Жыныс жасушаларыны? б?лінуі 10 сынып

Жыныс жасушаларыныS б™лінуі
Мейоз

Мейоз. Дене (сома) жасушаларыныS барлыCында хромосомалардыS толыK диплоидті жиынтыCы, ал пісіп-жетілген жыныс жасушаларында гаплоидті жиынтыCы болады. «Жыныс жасушаларында хромосомалардыS гаплоидті жиынтыCы Kалай т_зіледі?» деген сaраK туады. Мейозды б™лінудіS ™зіндік ерекшелігі бар. Мейоз процесі _здіксіз ж_ретін ж_йелі екі кезеSнен тaрады.
МейоздыS бірінші б™лінуі немесе редукциялы б™ліну.
Эквационды б™ліну деп аталады.
МейоздыS бірінші б™лінуінде хромосомалардыS саны екі есе азаяды. СондыKтан бaл редукциялы б™ліну (редукция-екі есе азаю) деп аталады. МейоздыS екінші б™лінуі жыныс жасушаларыныS пайда болуымен аяKталады.
Редукциялы б™ліну. Редукциялы б™ліну митоз сияKты т™рт фазадан тaрады: профаза, метафаза, анафаза ж‰не телофаза.
Редукциялы б™лінудіS профазасы ™те к_рделі. Ол бірін- бірі толыKтыра ж_ретін бірнеше сатыдан тaрады. Атап айтKанда, жіSішке жіпшелер сатысы, KосарланCан жіпшелер сатысы ж‰не жіпшелердіS бір-бірінен алыстау сатысы т.б. деп аталады.
ЖіSішке жіпшелер сатысы (лептотена). Бaл сатыда хромосомалардыS жіпшелері екі еселеніп шумаK т_зіледі. ЭлектрондыK микроскоппен KараCанда ‰рбір хромосоманыS екі жіпшеден тaратындыCы байKалады. Бaл – хромосомалардыS екі еселенуініS профазада ж_ретіндігініS д‰лелі.
JосарланCан жіпшелер сатысы (зиготена). Бaл сатыда 84-суреттен к™ріп отырCанымыздай, гомологті хромосомалардыS ™зара жаKындасуын коньюгация (жабысу) деп атайды. ХромосомалардыS коньюгациялануы оныS aш жаCынан басталып, ортасына Kарай ауысса, ал екінші бір хромосомада коньюгация процесі олардыS ортасынан aштарына Kарай ауысатындыCы д‰лелденді. Осыдан кейін хромосомалар ширатылып, ™зіне т‰н пішіні мен м™лшеріне келеді. Демек, ол aзынынан KысKарып, к™лденеSінен жуандайды.
ЖіпшелердіS бір-бірінен алыстау сатысы (диплотена). Бaл сатыда коньюгация барысына Kарама-Kарсы процесс ж_реді, яCни жаKындасKан хромосомалар бір-бірінен ажырайды.
`Kсас (гомологті) хромосомалар бір-бірінен алшаKтаCанда, X т‰різді фигуралар пайда болады, олар хиазмалар деп аталады. Хиазмалар кезінде aKсас хромосомалар ™здерініS _лескілерімен алмасады, мaны айKасу немесе кроссинговер деп атайды. Ал аналыK-аталыK хромосомалар _зінді б™ліктерімен алмасKанда, тaKым Kуалайтын ™згергіштік пайда болады.
ПрофазаныS соSында хромосомалардыS aзындыCы аздап KысKарып, к™лденеSінен жуандай бастайды. Осы кезде хромосомалардыS санын аныKтап, пішіні туралы маCлaматтар алуCа болады. СоSынан хромосомалар кариоплазмаCа ретсіз таралады, бaл – метафазаныS басталCаныныS белгісі.
Метафаза. ПрофазаныS соSы, метафазаныS басында ядро KабыKшасы еріп, ядрошыKтар жойылады. Осы ядро KабыKшасыныS еруіне байланысты кариоплазма мен цитоплазма араласып кетеді. Хроматидалар (жас хромосомалар) экватор жазыKтыCына жинаKталады, соSынан ферменттердіS ж‰рдемімен ахроматин жіпшелері іліп алады. Осыдан кейін анафаза басталады.
I анафаза. Анафазада aKсас хромосомалар екі плюске Kарай тартылады. €рбір хромосома екі жіпшеден тaрады. СондыKтан анафазада Kарама-Kарсы плюске б_тін хромосомалар тартылады. ОсыCан орай пайда болCан жас ядродаCы хромосома саны бастапKы аналыK жасушадаCы хромосома санына KараCанда екі есе азаяды. Хромосомалар саныныS осылай азаюын редукциялану деп атайды.
II телофаза. Телофазада теS б™лінген aKсас хромосомалар екі плюске жинаKталады, ядро KабыKшасы т_зіліп, ядрошыKтар синтезделеді. ЖасушаныS заттары бaрынCы Kалпына келеді. Сонымен бірінші телофазадан соS гаплоидті хромосома жиынтыCы бар екі жасуша т_зіледі. Содан кейін іле-шала екінші телофаза ж_ріп, гаплоидті хромосомалары бар т™рт гамета т_зіледі. Ескеретін бір жаCдай: бірінші телофазадан кейін ДНJ екі еселенбейтіндіктен гаплоидті хромосома жиынтыCы бар гаметалар пайда болады. Демек, мейоздыK б™ліну кезінде хромосомалардыS саны екі есе азаятын болCандыKтан, бірінші мейоздыK б™ліну редукциялыK деп аталатындыCын ескерген ж™н.
Эквационды б™ліну. МейоздыS эквационды б™ліну барысы митоз процесіне aKсас. ЖыныстыK жолмен к™беюдіS эволюциялыK дамудаCы маSызы ™те зор. ОныS жыныссыз жолмен к™беюден негізгі артыKшылыCы: екі организмніS тaKым Kуалау аKпараты Kосылып, организм жаSарады. ОсыCан байланысты жаSарCан организмніS сыртKы ортаCа т™зімділігі арта т_седі.

МейоздыS биологиялыK маSызы.
1. Коньюгация ж‰не айKасу барысында гендердіS комбинациялануы ж_реді.Ата-аналардыS Kасиеттері алмасып, жыныс жасушаларында тaKым Kуалайтын ™згергіштік мутация пайда болады.
2. ХромосомалардыS комбинациялануыныS н‰тижесінде тaKым Kуалайтын ™згергіштік к_шейіп, жаSа формалар Kалыптасады.
3. МейоздыS биологиялыK м‰ні – хромосомалар саны екі есе азайып, гаплоидті хромосомалары бар гаметалар Kалыптасады.


ТаKырыптыS т_йіні
1. Жыныс жасушалары мейозды жолмен б™лінеді, ол екі кезеSнен тaрады.МейоздыS бірінші б™лінуі редукциялыK, ал екінші б™лінуі эквационды деп аталады.
2. Мейозды б™ліну митозды б™ліну сияKты т™рт фазадан тaрады: профаза, метафаза, анафаза, телофаза.
3. РедукциялыK б™лінудіS профазасы ™те к_рделі. Ол бірін-бірі толыKтыра ж_ретін бірнеше сатыдан тaрады. Атап айтKанда: а) жіSішке жіпшелер сатысы ‰) KосарланCан жіпшелер сатысы; б) жіпшелердіS бір-бірінен алыстау сатысы.

СaраKтар мен тапсырмалар
1.Мына с™йлемді толыKтырыSдар:
а) организмдердіS к™беюі______________ б™лінеді. ЖыныстыK к™беюге __________жыныс жасушалары Kатысады;
‰) жыныстыK к™бею ________ жолымен б™лінеді. ТелефазаныS соSында хромосомалардыS ____________ жиынтыCы Kалыптасады.

2. Мынадай кестені толтырыSдар.
Салыстыру
`KсастыCы
АйырмашылыCы
БиологиялыK маSызы

1.Митоз





2.Мейоз