Презентация на тему Сылгыга бэриллэр ааттар

МБОУ «Эбээх орто үөрэхтээьин оскуолата» «Инникигэ хардыы» Научнай - чинчийэр үлэ.Үлэ тиэмэтэ: «Сылгыга уонна миинниллэр акка иҥэриллэр аат суолтата»Улэни толордо: 6 кылаас үөрэнээччитэ Слепцова Саина.Салайааччы: алын сүьүөх кылааьын учуутала Громова Е.В. Сыала: Өбүгэбит төрүт дьарыгын сылгы иитиитин үүнэр көлүөнэ5э тириэрдии.Актуальнаһа: Тыа сиригэр эдэр ыччат сылгы иитиитигэр дьарыктаах буолуутугар бол5омтону ууруу. Өбүгэлэрбит үгэстэрин тутуһан, сылгы иитиитин уонна туһатын тыа хаһаайыстыба сайдыытыгар улахан суолталаа5ын эдэр ыччаттарга, о5олорго тириэрдии.Чинчийэр үлэ барыла(объега): Сылгыга иңэриллибит ааттары чинчийэн үөрэтии.Анааран көрүү (гипотеза): Аныгы дьон сылгыга хайдах сыһыаннаахтарын уонна туох туһаны ылалларын үөрэтээри, сылгылар тустарынан матырыйаалы хомуйан үөрэттим. Аны сылгылар турар, иитиллэр усулуобуйаларын тупсарыыны чинчийэн үөрэтиэхпин ба5арабын. САХА СЫЛГЫТЫН ТѲРДѲ – УУҺА.Аан дойдуга 427 сылгы араас боруодата баар. Хоту дойду тымныы климата -70 кыраадыска тиийэр, хаар халыҥа 1 м 50 см тиийэ халыҥыыр. Бу маннык климакка саха сылгыта барахсан аһыыр аһын саппааһын хаар анныттан хаһан булунар. Халыма сылгыта.Халыма сылгыта түүтэ халыҥынан, этэ ырааһынан, бѳҕѳтүнэн, тымныыны тулуйарынан уос номоҕор сылдьар. Бу кѳрүҥ Халыма уонна Алаһыай ѳрүстэр сүнньүлэригэр үѳскүүр. Миинэр миҥэ, кѳлүнэр кѳлѳ. Урукку техника суох кэмигэр почта, табаар, ырдыы таһыыта, от-мас тиэйиитэ барыта сылыгыны туһаныллан оҥоһуллара. Таҥнар таҥас. Туттар сэп-сэбиргэл арааһа. Убаһа тириититтэн оҕо саҕынньаҕын, ыстаанын,суорҕанын тигэллэрэ. Улахан сылгы кутуругун кылынан сэлээппэ ѳрѳллѳр. Кѳрүѳххэ эрэ сэргэх, бѳҕѳ-таҕа буолар. Кутуругун сүлэн, этин буһаран сииллэр. Кутурук кылын түѳрт ѳттүн таҥаска ѳрѳн, эбэтэр инчэҕэйдии сүлээт мас укка кэтэрдэн дэйбиир оҥостоллоро. Кыл араҥаччылыыр күүстээх диэн, абааһыны кыл ситиини баайан, ол дэйбииринэн кыйдыллара. СЫЛГЫНЫ ИИТЭР КИҺИ МИИНЭР АТЫГАР СЫҺЫАНА.Сылгыны иитэр киһи хайаан да миинэр аттаах буолар. Ол атын куруук кѳрѳ-харайа, маанылаах килиэп хоруоската, эбэтэр эбиэс бэрсэн куруук бэйэтигэр чугаһатан, таптаан, имэрийэн эрэллээх доҕоро буоларын ситиһэр.Сылгы иччимсэх. Ат иччитин курдук батыһа, кэтии сылдьар. Бэл аатынан ыҥырдаҕына утары хааман кэлэр, эрэллээх доҕор буоларын дакаастыыр. АККА ИҤЭРИЛЛЭР ААТТАР Аты кѳлүнэр дьоннор аттарын быһыытынан-таһаатынан кѳрѳн, туох эрэ бэлиэлээҕинэн, эбэтэр ураты идэлээҕиттэн сиэттэрэн аат иҥэрэллэр. Василий Иванович Ефимовтан атын туһунан ыйыталастым. Кини Тоһорукаан диэн уһуннук мииммит аттаах эбит. Бу ата наһаа сымнаҕас эбит. Ыҥырдаҕына ыраахтан хааман тоһоруйан кэлэрин иһин Тоһорукаан диэн ааттаабыт. Бу атын балыка, куска, окко мииннэ сылдьан туһанара. Бу ата кырдьан 26 сааһыгар өлбүтэ. Ол атын кэриэстээн, худуоһунньукка ойуулатан истиэнэтигэр ыйаан туруорар. Тириитин тэллэх оңостубут, кутуругун дөйбүүр. Сылгыга үлэлээбит зоотехник Слепцов Степан Егорович кэпсээнэ маннык: Совхозка урут 800-чэ сылгы иитиллибит. Икки учаастактарынан туруорбуттар. Сылгы-Ыытарга 60-ча миинэр ат, 50 үөр атыыра, 100-чэ ыччат сылгы баар эбит. 10 киһи үлэлиир эбит. Аттарын дьүһүнүнэн, тутта сылдьарынан, өҥүнэн көрөн ааттыыллара. Үксэ хатыланар ааттар: Сиэртик, Тэбиик, Харачаас. Аныгы ааттар: Индеец, Президент, Казбек.Ат сүүрдүүтүгэр аан бастаан Седёлкалаах диэн ат аатыра сылдьыбыт. Онтон Молоҕоччукаан. Кэлин Кураҕаччы, Туллук, Красавчик, Молодой улууска I – II миэстэҕэ сылдьыбыттара. Кэнники Доҕор, Сулус диэн аттар. Биһиги сылгыларбыт тулуурдаахтар, ырбаттар, күүстээхтэр. Эттэрэ минньигэс. Убаһа этин салҕыбакка сиэххэ сөп. Кини сылгыларын ааттара Малааһыннаах, Кыынньаахы, Доҕордоро, Кэрэчээнэ, Мааны, Наайык, Сымнаҕастыыр.   Чинчийиим түмүгүнэн, сылгыга бэриллэр ааттар үксүгэр тас дьүһүннэринэн, чопчу быһыыларынан, өҥүнэн көрөн, эбэтэр ураты дьоҕурдарынан ааттаналлар эбит. Тас дьуһуннэринэн бэлиэХантан кэлбиттэринэн Ураты дьо5урдарынанМайгыларынан Чопчу быһыыларынанӨҥнөрунэнХатыланар ааттаах сылгылары иччитин аатынан Дьа5ыл,Туһахталаах,МордьооскуКырасаапчык, Кэрэ – кыраһыабай дьуһуннээх,Седёлкалаах.Алаһай Сыбаатай Өлөөкө Тэбиик – тэбэриттэн,Күрүөйэх – күрүүрүттэн,Күтүөт – атын биэлэри былдьаһарыттанХадьайар – туора ыстанар, сиргэмсэх,Чиэппэрдээх – күүстээх. Кынньаахы – уордаах, Сымна5астыыр – сымна5аһыттан,Көлбүөрэ – сурэ5э суох,бытаан, Чысхаан – тымныы майгылаах, До5ор – сымна5ас, эрэллээх,Мааны – үчүгэй майгылаах.Тоһорукаан – хааман тоһоруйан кэлэр,Кура5ыччы – түргэнник сүүрэриттэн.Харачаас – харатыттан, Сиэртик – сиэр өҥнөө5уттэн, Аас – маҥаныттан, Элэмэччик – элэмэһиттэн, Сур – сур өҥнөө5уттэн, Хара Бэрик.Федя соно5оһо Болуодьа айааһа Баака харачааһа Ыстапаан чо5уруоһа Федя сиэртигэ Степа түөртээ5э ПРАКТИЧЕСКАЙ ҮЛЭ.Мин оскуола оҕолоруттан ыйытык оҥордум. Уопсайа 40-ча оҕо кытынна.Оҕолорго маннык ыйытыктары биэрдим:    Ол аата 100%-тан 30% иитэллэр эбит. 40 оҕоттон 12 оҕо иитэбит диэн эппиэт биэрбит. 1) Эн дьиэ кэргэниҥ сылгыны иитэр дуо?2) Ииттэр сылгыларгыт аатын төһө билэҕин?40 оҕоттон 5 эрэ оҕо билэбин диэн эппиэт биэрбит. Ол аата 100%-тан 12,5% билэллэр эбит. 3) Улааттаххына сылгыны иитиэҥ дуо?40 оҕоттон 13 оҕо иитиэм диэн эппиэт биэрбит. Ол аата 100%-тан 32,5% иитэр ба5а санаалаахтар. Бу ыйытыктарынан көрөн түмүк оҥордохпуна: Сылгыны аҕыйах ыал иитэллэр эбит. Дьиэ кэргэҥҥэ ииттэр сылгыларын ааттарын оҕолор билбэттэр, интэриэһиргээбэттэр эбит. Улааттахтарына сылгыны иитэр баҕалаах о5олор аҕыйах да буоллар, син бааллар эбит диэн үөрдүм. Өбүгэлэрбит төрүт дьарыктара сылгы сүөһү симэлийбэтин туһугар, сылгы иитиитин оҕо эрдэхтэн билиһиннэриэххэ, өйдөтүөххэ диэн баҕа санаалаах бу үлэбин оҥордум. Администрация специалиһыттан Никитина Людмила Ивановнаттан билиҥҥи сылгы сүөһү дааннайдарын ыллым. 2015 сыл туругунан Эбээх бөһүөлэгэр уопсайа 324 сылгы сүөһү баар. Оттон 80-с сыллардаахха совхозка 800-кэ сылгы баар эбит. Ол аата сылгы аҕыйаабыт эбит диэн түмүккэ кэллим. ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА.Сылгы иитиитин тѳрүттэрэ. Н.Д.Алексеев. Дьокуускай – 2005 с.Саха сылгыта барахсан. Кыым хаһыат www.kyym.ru тохсунньу 16 күнэ 2014 с. «Күн дьѳһѳгѳй оҕото» кинигэттэн. Бичик, 2002 с.Аахпыттан суруйуу уонна диктант тиэкистэрэ. Учууталга кѳмѳ кинигэ. Семенова С.С., Парфенова Н.П., Васильева Н.Н., Хардарысов С.Г. Дьокуускай: Бичик, 2004 с. «Күн Дьѳһѳгѳй оҕото – Священная лошадь саха» Р.И.Бравина, С.Г.Алексеев, Н.П.Степанов. Бичик, 2011с.Полевая работа.Серошевский В.Л. «Якуты»: М., 1993 г.