Т??ым ?уалайтын ?згергіштік т?рлері , мутациялы? ?згергіштік о?ушы?а арнал?ан ?лестірме материал
СабаKтыS таKырыбы:ТaKым Kуалайтын ™згергіштік т_рлері , мутациялыK ™згергіштік..
К_тілетін н‰тиже: ТaKым Kуалайтын ™згергіштік; мутациялыK ™згергіштік, олардыS т_рлері; хромосомалыK мутация (полиплоидия, гетероплоидия), гендік мутациялар, мутагендік факторлар, гомологтыK Kатарлар заSы туралы деректердіт_сінуге м_мкіндік беру.
СабаKтыS Kaрылымы:
1.АKпарат блогы
2.ЛогикалыK тапсырмалар блогы
3.ЖаттыKтыру ж‰не білімді есепке алу блогы
4.Интеллектуалды тренинг блогы
5.К_тілетін н‰тиже блогы
ОKыту ‰дісі:ПроблемалыK
МaCалім іс - ‰рекетініS т‰сілі:К™мектеседі,Kaрастырушы,танымдыK тапсырмаларды ™з бетімен орындауын KадаCалау.
ОKу іс-‰рекетін aйымдастыру формасы:Белсенді іздену
ТанымдыK тапсырмалар:ЛТ,ЖБЕА,ИТ.
ОKушы іс-‰рекетін aйымдастыру: К_тілетін н‰тижеге жоспар бойынша оKулыK материалын аKпарат блогындаCы слайдтарды пайдалану арKылы Kол жеткізу,ЛТ блогы бойынша Kортынды шыCарады.
ОKушыда даCды Kалыптастыру:С™йлеу,логикалыK ойлау,салауатты ™мір с_ре алу,™зін баCалай алу,aжымда жaмыс жасай алу.
Негізгі aCымдар мен терминдер:мутация,комбинативті ™згергіштік,мутациялыK ™згергіштік,хромосомалыK мутация,полиплоидия,гетероплоидия,гендік мутация,мутагендік факторлар,гомологиялыK Kатарлар заSы.
АKпарат к™здері:Ж.Шілдебаев,Ж.Jожантаева,Л.Аманжолова Биология.9- сынып.Алматы «Мектеп» 2009
С.Г.Мамонтов,В.Б.Захаров,Н.И.Сонин,€.J.Jисымова Биология.Жалпы заSдылыKтар.9 – сынып.Дрофа – Алматы 2006
СабаKты баCалау:ЖБЕА,ИТ(бонус)
^й тапсырмасы: ТаKырыпты оKулыKтан Kайталап, ™зге дерекк™здерге ж_гініп барып, Н.И.ВавиловтыS еSбегі мен оныS маSызы туралы KысKаша хабарлама дайында.
АKпарат блогы
Жоспар:
ТaKым Kуалайтын ™згергіштік, оныS т_рлері.
«Мутация» aCымы, мутациялыK ™згергіштік, оныS т_рлері. Гендік мутациялар.
МутациялыK ™згерістіS пайда болуын туCызатын мутагендік факторлар. МутациялыK ™згерістіS биологиялыK маSызы.
Н.И. Вавилов ж‰не гомологтыK Kатарлар заSы. Бaл заSды білудіS Kажеттілігі.
1..1ТaKым Kуалайтын ™згергіштік дегеніміз ( бірнеше aрпаK Kатарында белгілердіS саKталуымен, генотиптіS ™згеруімен ж_ретін ™згергіштік. СондыKтан да тaKым Kуалайтын ™згергіштікті генотиптік ™згергіштік деп те атайды.
1..2ТaKым Kуалайтын ™згергіштіктіS т_рлері:
1) комбинативтік;
2) мутациялыK.
1.3.ТaKым Kуалайтын ™згергіштік тірі организмдердіS алуан т_рлілігініS негізі болып табылады.
1..4Комбинативтік ™згергіштік – гендер мен хромосомалар KaрылысыныS ™згеруіне ‰келмейтін, тек гендердіS ‰рт_рлі болуынан олардыS ‰р алуан комбинациялар Kaруына байланысты кездейсоK орын алатын жаCдай.
1.5.МутациялыK ™згергіштік ( гендер мен хромосомалар KaрылысыныS ™згеруіне байланысты кездейсоK орын алып, тaKым Kуалайтын ™згергіштік
2.1.«Мутация» с™зі латын тілінен аударCанда «™згеріс» деген маCына береді. «Мутация» aCымын CылымCа енгізіп, бaл KaбылыстыS зерттелуіне алCышарт туCызCан еSбекті (1901 ж.) жазCан голландиялыK ботаник Хуго Де Фриз болды.
2.2.Мутация т_рлері:
хромосомалыK;
гендік.
2.3.ХромосомалыK мутация кезінде хромосомалар саны ™згереді. ХромосомалыK мутацияныS екі т_рі бар:
1) полиплоидия;
2) гетероплоидия.
2.4. Полиплоидия кезінде хромосомалар саны еселеніп к™бейеді. Мысалы, 3n – триплоид, 4n – тетроплоид, т.с.с.
2.5. Гетероплоидия кезінде хромосомалар саны еселенбейді: олардыS саны не азаяды, не к™бейеді. Мысалы, адамда хромосомалар саныныS Kалыпты жаCдайдаCыдай 46 емес, 47 болуы, оныS Даун ауруымен науKас екенін к™рсетеді.
2.6. Гендік мутация жекелеген гендердегі ™згеріс н‰тижесінде пайда болады. Гендік мутация кезінде ДНJ молекуласындаCы нуклеидтердіS орналасу реті ™згереді. Бaдан генетикалыK код, синтезделетін н‰руыздыS Kасиеті ™згереді.
3.1. МутациялыK ™згерістерге себепші жаCдайлар мутагендік факторлар деп аталады.
3.2. Мутагендік факторларды _ш топKа біріктіреді:
физикалыK;
химиялыK;
биологиялыK.
3.3. ФизикалыK мутагендік факторларCа ультрак_лгін, радиоактивті с‰улелер, рентген с‰улелері, т.б. жатады.
3.4. ХимиялыK мутагендік факторларCа ‰рт_рлі химиялыK Kосылыстар, м‰селен, пестициттер жатады.
3.5. БиологиялыK мутагендік факторларCа вирустар, бактериялар, организмдегі реакциялардыS ыдырау ™німдері жатады. М‰селен, аспен бірге т_скен радиоактивті зат мутагендік ‰сер етеді.
3.6. МутациялыK ™згерістердіS ерекшелігі мен биологиялыK маSызы:
мутация кездейсоK пайда болады;
мутацияныS пайда болуына белгілі бір мутагендік факторлар ыKпал етеді;
мутациялыK ™згергіштік генетикалыK алуан т_рлілікті арттырады, оларды ауыл шаруашылыCында кеSінен пайдалануCа болады. МысалCа, Kазіргі к™к™ніс ™німдерініS 80%-ы
· ° полиплодтар болып табылады.
4.1. СистематикалыK жаCынан бір-біріне жаKын туыс т_рлерде кездесетін мутациялардыS aKсас екенін аныKтап, тaKым Kуалайтын ™згергіштіктегі гомологтыK Kатарлар заSын ашKан к™рнекті орыс генетигі – Николай Иванович Вавилов.
Мысал. АстыK тaKымдасына жататын бидай, арпа, к_ріш, ж_гері, тары, таCысын-таCылардыS:
д‰нініS т_сі мен пішіні; ™ніп-™су мерзімі;
пісіп жетілуі; суыKKа т™зімділігі aKсас келеді.
4.2. ГомологтыK Kатарлар заSыныS маSызы:
бір т_рде кездесетін тaKым Kуалайтын ™згерігіштікті біле отырып, басKа т_рлерде болатын ™згерісті алдын ала болжауCа болады.
ЛогикалыK тапсырмалар блогы
·Мына кестені толтыра отырып сабаKтыS мазмaны бойынша Kорытынды шыCар.
Мутация т_рлері
ХромосомалыK мутация т_рлері
Мутагендік факторлар
Гендік мутацияныS біліну сипатына Kарай т_рлері
ХромосомалыK
Гетероплоидия
Физ. Хим.
Доминантты
Гендік
Полиплоидия
БиологиялыK
Рецессивті
ЖаттыKтыру ж‰не білімді есепке алу блогы
· ДеSгейлік тапсырмалар:
І деSгей тапсырмалары
1. Генотиптік ™згергіштік деп Kандай ™згергіштікті айтамыз?____________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
2. Комбинативтік ж‰не мутациялыK ™згергіштік Kандай ™згергіштікке жатады?_____________________________________
________________________________________________________________________________________________________
3. Полиплоидия Kандай ™згергіштікке жатады, бaл кезде не ™згереді? Мысал келтір._________________________________
________________________________________________________________________________________________________
4. Гетероплоидия кезінде Kандай ™згеріс орын алады, оныS н‰тижесі неге ‰келеді?__________________________________
________________________________________________________________________________________________________
5. ФизикалыK, химиялыK ж‰не биологиялыK мутагендер не туCызады?____________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
6. ГомологтыK Kатарлар заSыныS селекционер _шін маSызы неде деп ойлайсыS?___________________________________
________________________________________________________________________________________________________
ІІ деSгей тапсырмалары
1) МутациялардыS пайдалы да, зиянды да болуыныS м_мкін екенін Kалай т_сіндіруге болады? Мысал келтір.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2) Мутагендік факторларCа к_нделікті ™мірден мысал келтір, ‰серін KысKаша сипатта.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ІІІ деSгей тапсырмалары
«ТaKым Kуалайтын», «генотиптік» ж‰не «мутагендік» деген с™здердіS (сын есімдердіS) арасында Kандай байланыс болуы м_мкін? ОйыSды д‰лелде.
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Интеллектуалды тренинг блогы
· ТОПтЫJ Ж`МЫС.
Мутация – кездейсоK пайда болатын ™згеріс. Jай жаCдайда оны болдырмауCа тырысKан ж™н? Ал мутациялыK ™згергіштік Kажет болатын жаCдайлар Kандай? Осы бір арада Kарама-KайшылыK бар деп ойламайсыSдар ма?
________________________________________________________________________________________________________
· К_тілетін н‰тиже блогы
_______________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________
@
·^й тапсырмасы. ТаKырыпты оKулыKтан Kайталап, ™зге дерекк™здерге ж_гініп барып, Н.И.ВавиловтыS еSбегі мен оныS маSызы туралы KысKаша хабарлама дайында.
________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________