Ашы? саба?: Ареометр. Кемелерді? ж?зуі. Ауада ?шу. (7 сынып)

7а сынып № 47 сабаK
СабаKтыS таKырыбы: Ареометр. КемелердіS ж_зуі. Ауада aшу.
СабаKтыS маKсаты:
Білімділік маKсаты: таKырыптыS мазмaнын ашып, CылымилылыCымен Kатар ™мірмен
байланысына, техникада, тaрмыста Kолданылуына к™з жеткізу.
ДамытушылыK маKсаты: логикалыK пайымдылыCын жетілдіру.
Т‰рбиелік маKсаты: сабаKKа деген KызыCушылыCын арттыру.
СабаKтыS т_рі:жаSа білімді Kалыптастыру, жалпылау
СабаKтыS ‰діс-т‰сілдері: €Sгіме, лекция, дискуссия, кітаппен жaмыс.
СабаKтыS к™рнекіліктері: плакат
СабаKтыS барысы:
І. `йымдастыру кезеSі:
1. С‰лемдесу;
2. ОKушыларды т_гендеу;
3. Сынып б™лмесініS тазалыCын тексеру;
4. ОKушылардыS сабаKKа дайындыCын тексеру (жaмыс орны, отырыстары, сыртKы т_рлері);
5. ОKушылардыS назарын сабаKKа аудару.
ІІ. ^й тапсырмасын тексеру, Kайталау.
а) теориялыK білімдерін тексеру.
‰) практикалыK тапсырмаларын тексеру.
б) есептерін тексеру.
ІІІ. Білімді жан-жаKты тексеру.
ІV. ЖаSа материалды KабылдауCа ‰зірлік, маKсат Kою.
ДенелердіS ж_зу шарттарын айту.
V. ЖаSа материалды меSгерту:
КемелердіS ж_зуі
Ж_к тасу _шін жолдаCы су кедергілерін жеSу Kажеттігі ж‰не ™зен, к™л, теSіздерді аS аулау _шін Kолдану бaрыннан-аK адамды ж_зу Kaралын ойлап табуCа итермеледі. АлCашында бaл жай Cана ™зенді ж_зіп ™туге арналCан аCаш б™рене немесе аS терісінен _рленген Kаптар (местер) болатын. Одан бір-біріне бекітілген б™ренеден жасалCан салдар, тері KапталCан д™Sгелек себеттер ж‰не де _лкен аCаш діSгегінен ойылCан KайыKтар пайда болды. ТеSіз ісініS дамуы ж_зу Kaралдарын _лкейтіп, _лкен кемелер салуCа ‰келді. АлCашKы ж_зу Kaралдары KозCалу _шін ™зен аCысын ж‰не таяKтар, ескектерді пайдаланылды. Б.д. дейінгі _шінші мыS жылдыKта желкендер Kолданыла бастады. АлCашKы желкендер терілерден, шиден, аCаш KалKаннан жасалды. `заK уаKыт желкен к™мекші р™л аKарып, XXIII C. алCашKы желкенді кемелер пайда болды. Желкенді кеме даму шегіне XIX C. екінші жартысында жетіп, aзындыCы 90 м, жылдамдыCы 33 км/саC ж‰не одан жоCары еді. ЕS жылдам ж_ретін _ш ж‰не т™рт діSгекті клиперлер еді (136-сурет). Олар Европа мен Jазіргі заманCы супертанкерлердіS толыK ж_ктелгендегі (бірнеше ж_з мыSдаCан тонна) ш™гуі 23 м болады. (мaнда су _сті б™лігі 56 м). 30 км/саC жылдамдыKпен келе жатKан мaндай танкердіS тоKтау KашыKтыCы 5 км, уаKыты 25 мин.
Ж_зіп келе жатKан кеменіS ыCыстырCан суыныS массасын кеменіS су ыCыстырымы деп атайды. КеменіS су ыCыстырымы оныS ™зініS массасына (ж_кпен Kоса) с‰йкес келіп, тоннамен ™лшенеді. Жанармай, азыK-т_лік, оK-д‰ріні (‰скери кемеде) жaмсаудыS, сондай-аK ж_кті тиеп немесе оны т_сіру салдарынан кеменіS су ыCыстырымы ™згереді. КеменіS максималь су ыCыстырымы оныS ж_к маркасын бойлап суCа батуына с‰йкес келеді. Су астында ж_зе алатын кемелер су асты деп, ал KалCандары су _сті кемелері деп аталады. ЕS бірінші су асты кемесі 1620 ж. Англияда жасалды. Оны голланд Cалымы К.ван Дреббель ойлап тапты. Одан кейін су асты кемелері Ресейде (1724), Солт_стік Америкада (1776), Францияда (1801), Германияда (1850) пайда болды. ХХ C. басында барлыK теSізі бар елдерде ‰скери су асты кемелерін сала бастады. Су асты кемелерініS суCа батуы _шін арнайы су толтыратын балластты цистерна Kолданады. Су асты кемесініS су бетіне к™терілуі, сол цистернадан сыCылCан ауа арKылы суды ыCыстырып шыCаруынан болады. Jазіргі су асты (атомдыK) кемелері заманCа сай Kару-жараKпен жабдыKталCан алып Kaрылым болып табылады (137-сурет). Мысалы, “Огайо” атомдыK зымырандыK су асты кемесініS (АJШ) су ыCыстырымы 18 700 м де, aзындыCы 171 м жетеді (ал еS алCашKы “Давид” деген американдыK ‰скери кемесі азаматтыK соCыс кезінде aзындыCы 10,6 м, ал экипажында 9 адам болCан). Егер алCашKы д_ние ж_зілік соCыс кезінде су асты кемелерініS жылдамдыCы 910 узел болса, Kазір одан 4 есе к™бірек.
Ауада aшу.
АуадаCы барлыK денелерге (сaйыKтаCыдай) кері итеруші (Архимед) к_ші ‰сер етеді. БaCан к™з жеткізу _шін мынадай т‰жірибе жасаймыз. СыCылCан ауа толтырылып, тыCынмен жабылCан ыдыс шыны т_тік арKылы бос резеSке шармен жалCанCан. Ыдысты таразыда теSестіреміз (138, а-сурет). Егер т_тіктегі кранды ашсаK онда сыCылCан ауа шарикті толтырып, к™лемін aлCайтады. Осыдан соS біз таразыныS тепе-теSдігі жоCалCанын к™реміз. (138, б-сурет). Себебі, шарCа Kосымша кері итеруші к_ш ‰сер етіп, оныS салмаCы кемиді. АуадаCы денеге ‰сер ететін Архимед (кері итеруші) к_шін табу _шін, ауаныS тыCыздыCын
·ауа ауаны еркін т_су _деуіне g = 9,8 Н/кг ж‰не дененіS V к™леміне (ауадаCы к™лемі) к™бейтеміз. FА =
·ауаgV. Егер денеге ‰сер ететін осы к_ш ауырлыK к_шінен к™п болса дене aшады. Ауада aшу осыCан негізделеді. Ауада aшуда пайдаланылатын aшу аппараттары [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] деп аталады. Олар басKарылатын, басKарылмайтын аэростаттар болып жіктеледі. Шар т‰різді KабыCы бар басKарылмайтын еркін aшу аэростаты ауа шары деп аталады. БасKарылатын аэростаттар (KозCалтKышы ж‰не ауа бaрандасы бар) дирижабль деп аталады. Байланатын аэростат к™лбеу баCытта aшуCа м_мкіндік бермейтін трос арKылы жермен байланысып тaрады.
ШардыS Kандай ж_к к™тере алатынын аныKтау _шін, оныS к™тергіш к_шін аныKтау керек. ШардыS к™тергіш к_ші архимед к_ші мен шарCа ‰сер ететін ауырлыK к_шініS айырмасына теS болады.
F  = FA  Fа.
Берілген к™лемдегі шарды толтырып тaрCан газдыS тыCыздыCы аз болCан сайын, оCан ‰сер ететін ауырлыK к_ші азайып, к™теруші к_ш арта т_седі. Ауаны 0 °С ден 100 °С-Kа KыздырCанда оныS тыCыздыCы 1,37 есе кемиді. СондыKтан жылы ауамен толтырылCан шардыS к™теруші к_ші аз болады. Мaны байKаCан француз Cалымы Ж. Шарль ауа тыCыздыCынан тыCыздыCы 14 есе аз сутегі газымен толтыруды aсынды. Осы тыCыздыK арKылы сутектіS к™теру к_ші KызCан ауаныS к™теру к_шінен _ш есе артыK болады. Сутегімен толтырылCан (139-сурет) ‰уе шарында aшуды 1783 ж. KыстыS алCашKы к_нінде ж_зеге асты. Шар диаметрі 8,5 м болды. Ауада ж_зушілер 2,5 саCат ішінде 3400 м биіктікте ауаныS Kысымы мен температурасын ™лшеді. Мaндай ™лшеулер метеорологияда маSызды р™л атKарады. 1803 ж. ‰уе шарындаCы алCашKы aшу Ресейде (алCаш Петерборда, содан кейін М‰скеуде) ж_зеге асырылды.
АлCаш ‰уе шарында уаKытты KызыKты ™ткізу маKсатында aшулар жасалса, кейін аэростаттар к™птен Cылыми тaрCыда Kолданыла бастады (атмосфераны зертеу, ауа-райын баKылау). Сонымен бірге ‰скери маKсаттарда (баKылау, барлау, бомбалау) к™лік ретінде пайдаланды. 1929 ж. неміс дирижаблі “Граф Цепеллин” _ш аралыK Kону арKылы 21 к_н ішінде 35 мыS км аралыKтаCы д_ние ж_зін aшып ™тті. Бaл aшудыS орташа жылдамдыCы 177 км/саC болатын.
VІ. ОKытылып отырCан оKу материалын KабылдаудаCы оKушы т_сінігін тексеру.
Су к™лігінен не білесіS?
Ареометр деген не?
ДенелердіS ж_зу шарттары Kандай?
КеменіS су ыCыстырымы деген не?
Ауа шарыныS к™терілу биіктігі Kалай реттеледі?
Шар зонд Kандай шартпен aшырылады?
VІІ. ОKытылып отырCан оKу материалын бекіту немесе даCдыландыру жaмыстарын ж_ргізу.
1. 31-жаттыCу №1, 2 есебі.
2. 32-жаттыCу №1,2 есебі.
3. Эксперименттік тапсрыма: Кітаппен жaмыс. 147 сурет
VIІI. БаCалау. ^й тапсырмасын беру: §57, 58, 59

Тексерілді:




7 сынып № 48 сабаK
СабаKтыS таKырыбы: Ареометрлер. Есептер шыCару.
СабаKтыS маKсаты:
Білімділік маKсаты: таKырыптыS мазмaнын ашып, CылымилылыCымен Kатар ™мірмен
байланысына, техникада, тaрмыста Kолданылуына к™з жеткізу.
ДамытушылыK маKсаты: логикалыK пайымдылыCын жетілдіру.
Т‰рбиелік маKсаты: сабаKKа деген KызыCушылыCын арттыру.
СабаKтыS т_рі:жаSа білімді Kалыптастыру, жалпылау
СабаKтыS ‰діс-т‰сілдері: €Sгіме, лекция, дискуссия, кітаппен жaмыс.
СабаKтыS к™рнекіліктері: плакат
СабаKтыS барысы:
І. `йымдастыру кезеSі:
1. С‰лемдесу;
2. ОKушыларды т_гендеу;
3. Сынып б™лмесініS тазалыCын тексеру;
4. ОKушылардыS сабаKKа дайындыCын тексеру (жaмыс орны, отырыстары, сыртKы т_рлері);
5. ОKушылардыS назарын сабаKKа аудару.
ІІ. ^й тапсырмасын тексеру, Kайталау.
а) теориялыK білімдерін тексеру.
‰) практикалыK тапсырмаларын тексеру.
б) есептерін тексеру.
ІІІ. Білімді жан-жаKты тексеру.
ІV. ЖаSа материалды KабылдауCа ‰зірлік, маKсат Kою.
ДенелердіS ж_зу шарттарын айту.
V. ЖаSа материалды меSгерту:
КемелердіS ж_зуі
Ж_к тасу _шін жолдаCы су кедергілерін жеSу Kажеттігі ж‰не ™зен, к™л, теSіздерді аS аулау _шін Kолдану бaрыннан-аK адамды ж_зу Kaралын ойлап табуCа итермеледі. АлCашында бaл жай Cана ™зенді ж_зіп ™туге арналCан аCаш б™рене немесе аS терісінен _рленген Kаптар (местер) болатын. Одан бір-біріне бекітілген б™ренеден жасалCан салдар, тері KапталCан д™Sгелек себеттер ж‰не де _лкен аCаш діSгегінен ойылCан KайыKтар пайда болды. ТеSіз ісініS дамуы ж_зу Kaралдарын _лкейтіп, _лкен кемелер салуCа ‰келді. АлCашKы ж_зу Kaралдары KозCалу _шін ™зен аCысын ж‰не таяKтар, ескектерді пайдаланылды. Б.д. дейінгі _шінші мыS жылдыKта желкендер Kолданыла бастады. АлCашKы желкендер терілерден, шиден, аCаш KалKаннан жасалды. `заK уаKыт желкен к™мекші р™л аKарып, XXIII C. алCашKы желкенді кемелер пайда болды. Желкенді кеме даму шегіне XIX C. екінші жартысында жетіп, aзындыCы 90 м, жылдамдыCы 33 км/саC ж‰не одан жоCары еді. ЕS жылдам ж_ретін _ш ж‰не т™рт діSгекті клиперлер еді (136-сурет). Олар Европа мен Jазіргі заманCы супертанкерлердіS толыK ж_ктелгендегі (бірнеше ж_з мыSдаCан тонна) ш™гуі 23 м болады. (мaнда су _сті б™лігі 56 м). 30 км/саC жылдамдыKпен келе жатKан мaндай танкердіS тоKтау KашыKтыCы 5 км, уаKыты 25 мин.
Ж_зіп келе жатKан кеменіS ыCыстырCан суыныS массасын кеменіS су ыCыстырымы деп атайды. КеменіS су ыCыстырымы оныS ™зініS массасына (ж_кпен Kоса) с‰йкес келіп, тоннамен ™лшенеді. Жанармай, азыK-т_лік, оK-д‰ріні (‰скери кемеде) жaмсаудыS, сондай-аK ж_кті тиеп немесе оны т_сіру салдарынан кеменіS су ыCыстырымы ™згереді. КеменіS максималь су ыCыстырымы оныS ж_к маркасын бойлап суCа батуына с‰йкес келеді. Су астында ж_зе алатын кемелер су асты деп, ал KалCандары су _сті кемелері деп аталады. ЕS бірінші су асты кемесі 1620 ж. Англияда жасалды. Оны голланд Cалымы К.ван Дреббель ойлап тапты. Одан кейін су асты кемелері Ресейде (1724), Солт_стік Америкада (1776), Францияда (1801), Германияда (1850) пайда болды. ХХ C. басында барлыK теSізі бар елдерде ‰скери су асты кемелерін сала бастады. Су асты кемелерініS суCа батуы _шін арнайы су толтыратын балластты цистерна Kолданады. Су асты кемесініS су бетіне к™терілуі, сол цистернадан сыCылCан ауа арKылы суды ыCыстырып шыCаруынан болады. Jазіргі су асты (атомдыK) кемелері заманCа сай Kару-жараKпен жабдыKталCан алып Kaрылым болып табылады (137-сурет). Мысалы, “Огайо” атомдыK зымырандыK су асты кемесініS (АJШ) су ыCыстырымы 18 700 м де, aзындыCы 171 м жетеді (ал еS алCашKы “Давид” деген американдыK ‰скери кемесі азаматтыK соCыс кезінде aзындыCы 10,6 м, ал экипажында 9 адам болCан). Егер алCашKы д_ние ж_зілік соCыс кезінде су асты кемелерініS жылдамдыCы 910 узел болса, Kазір одан 4 есе к™бірек.
VІ. ОKытылып отырCан оKу материалын KабылдаудаCы оKушы т_сінігін тексеру.
Су к™лігінен не білесіS?
Ареометр деген не?
ДенелердіS ж_зу шарттары Kандай?
VІІ. ОKытылып отырCан оKу материалын бекіту немесе даCдыландыру жaмыстарын ж_ргізу.
1. 25-жаттыCу №1, 2 есебі.
3. Эксперименттік тапсрыма: Кітаппен жaмыс. 141 сурет
VIІI. БаCалау. ^й тапсырмасын беру: §46 №716, 719
Тексерілді:












































7 сынып
СабаKтыS таKырыбы: Су к™лігі. Ауада aшу.
СабаKтыS маKсаты:
Білімділік маKсаты: таKырыптыS мазмaнын ашып, CылымилылыCымен Kатар ™мірмен
байланысына, техникада, тaрмыста Kолданылуына к™з жеткізу.
ДамытушылыK маKсаты: логикалыK пайымдылыCын жетілдіру.
Т‰рбиелік маKсаты: сабаKKа деген KызыCушылыCын арттыру.
СабаKтыS т_рі:жаSа білімді Kалыптастыру, жалпылау
СабаKтыS ‰діс-т‰сілдері: €Sгіме, лекция, дискуссия, кітаппен жaмыс.
СабаKтыS к™рнекіліктері: плакат
СабаKтыS барысы:
І. `йымдастыру кезеSі:
1. С‰лемдесу;
2. ОKушыларды т_гендеу;
3. Сынып б™лмесініS тазалыCын тексеру;
4. ОKушылардыS сабаKKа дайындыCын тексеру (жaмыс орны, отырыстары, сыртKы т_рлері);
5. ОKушылардыS назарын сабаKKа аудару.
ІІ. ^й тапсырмасын тексеру, Kайталау.
а) теориялыK білімдерін тексеру.
‰) практикалыK тапсырмаларын тексеру.
б) есептерін тексеру.
ІІІ. Білімді жан-жаKты тексеру.
ІV. ЖаSа материалды KабылдауCа ‰зірлік, маKсат Kою.
ДенелердіS ж_зу шарттарын айту.
V. ЖаSа материалды меSгерту:
Ауада aшу.
АуадаCы барлыK денелерге (сaйыKтаCыдай) кері итеруші (Архимед) к_ші ‰сер етеді. БaCан к™з жеткізу _шін мынадай т‰жірибе жасаймыз. СыCылCан ауа толтырылып, тыCынмен жабылCан ыдыс шыны т_тік арKылы бос резеSке шармен жалCанCан. Ыдысты таразыда теSестіреміз (138, а-сурет). Егер т_тіктегі кранды ашсаK онда сыCылCан ауа шарикті толтырып, к™лемін aлCайтады. Осыдан соS біз таразыныS тепе-теSдігі жоCалCанын к™реміз. (138, б-сурет). Себебі, шарCа Kосымша кері итеруші к_ш ‰сер етіп, оныS салмаCы кемиді. АуадаCы денеге ‰сер ететін Архимед (кері итеруші) к_шін табу _шін, ауаныS тыCыздыCын
·ауа ауаны еркін т_су _деуіне g = 9,8 Н/кг ж‰не дененіS V к™леміне (ауадаCы к™лемі) к™бейтеміз. FА =
·ауаgV. Егер денеге ‰сер ететін осы к_ш ауырлыK к_шінен к™п болса дене aшады. Ауада aшу осыCан негізделеді. Ауада aшуда пайдаланылатын aшу аппараттары [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] деп аталады. Олар басKарылатын, басKарылмайтын аэростаттар болып жіктеледі. Шар т‰різді KабыCы бар басKарылмайтын еркін aшу аэростаты ауа шары деп аталады. БасKарылатын аэростаттар (KозCалтKышы ж‰не ауа бaрандасы бар) дирижабль деп аталады. Байланатын аэростат к™лбеу баCытта aшуCа м_мкіндік бермейтін трос арKылы жермен байланысып тaрады.
ШардыS Kандай ж_к к™тере алатынын аныKтау _шін, оныS к™тергіш к_шін аныKтау керек. ШардыS к™тергіш к_ші архимед к_ші мен шарCа ‰сер ететін ауырлыK к_шініS айырмасына теS болады.
F  = FA  Fа.
Берілген к™лемдегі шарды толтырып тaрCан газдыS тыCыздыCы аз болCан сайын, оCан ‰сер ететін ауырлыK к_ші азайып, к™теруші к_ш арта т_седі. Ауаны 0 °С ден 100 °С-Kа KыздырCанда оныS тыCыздыCы 1,37 есе кемиді. СондыKтан жылы ауамен толтырылCан шардыS к™теруші к_ші аз болады. Мaны байKаCан француз Cалымы Ж. Шарль ауа тыCыздыCынан тыCыздыCы 14 есе аз сутегі газымен толтыруды aсынды. Осы тыCыздыK арKылы сутектіS к™теру к_ші KызCан ауаныS к™теру к_шінен _ш есе артыK болады. Сутегімен толтырылCан (139-сурет) ‰уе шарында aшуды 1783 ж. KыстыS алCашKы к_нінде ж_зеге асты. Шар диаметрі 8,5 м болды. Ауада ж_зушілер 2,5 саCат ішінде 3400 м биіктікте ауаныS Kысымы мен температурасын ™лшеді. Мaндай ™лшеулер метеорологияда маSызды р™л атKарады. 1803 ж. ‰уе шарындаCы алCашKы aшу Ресейде (алCаш Петерборда, содан кейін М‰скеуде) ж_зеге асырылды.
АлCаш ‰уе шарында уаKытты KызыKты ™ткізу маKсатында aшулар жасалса, кейін аэростаттар к™птен Cылыми тaрCыда Kолданыла бастады (атмосфераны зертеу, ауа-райын баKылау). Сонымен бірге ‰скери маKсаттарда (баKылау, барлау, бомбалау) к™лік ретінде пайдаланды. 1929 ж. неміс дирижаблі “Граф Цепеллин” _ш аралыK Kону арKылы 21 к_н ішінде 35 мыS км аралыKтаCы д_ние ж_зін aшып ™тті. Бaл aшудыS орташа жылдамдыCы 177 км/саC болатын.
VІ. ОKытылып отырCан оKу материалын KабылдаудаCы оKушы т_сінігін тексеру.
Су к™лігінен не білесіS?
Ареометр деген не?
ДенелердіS ж_зу шарттары Kандай?
КеменіS су ыCыстырымы деген не?
Ауа шарыныS к™терілу биіктігі Kалай реттеледі?
Шар зонд Kандай шартпен aшырылады?
VІІ. ОKытылып отырCан оKу материалын бекіту немесе даCдыландыру жaмыстарын ж_ргізу.
3. Эксперименттік тапсрыма: Кітаппен жaмыс. 147 сурет
VIІI. БаCалау. ^й тапсырмасын беру: §47, 48 №728,730

Тексерілді:

Заголовок 115