суох ымманыйбакка,атаахтаппакка-тараннаппакка,кытаанах илиигэ тутан иитэллэрэ.
6.Киһи үлэлээн киһи буолбута.Үлэни таптаа, үлэлии үөрэн.
-Үлэ барыта үчүгэй.
Саха о5ото борбуйун кетехте да дьиэ иьигэр сорукка сылдьар туьа киьитэ буола туьэр.Кыра киьи туьалаа5ын билэн астынар,дьонун уердэ кетутэ барыга бары саппай уопсан илин кэлин тусуьэр.Ити кэмнэ о5о туьалыырынаа5ар мэьэй-таьай буолара угус. Ону тулуйан ханыннарбакка,тэйиппэккэ тэннэ илдьэ сылдьыы –саха о5ону улэ5э уьуйар сурун угэьэ.
О5ону дьиэ чэпчэки улэтигэр сыьыарыллыахтаахКыргыттар кыра сурдьуларын,балтыларын харайаллар,бодоруьаллар.Эдьиий кыыс кыра о5ону аьатары,таныннарары,утутары сатыахтаах.Иннэни сатаан тутар,кыра ииьи,аьы астыыры ,дьиэни уоту хомуйары ыраастык тутары сатыахтаах.
Дьоллоох, сэниэлээх, эдэр, эрчимнээх киһи улэни кыайарын умнума. Мөлтүүр- ахсыыр кэмигэр киһи биэнсийэ5э тахсар.Онно тиэтэйимэ.
  7.Киһи- айыл5а о5ото. Аан ийэ айыл5абытын кытта эттиин-хаанныын алтыһан, харахпыт харатыныы харыстаан олордохпутуна, үйэбит уһуо.
-Айыл5аны харыстаа. Айыл5а эн-сор5оң, эн – айыл5а сор5ото5ун.
-Оту-маһы алдьатар аньыы.
-Сири киртитэр аньыы.
-Тэлгэьэни ыраастык тутуу-Оттонор ходуьа ортотунан хаамыы кенуллэммэт-Тыа са5атыгар маьы кэрдиллибэт-Кетер уйатын алдьатыллыбат-Тураа5ы ыттарбаттар-Куел кытыытыгар айдаарбаттар-Тынырахтаах кетеру елербеттер-Сири-дойдуну ытыктаа. Сир-дойду иччилэрин умнума. Иччини кэлэтэр иэстэбиллээх.
-Уот, сир иччилэрин аһатан, маанылаан айах тутаргын умнума.
-Булт үгэстэрин уол о5о- булчут, кыыс о5о- дьиэ хаһаайката билиэхтээх.
8. Дьиэ5э-уокка
Былыр баттахтарын туох да аьары харыстыыллара,мээнэ сиргэ-уокка бырахпаттара.Саха киьитэ ейдуурунэн эр,да дьахтар да батта5а тэпсиллэрэ туктэри-киьи ейе санаата буккуллар.Дьахтар батта5ын тараанна5ын аайы мунньан иьэрэ,онтон о5о уонна эр киьи батта5ын сиргэ бырахпакка уокка биэрэллэрэ.
Батта5ы киэьэ тараанар бобуулаах эбит.
О5о танаьын беххе,уокка бырахпаттар,кута барсан хаалыа диэн сэрэнэллэрэ.
О5оттон уу сахалыы тылын былдьыыр диэн ол аата о5о саас дьолун инники кэскилин былдьаабыт тэнэ быьыы.
Саха тыла хомуьуннаах диэн мээнэ5э этиллибэтэх.
Уокка силлиир-чыычый,аьынан оонньуур-аньыы,оттон ууту сиргэ то5ор-туктэри.Ууту сиргэ то5ор-уйгу-быйаны,кэтит кэьиини,дьолу-соргуну то5ууга тэннээх.
Дьиэ бараанын(сынаьатын,ба5анатын,эркинин)дарбыйар,тыаьатар сатаммат-дьиэлээх дьон,ордук о5о кырдьа5ас етте куттара ыстанар. Киирэр аан модьо5отугар олорор кенуллэммэт.
Туох барыта бэйэтэ кэмнээх кэрдиилээх. Аньыы диэни о5о билэн улаатыахтаах. Аньыы –ол аата бобуулаах, көңүллэммэт. Аныгы сайдыылаах үйэ5э о5ону аңардас сатаммат, бобуулаах диэнинэн  иитэр уустуктардаах. О5о5о то5о көңүллэммэтин өйдөтөр ньымалары туттуохха наада. Былыргыны да, аныгыны да дьүөрэлээн үөрэтии үтүө түмүктээх буолуон сөп.
Дьон сиэрин-майгытын тутуьан, ебугэ утуе угэстэриттэн туораабакка, оло5у кытары тэццэ сайдан, омуктар таьымнарыттан хаалсыбакка олук уурсан уктэьэн иьэр чэгиэн-чэбдик туруктаах, чел оло5у тутуьар, сылгы-ынах суеьуну тэнитэн, доруобай о5олонон-урууланан Саха удьуорун ууьатар кыахтаах ыччаты иитии – бу буолар норуот, омук тулхадыйбат баайа, хас биирдии ыал, тереппут сирдээ5и дьоло!
Билинни тереппут туттар угэстэрэ
Норуоппут угэстэрэ атын норуот атааннаан киириитигэр да бэриммэккэ бэйэбит да билбэппитинэн дьайа сылдьара биьигини олуьун сехтерде .Ол курдук уьус кылаас тереппуттэригэр норуот угэстэрин билинни тереппут теье билэрин ,олоххо туьанарын билээри ыйытык анкета ыыппыппыт.
Анкета
1.Этнопедагогика диэн тугуй?
2.Саха угэстэрин билэ5ит дуо?
3.Дьиэ кэргэннитигэр о5о иитиитигэр теье бол5омто уура5ыт?
4.Иитиигэ норуот угэстэрин туттар кемелеех дуо?
5.Дьиэ кэргэннэ ханнык угэстэри тутта5ытый?
6.Норуот угэстэрин о5о5ут теье ылынарый ?7.О5олоргут норуо угэстэрин олохторугар тутталлар дуо?
Бу анкетаны кылааьым 8 тереппутугэр ийэлэргэ билиьиннэрдибит:
Этнопедагогика диэни 3 тереппут ейдуурСаха угэстэрин бары билэллэр эрээри татым со5ус
О5о иитиитигэр бол5омтону бары уурабыт дииллэрСалгыы ыйытыкка эппиэтэспит тереппуттэр суруннээн туттар угэстэрин наардаатыбыт:
1- Батта5ы харайыы:оьоххо быра5ыллыбат
- Тииьин тустэ5инэ истиэнэ5э кыбыта5ын
- Киьи елле5унэ таьырдьа танас ыйаммат- Кыыьыра сылдьан ас астаммат- Бурдук ас буьардым да оьоххо бэрсэбин- Ерус эстиитэ эбэбин киирэн аьатабын- Сиргэ муоста5а танаьы быра5ыллыбат
- О5о кыччаабыт,алдьаммыт танаьын мээнэ быра5ыллыбат
2.- О5о батта5ын кырыйан баран хонноробут уонна дьаьайабыт- Оьох иннигэр тарааммаппыт- Киэьээнни ас муоста5а тустэ5инэ эбэьээт ыла5ын уонна сиигин,кунус туспуту сиэниллибэт- О5о тырыттыбыт танаьын мээнэ умаппаттар3.- Тэлгэьэ аьатабыт- Оьоххо ас биэрэбит- Тыа5а сиргэ мээнэ айдаарбаттар4.- Оьо5у алаадьынан аьатабын- Кыыс о5ону ас астыырга, дьиэни-уоту ыраастык тутарга уерэтэбин- Айыл5аны харыстыырга иитэбин5.- Киьи бэйэтэ батта5ын кырыммат санааны сарбынар кэриэтэ- Кулгаах кулукутун истиэнэ быыьыгар кыбытабыт,бырахпаппыт6.Тыныраххын кырынан баран этэрбэьим иьигэр угабын,еллеххунэ ыйыталлар.Еллеххунэ саамай уерээччи тынырах диэччилэр,кини уунэригэр кенул буолар- Остуол урдугэр олорума- Атаххынан тэбиэлэнэ олорор аньыы- Бэргэьэ5ин эргитимэ- Санара илик о5ону сиэркилэ иннигэр тутума куттас буолуон сеп7.- Хаартыска5а элбэхтик туьумэ оло5ун хаартыска5а эрэ баар буолуо- Ерустэри,куеллэри,алаастары,хайалары сири дойдуну ытыктыы кер ааттарынан куускэ санарыма.Кемускэнэр тылынан эбэ дииллэр.
8.- Хайдахтаах да чычаас урэ5и ,куелу,ууну сэнии керумэ,туоруургар мас мииннэн туораа.
- Тыа5а сылдьан айдаарыма
ТумукБылыр-былыргыттан о5о улахан киьини ытыктыы уерэниитигэр улахан суолта уонна бол5омто ууруллара. О5ону олох кыра сааьыттан этигэр-хааныгар ицэрэн, улахан дьону убаастыыр, ытыктыыр гына иитэллэрэ. Ол кэнэ5эс, улахан киьи буолан олох суолугар уктэниитигэр, быьаарар суолталаах буолара. Ол курдук тэцнээхтэрин, аймахтарын, тереппуттэрин, туора да дьону убаастыы-ытыктыы уерэтии билигин хаьааццытаа5ар да куускэ туруоруллуох кэрицнээх. Киьини ытыктыы уерэммит о5о олоххо ойуччу бэлэмнээх, итэ5эллээх кэлэр, табаарыстарын, до5отторун, дьону кытта уопсай тылы тургэнник булар, кыьал5аларын таба ейдуур.
Дьон киьини ытыктыыр киьини убаастыыллар, харыстыыллар, куус-уох угаллар, субэлииллэр, уерэтэллэр, уеруунэн истицник кэпсэтэллэр. Ол эбэтэр, киьини ытыктыыр киьи элбэх истиц до5оттордоох буолар. Оннук о5о бэйэтиттэн кыралары ата5астаабат, кими ба5арар кытары эйэ5эстик дорооболоьор, сорох о5олор сыыьа-халты туттунууларын, быдьар тыллаьыыларын сэцээрбэт, утуктубэт, угус тубэлтэ5э буойааччы буолар. Улахан дьону, учууталларын кытары баайсыбат, тыл бырахсыбат буола улаатар. Итинник иитиллэн тахсыы угус тубэлтэ5э дьиэ кэргэццэ иитии тумугуттэн, тереппуттэр оруолларыттан тутулуктаах.
Бу курдук билинни тереппут туттар угэстэрэ суруннээн итинниктэр.О5о угэстэри эттэххэ сэргии истэр,интириэьиргиир уонна кырдьык толлор эбит.Улаатта5ын аайы угэстэри тутта уерэнэр.Онтон улахан киьи соччо сэнээрбэт арай о5олоох эдэр ыаллар интириэьиргииллэр
Норуот угэстэрин о5ону иитиигэ дьиэ кэргэн бары кэриэтэ тутталлар эбит.О5ону иитиигэ сурдээх кемелеех эбит дэьэллэр.Сорох дьон угэстэри билэр эрээри аьа5астык этэллэриттэн туттуналлар.Угэьи билэр харыстанар тэнэ дииллэр.Саха культурата угэьи билииттэн тутулуктаах буолуон сэп эбит.Угэьи билэр киьи сэмэй, туктэри быьыыны онорбот диэн тумуккэ кэллибит.Онон норуот угэстэрин алын кылаастан са5алаан о5о5о тиэрдиэххэ,инэриэххэ наадалаах эбит дии санаатыбыт.Тумуктээн эттэххэ угэстэри кыра сааьыттан тутта уерэммит о5о сэмэй культурата быдан урдук буолуон сеп эбит .

Туттуллубут литература
1 Норуот үгэстэрин ыччаты иитиигэ. ( Дьиэ кэргэн уонна ого республикатаагы комитета. Саха сиринээ5и норуот педагогикатын Ассоциацията.) – Дьокуускай: 1999
2 Тереебут тыл уонна литература №1. - Дьокуускай, 2013
3 Айыыһыт , иэйэхсит. Р.И.Бравина, У.А.Винокурова - Дьокуускай, Бичик 2006
4 Саха төрүт культурата. М.А. Попова – Дьокуускай , Бичик, 1993