Газета о татарских поэтах: Мусе Джалиле, Фатихе Кариме, Абдулле Алише
Ш а г ы й р ь г а и л ‰ с е
КешенеS иS зур б‰хете- гаил‰се.
€ гаил‰неS нигезен м‰х‰бб‰т т‰шкил ит‰. Fир й™зенд‰ бу хист‰н м‰хр_м кеше юктыр, м™гаен. Еш кына м‰х‰бб‰т, гаил‰ тормышы зур сынаулар, газаплар аша _т‰.Илд‰ булган давыллы, шомлы еллар, сугышлар, ш‰хес культы к_п гаил‰л‰рне зур сынаулар алдына куя. Язмыш Gиле аларны аерса да, алар м‰х‰бб‰т диг‰н олы хиск‰ тугры булып калганнар. Чын м‰х‰бб‰т- матур k‰м к™чле к_ренеш. Ул яраткан кешеS‰ тир‰н ихтирам, дуслык, Gаваплылык хисе k‰м аны т™рле авырлыклардан саклап калырга тырышу.
Без М. F‰лил, Ф.К‰рим, А.Алишны сугыш батыры, талантлы шагыйрьл‰р буларак бел‰без. АларныS гаил‰л‰ре бел‰н танышу бер к_рк‰м эш булыр.
М.F‰лилл‰р гаил‰се.
Алар 30нчы еллар башында М‰ск‰_д‰ танышалар. Бер кич‰д‰ М‰ск‰_ кызы €мин‰неS к_зе бер тере, бик м™лаем, кара ч‰чле, чем-кара к_зле егетк‰ т™ш‰. Муса да _зен бик тыйнак тоткан. Зифа буйлы, н‰фис ак битле, акыллы кызга игътибар итми калмый. 5-6 елдан соS алар кабат очрашалар. Бу очрашудан соS алар б_т‰н аерылмыйлар. Гаил‰ коралар. 1937 елда кызлары Чулпан туа. 1939 елга кад‰р М‰ск‰_д‰ яшил‰р. Казанда Татар опера k‰м балет театры ачылгач, Мусаны эшк‰ чакыралар.Ул гаил‰се бел‰н к_ченеп кайта. Л‰кин б‰хетле гаил‰ булып озак яш‰рг‰ язмаган ик‰н. 1941 ел, июнь. Сугыш... Ире Мусаны озатканда аSа 28 яшь була. Кулында 4 яшьлек кызы Чулпан. Арада хатлар й™ри башлый. 1942 елда хатлар ™зел‰. Бераздан “х‰б‰рсез югалды” диг‰н р‰сми к‰газь кил‰. 1943 елда €мин‰ ‰ти-‰нисе янына М‰ск‰_г‰ кайтып кит‰. Тормыш авыр. Ачлык. Бераздан ачыклана: Муса ис‰н, Германияд‰ яши. Гаил‰г‰ шик т™ш‰. Газаплы к™нн‰р башлана
Аралар ерагайса да...
Аралар ерак, л‰кин к_Sелл‰р якын. М‰х‰бб‰т шундый чакларда сынала да. “Хат – ярты к_реш_” ди безнеS халык. К_Sелл‰рне Gылытучы, ™мет, шатлык бир_че хатлар й™ри башлый. Л‰кин хатларныS соSгылары адресатларына барып Gит‰ алмый. С‰б‰пл‰ре билгеле.
М.F‰лил хаты. Язылмый калган ‰кият.
1942 елныS 15 феврале. Муса F‰лилнеS кызына 5 яшь. €тисе аSа фронттан болай дип яза:
“Мин синеS ™чен бик кызыклы ‰кият уйлап чыгардым, алтын ‰т‰ч турында. АныS артыннан фашистлар куалар, ‰мма _зл‰ре тозакка эл‰г‰л‰р...” Шул ук елныS 24нче мартында язылган хатында да Муса бу турыда иск‰ т™шер‰: “Кадерле Чулпаным!.. Мин яSа гына сугыш сызыгыннан кайттым. Сугыштан соS дуслар бел‰н ‰т‰ч шулпасы ашадык. € мен‰ сиSа ышандырган ‰т‰ч турында язарга kич вакыт таба алмыйм. Мин аны язармын. Ул- сугыш k‰м ‰т‰ч турында бик кызыклы хик‰ят...” Башка хатларыннан да к_ренг‰нч‰, F‰лил алтын ‰т‰ч турында ниндидер кызыклы ‰кият уйлап чыгарган, л‰кин аны к‰газьг‰ язарга вакыт кына таба алмаган... Чулпан ис‰ ‰тисе в‰гъд‰ итк‰н ‰киятне бик к™тк‰н, _зе д‰ алтын ‰т‰ч турында т™рле кызыклы х‰лл‰р уйлап чыгарган. €мма F‰лилнеS ‰кияте язылмый калган.
€ б‰лки сез, укучылар, аны язып карарсыз?
Алиш м‰х‰бб‰те. Алиш гаил‰се.
Троицк якларында туып _ск‰н г_з‰л кыз Рокыя бел‰н б‰йл‰н‰ аныS тормыш юлы. Икесе д‰ чиб‰р, шат к_Sелле. 1934 елда тыйнак кына туй ясап, гаил‰ корып Gиб‰р‰л‰р. Башкаларны сокландырырлык тату, б‰хетле тормыш башлыйлар. Алиш гаил‰ тормышына бик Gитди k‰м Gаваплы карый. Хатыны Рокыяга к_п яклап ярд‰м ит‰рг‰ тырыша. 1935 елда уллары Алмаз, ‰ 1938 елда икенче уллары Айваз туа. Алиш б‰хетле ‰ти, кайгыртучан, ярд‰мчел ир булып яши. 1941 елныS G‰е. Алиш пединститут т‰мамларга Gыена. Ил ™стен‰ килг‰н сугыш барысы да _зг‰рт‰, б‰хетл‰рен Gимер‰.
Рокыя ханым уллары Алмаз k‰м Айваз бел‰н.
Абдулла Алиш хаты.
“... без ярты ел Берлин т™рм‰сенд‰ утырдык. Суд 7 февральд‰ 44 елда Дрезденд‰ булырга тиеш.
-Килдем, к™р‰штем, киттем. К_р‰сеS, безнеS язмыш шундый. Без соSгы сулышкача _з халкыбызга турылыклы калабыз. Аk, ничек яшисе кил‰, сезне-кадерлел‰ремне к_р‰се k‰м б™тен кичерг‰нн‰рне с™йлисе кил‰. Язылган k‰м уйланылган к_п н‰рс‰л‰р _зебез бел‰н кит‰... Бик каты _б‰м. Бигр‰к т‰ минем Алмаз бел‰н Айвазны. Б‰хил булыгыз, сезнеS турылыклы улыгыз А.Алиш 28.01.44.
Ф.К‰римн‰р гаил‰се.
Фатих бел‰н Кадрия –яшьт‰шл‰р.
Кадрия Петербургта д™ньяга килг‰н. Алар Казанда Gир т™з_ техникумында укыганда танышалар. АларныS икесен‰ д‰ Ходай язу с‰л‰те бирг‰н. Кеше сокландырырлык б‰хетле гаил‰ корыла. 1935 елда кызлары Ада,‰ 1937 елда Л‰йл‰неS тууы зур шатлыклы вакыйгалар... Л‰кин б‰хетле гаил‰ к_генд‰ болытлар куера. 1938 елныS гыйнвар аенда фатихны кулга алалар. 3 ел буе ул _зенеS нахакка гаепл‰н_ен исбат ит‰, 1941 елны азат ителеп, бер айдан сугышка китеп бара. Кадрия 2 н‰ни баласы бел‰н ялгыз кала. К_пме авырлыклар, кимсен_, G‰берл‰_л‰р кичер‰ ул. ИренеS гаепсез, батыр й™р‰кле солдат булуына к_пме ышаныч, ™мет сыйган аныS й™р‰ген‰. Нинди ген‰ авыр чаклар булса да, зарланмый. “Без т_з‰рбез, тик син ген‰ ис‰н тор” дип тели. Кадрия –бик сабыр холыклы, тыйнак, с™йкемле кеше. Ул балалар язучысы, оста т‰рGем‰че.
Фатих К‰рим хаты.15 февраль 1943ел.
С™екле Кадриям, к_з-нурларым- кызларым! Сезг‰ сагынычлы с‰лам. Шулай ук мине сораганнарга с‰лам. ^зем х‰зерг‰ ис‰н-сау. Тик язарга гына вакыт аз. Мин “Разведчик язмалары” диг‰н повесть яздым k‰м аны “Совет ‰д‰бияты” журналына Gиб‰рдем. € “^лем уены” поэмасы барып Gиттеме ик‰н, сорашып бел ‰ле. К_п х‰б‰рл‰р бел‰н озын хат яз. Сагынып ФатихыS.
Сагыну хисл‰ре шигъри юлларга т™рел‰. Яраткан, с™екле хатыннарына багышланган ‰с‰рл‰р иGат ител‰.
Ниkаять илг‰ FиS_ килде. Ватанны саклаучылар туган илл‰рг‰ ‰йл‰неп кайтты. К_пл‰р сугыш кырында ятып калды. F‰лил k‰м Алиш фашист палачы кулыннан k‰лак булды, Фатих К‰рим – фашист пулясы корбаны. Гаил‰л‰рг‰ зур кайгы килде. Балалар ятим, хатыннар тол калды. Калган гомерл‰ренд‰ алар якыннарын сагынып, х™рм‰т итеп, алрныS рухына тугрылыклы булыпяш‰дел‰р. € к_Sелд‰ хатир‰л‰р яSара.
Ист‰лек-хатир‰л‰р.
€мин‰ F‰лилова ист‰леге.
“Муса бер ген‰ минутын да ‰р‰мг‰ _тк‰рми иде. Б™тен эшл‰ре ихлас, чын, _зе ышанган эш иде. Ул нык иде, ул _зен-_зе чыныктырды.”
Кадрия Ишукова хатир‰л‰ре.
“Фатих- ™лгер, п™хт‰, тал‰пч‰н, хезм‰т с™юч‰н, киS к_Sелле, игътибарлы, чыдам, кайгыртучан, гаG‰еп ярд‰мчел кеше иде.”
Рокыя ханым ист‰лекл‰ре.
“Семьяда, к™нк_решт‰ зур ярд‰мче, киS к_Sелле, бик гади, кешелекле иде Алиш. Ул балаларны бик ярата иде. Алмазым, Айвазым дип, матур с_зл‰р ‰йтеп ирк‰ли-с™я. Алар бел‰н м‰ш кил‰. €киятл‰р с™йли, _зе язган ‰киятл‰рне укый иде... Алиш кебек кеше юктыр.”
Фатих – Кадрия, Муса- €мин‰, Алиш- Рокыя. ХалкыбызныS с™екле уллары тиSд‰шсез батырлыклар эшл‰де. Барысы да гаил‰л‰ре, аларныS якты кил‰ч‰ге хакына гомерл‰рен бирдел‰р. Нинди ген‰ шартларда да алар Кеше булып кала алдылар. Б_генге к™нд‰ г_з‰л ханымнар бакый д™ньяга к_чтел‰р. АларныS сабырлыгы, тырышлыгы, уSганлыгы, ирл‰рен‰ булган х™рм‰те, м‰х‰бб‰те к_пл‰рне сокландыра. Балаларын _стереп, белем, яхшы т‰рбия биреп, тормыш юлына чыгардылар.Шагыйрьл‰рнеS мирасын саклап, барлап,аларны халыкка Gиткер_д‰ д‰ зур хезм‰т куйдылар. Балалары, оныклары да аларны онытмыйча, тир‰н х™рм‰т бел‰н иск‰ алып яшил‰р.
“Ис‰нн‰рнеS кадерен бел, _лг‰нн‰рнеS каберен бел” дил‰р. F‰лилл‰р, Алишлар, К‰римн‰р гаил‰се б_генге яшьл‰рг‰ д‰ _рн‰к булып хезм‰т итсен иде! АларныS якты рухлары р‰нGем‰сен, тормышыбызга Gылылык, нур сибеп торсын!