Класстан дашкаар ажык кичээл Хоорай ыттары

Класстан дашкаар номчулга кичээли. Темазы: Шаңгыр-оол Суваңнын «Хоорай ыттары» деп чечен чугаазынга түңнел кичээл. Чечен чугааның психолингвистиктиг анализи. Эпиграф: «Өңнүктерим мени каапкан, баксыраан мен. Өөдежоктар болган-дыр деп кышкырба-даа. Багай, эки, чүүлдүң ында чогу-ла шын. Өртемчейниң хоойлузу-дур. Ону бода. Баксыраарга черле ындыг, элдеп чүве, Бар, чок чонуң чаңгыс сенден хая көрнүр. Хомудава, ол-даа харын эки чүүл-дүр, Барың хынап, чогуң чоктап шүгдүнер сен » С.Комбу. Рубаилер. Кичээлдиӊ сорулгалары Хава ыт Хоорайнын чавыт бажыннарынын хомур-даш кажаазынын иштинде сиринейнип чыткан Соок кышкы дунну оттур ол удуваан, тос-тостун соогу турган.Улуг-улуг, бедик-бедик ыттар ону сурген, …кижилернин буттары база оон дужунге кирген.Оон уйгузу ханы эвес, янзы-буру коргунчуг душтер-биле дувуренчиг болган.Бир-ле аарышкыдан ол оттуп келгеш, ээре каапкаш, тура халаан.Ам-на харын элээн чылыгып, дан бажында удуй берген.Бок тогер демир хааржак чинчерлеп турар кижиге таваржы бергенХомур-даш узуп турган кижи Хомур-даш узуп турган кижи: « - Сек боор бо, кижи угаан-куду ундургу дег» – деп, кончуттунуп, хууректи сегирип алгаш, ытты соп-соп, ойладып чорудупкан. Кайнаар баарыл ? Хава пат шаа тонгеш, эгиштеп, хомурзуг харны чип каап турган…Будундан сыстып тогулген хан дылынга ажыксыг-ажыксыг кээп турганАскангырлап чоруп каан…Бок тогер демир хааржакты чинчерлеп турган кижиге таваржы берген.Ырактан чыдыыргаарга, хааржактан хлеб, эът чыды кээп турган.Чыттан хаванын аштаары дам барып, чаагынын суу сайырап, аксынга дола бээрге, ону боостаазынче ажыр сыырып, чем чиксээри кедергей апарган. Чоокшулаарындан корткан… Кижиге чоокшулай бээр болза, туткан-тутканы-биле хап-соп болур деп чувени, каш катап соктуруп чораан болгаш, хава эки билир.Кижи коруп кээрге, хава багай буду-биле аскангырлап ырай берген. Кижи:- Чук-чук, чук-чук, бээр кел!- Ма, хлеб артынчызы.- Кижилер сени эттеп, кезедип каапты бе?- Канчап аскай бердин, хаважыгаш? – Ыттар херип каапты бе азы кижилер эттеп каапты бе? - Мени база кижилер эттеп шаг болган, ыттар база ызыргылап турган. Ма, мону база чип ал. БузурелХава мындыг хааржактарга кастынып турган кижилерге дужуп шаг болган.Оларнын чамдыызы каржы, оскелери каржы эвес боорун хава билир.Бо кижи каржы эвес деп бузуреп, ыт оон чоогунга аскангырлап чеде берген.Кижи: « Менээ эш боор сен бе?... – Бажынга менээ чааскаанзыргай-дыр. Хоорде чуве дег, дуп-думбей шыпшын. Хаванын бодунга бузурелинин дилээшкиннериБузуреБажыныХерим иштиКижинин чугаазыСени чемгерип шыдаптар боор мен. Шилдер чыып чорааш, чем артыын савалап-ла алгай бис. Шилдерни садыгга дужаапкаш, оон орнунга чем алгаш, улежип чип-даа болур бис.Бок чинчерлеп турган кижи-биле ужуражылгаКудумчу БажыңИйи аал чурттаар бажынХаваны херимче киир чалаан, хава кирбээн.Кижи херим эжиин ажык каапкаш, кире берген.ХаваХерим кыдыын дургаар, эжиинин аксын чыт кезип хава маннаарга, ыттар изи хой, ынчалза-даа олар херим иштинче кирбээн болган. Кижилер изинден чугле бажын ээзинин изин билгенБажында ыт чок, ээзи чааскаан деп билгеш, херим иштинче кирип келген.Херим иштин хава ээзине берген. Кижинин чугаалары: - Менче чоп топтап коорун ол? – Угаанныг хевирлиг ыт-тыр сен. Тудуп баглап алыр ирги бе деп сестип чыдыр сен бе? Бодун ижиге бээр болзунза, мээн кончуг эжим боор сен. - Аштап, туреп чораанын илден-дир. – Бир эвес чоруй барбас болзунза, чылыг угек кылып бээр мен. - Эр хей! Бо бажынны ээзине бердин бе? Оон иштинче-даа кирип болур сен. - Дыннап чыдыр сен бе, Хаважык? - Ажырбас, ажырбас, Хаважык. Амдыызында ажырбас. - Хей-ле сени бажынче эдертип эккелдим бе, Хаважык.Тояан ояар тояап чоруур чувенни. Мен чоруй баарымга, чааскаанзыраар ирги сен бе? Эштиг чорааш чааскаан калыр дег оон дора чуве чок. Ону корген, билир-ле болгай мен. Хаванын ээзи чамдыкта: - Хоорай богундан чимзенип чоруур хоорай ыттары-дыр бис але, Хаважык-дигилээр. Хава база ооӊ Ээзиниӊ салым-чолу . Бир-ле дуне ээзи чодуруп-чодуруп, орунундан кээп душкен. . Бажыннын сонгалары каш-даа катап чырааш, каш-даа катап ошкен. . Хава донуп, аштап эгелээн. . Ээзи шимчевээн. . Бажын ишти шип-ле шимээн. . Хенертен Хавага дыка чаасканзыргай апарган. . Оон бугу боду сиринейнип, улуп эгелээн. .Кижилер кирип келген. .Кижилер Хаваны бажындан ундур сывыртапкан. .Ээзин машинага чудурупкен. . Ээзин эдерер чаны-биле машинанын соондан маннап-ла каан. Машина дургедей бээрге, он чыдып кагбас дээш, хава карак-кулак чок маннап чорааш, бир машинанын адаанче кире халый берген. Чогаалда чечен девискээр, чечен уе болгаш овур-хевирлерЧогаалдын сюжедиЧогаалдын тема, идеязы.Чечен чугааны сайгарарынын планы Чечен уе Кыштын кыска хонуктары: «соок кышкы дун», «тос-тостун соогу», «соогу кончуг апарган». Кыш – кижилерни, кижилер аразында харылзааларны шылгаар уе: чалгаа-кежээзин, деткижер-деткишпезин. Чогаалдын кол маадырлары: Хава ыт,« бок тогер демир хааржак чинчерлеп турган кижи».Ийиги черге маадырлар: хомур-даш узуп ап турар кижи, хаванын дужунде улуг-улуг ыттар, кижилернин буттары, хаважыктын ээзин алгаш барган кижилер. «Хава ыт чавыт бажыннарнын бирээзинин хомур-даш кажаазынын иштинде сиринейнип чыткан…»Хава – бичии, чыкпак.Чавыт – бичии.Хава – чавыт деп состернин аразында харылзаа кол бодалды – маадырнын кандыг социал чергеде турарын илередип турар.« Хава… сиринейнип чыткан…» – болуушкуннун дынзыгып эгелээни бирги домактан-на илереп кээр.Маадырнын амыдыралынын амыр эвес, берге чораанын 1-ги абзацта кирген кылыг состери тайылбырлап унуп кээр орта удуваан, отту чаштап… Чогаалдын сюжеди Чогаалдын дуушкуну: «Хава ыт хоорайнын чавыт бажыннарынын бирээзинин хомур-даш кажаазынын иштинде сиринейнип чыткан. Ооскудулге.: бок тогер демир хааржакты чинчерлеп турар кижинин хава ыт-биле таныжып, чоокшулажып турары. Дынзыгыышкын: «Сээн-биле чугаалажып, эрткен-барган тоогумну то каап бергей мен. Домей-ле сен кижилерге дамчыдып чугаалаар эвес сен» дээн состери. Чештиниишкин: салым-чолу домей ийи маадырнын бот-боттарын тыпчып алганы, чуртталгазынын тончузунге чедир чарылбааны. Хензиг-даа када болза, кижи чааскаанзыргай бодалдардан уштунуп, бодунун сагыш-сеткилин «то каап»,чугаалап бээр, ону улежир эштиг болуп, «оорушкулуг» чурттааны. Чогаалдын тема, идеязы Темазы – хун-буруде болуп турар амыдырал, кижилер аразында тоомча чок хамаарылга, чааскаанзырал темазы.Идеязы – кандыг-даа таварылгада кижилер бот-боттарын каашпайн, деткижип, карактажып чорзун дээн бодал. Чингине тыва уксаалыг ыттар Мария Күжүгет «Черле ындыг»Черле ындыг, Четчир, шору чоруур шааӊдаСенээ төрел улус-ла хөй.Угбамайлаан, дуӊмамайлаан, Уруумайлаан, кудамайлаан,Эжимейлээн, чуржумайлаан, Эӊ-не эки кунчуумайлаан,Чеӊгем-даа дээр, чээним-даа дээр. Черле ындыг.Черле ындыг.Сени кежик оя бээрге, Сеӊээ төрел улус тонер.Угба эвес, дуӊма эвес, Уруу эвес, куда эвес,Эжи, чээни, чуржу эвес, Эӊ-не эки кунчуу эвес,Чеӊгези-даа эвес боор сен, Черле ындыг. Кичээнгейинер дээш, четтирдим!