Использование устного народного творчества на уроках татарского языка
Использование устного народного творчества на уроках татарского языка
Ибрагимова Лилия Рашитовна учитель татарского языка и литературы
МАОУ «Средняя общеобразовательная школа №18 с углубленным изучением английского языка» Вахитовского района г. Казани
В статье прослеживается устное народное творчество на уроках татарского языка. Благодаря длительному пути исторического развития, в фольклоре нашли отображение самые разные стороны жизни народа, фольклор отличается жанровым богатством и разнообразием. Это пословицы и поговорки, загадки и сказки и. т. д.
Ключевые слова: Фольклор, пословицы, поговорки, загадки, истоки народного поэтического творчества, или фольклора (от английского folk-1оге - народное знание, фонетические зарядки, в Татарстане какая река «плавает», когда изучаем омонимов, глагол условного наклонения.
Халык элек – элект‰н белемг‰ омтылган. Татар халык авыз иGаты к_п гасырлар буе буыннан – буынга к_чеп килг‰н. Н‰рс‰ соS ул татар халык авыз иGаты? Кемдер тарафыннан иGат ителеп, башкалар шомарткан k‰м инде иGат ит_чел‰р онытылган мондый ‰с‰рне татар халык авыз иGаты фольклор дип атыйлар, яки к_п кешенеS уртак Gимеше. Фольклор (халык авыз иGаты) термины,инглиз с_зл‰ренн‰н ясалган: folk (халык) k‰м Lore (акыл,зиkен). АныS тамырлары ерак _тк‰нн‰рг‰ барып тоташа. Элек – элект‰н халык яш‰еш k‰м табигатьнеS асылын, анда кешенеS тоткан урынын аSларга омтылган, аерым к_з‰т_л‰рен k‰м н‰тиG‰л‰рен, уй – хыялларын т™рлеч‰ яктырткан. К_п кен‰ халык авыз иGаты ‰с‰рл‰ре педагогик карашларга k‰м тал‰пл‰рг‰ туры кил‰, аларныS теле гади, вакыйгалар балаларга аSлаешлы. Дим‰к, ‰би – бабаларыбыз фольклорныS бала т‰рбиял‰_д‰ге ‰k‰миятен белеп эш итк‰нн‰р, аныS ярд‰менд‰ балага тир‰ - юньне танырга k‰м аSларга да ™йр‰тк‰нн‰р. Табигать, матурлык, ‰д‰п - ‰хлак кагыйд‰л‰ре бел‰н бала беренче тапкыр н‰къ мен‰ милли гореф – гад‰тл‰р аша таныша башлый. Шулай булгач, фольклор бала психологиясен тир‰нтен ачарга, омтылыш k‰м иGат м™мкинлекл‰рен д‰ билгел‰рг‰ ярд‰м ит‰.
Татар теле укытучысы алдына балаларга белем бир_ бел‰н берр‰тт‰н, ‰хлаклы, т‰рбияле, иGади фикер й™рт_че, камиллекк‰ омтылучы ш‰хес т‰рбиял‰_ бурычы куела. €леге бурычны тормышка ашыру ™чен татар теле д‰рел‰ренд‰ халык авыз иGаты ‰с‰рл‰рен‰ м™мкин кад‰р ешрак м™р‰G‰гать ит_ бик ‰k‰миятле, ч™нки халкыбызныS меS еллар д‰вамында тупланган т‰Gриб‰се, ‰хлак т‰рбиясе халык авыз иGатында г‰_д‰л‰неш тапкан. Т‰къдим ителг‰н м‰кал‰д‰ аерым темаларны ™йр‰нг‰нд‰ т™рле фольклор жанрларын куллану м‰сь‰л‰л‰ре яктыртыла.
Балалар фольклорына караган с_з уеннарыннан тел к™рм‰кл‰ндегечл‰р (тиз‰йткечл‰р) татар теле д‰ресл‰ренд‰ аеруча ‰k‰миятле. Тел к™рм‰кл‰ндергечл‰р – “авыр ‰йтелешле аваз яки с_зл‰рд‰н т™зелеп, балаларга аны буташтырмыйча, д™рес ‰йт_ бурычы кую вазыйфасын _ти торган специфик жанр”. [1:56] Аерым авазларны д™рес ‰йтерг‰ ™йр‰тк‰нд‰ тиз‰йткечл‰рне уSышлы файдаланырга м™мкин. М‰с‰л‰н, [к] k‰м [къ] авазларын д™рес ‰йттер_ максатыннан тиз‰йткечл‰р ярд‰менд‰ фонетик зарядкалар _тк‰р_ уSышлы: Кара каргаларныS кара карлыган кебек кара борынлы кара балаларын караSгы т™нд‰ югалтканнар. К_пер башында к_п к_рк‰, к_п к_рк‰г‰ кир‰к к_п к™рп‰. АларныS берсе к_к к_рк‰, к_к к_рк‰г‰ т_к к™рп‰.
БаланыS зиkенен баетуда, акыл с‰л‰тен _стер_д‰, уйлау-фикерл‰вен тир‰н‰йт_д‰ табышмаклар зур ‰k‰миятк‰ ия. Укыту процессында табышмакларны куллану д‰ресне Gанландырып Gиб‰рерг‰ ярд‰м ит‰. М‰с‰л‰н, аваз k‰м х‰рефл‰рне ™йр‰нг‰нд‰ т_б‰нд‰ге т™р табышмакларны кулланырга була: Кое т™бенд‰ н‰рс‰ бар? (“Е” х‰рефе) Тугай кайчан сайрый? (“Р” х‰рефен ™ст‰г‰ч)
“Омонимнар” темасын _тк‰нд‰ т_б‰нд‰ге табышмакларны куллану отышлы: Татарстандагы кайсы ш‰k‰р суда й™з‰? (Алабуга) Нинди сан исем д‰ була ала? (Й™з) Б™тен татар ™енд‰ бар, _зе д™ньяда бер ген‰. (Казан)
М‰кальл‰р-‰йтемн‰р – халыкныS к_п буыннар тарафыннан сыналган акыл k‰м т‰Gриб‰ Gимешл‰ре. Алар аерым темаларны _тк‰нд‰ бик яхшы ярд‰мче була ала. М‰с‰л‰н, сыйфат темасын ™йр‰нг‰нд‰ мондый м‰кальл‰рне кулланырга була: Яхшы атка дилбег‰ кагу да Gит‰. ^зе аSсыз, й™зе ямьсез, с_зе т‰мсез кешед‰н саклан. Яхшы с_з Gанга р‰х‰т, яман с_з Gанга G‰р‰х‰т.
Боерык фигыльне ™йр‰нг‰нд‰: Бик татлы булма, кабып йотарлар. Кеше ышанмаслык с_зне чын булса да с™йл‰м‰. Буй _стерг‰нче, акыл _стер. Кеше холкын к_з‰т, _зеSнекен т™з‰т.
М‰кальл‰рне аеруча “Кушма G™м뉔, “ТиSд‰ш кис‰кл‰р” темаларында файдалану отышлы, ч™нки структуралары буенча алар кушма G™мл‰ т™зелешен‰ туры кил‰, тиSд‰ш кис‰кл‰р д‰ к_п очрый. М‰с‰л‰н: С_з к_п Gирд‰ эш аз була. Мич башында Gил‰к пешми, чалкан ятып шалкан _сми. Fидесенд‰ ни булса, Gитмешенд‰ шул булыр.
“Шарт фигыль”, “Иярчен шарт G™м뉔, “Иярченле кушма G™м뉔 темаларын _тк‰нд‰ сынамышларны уSышлы файдаланырга була: Кичен бака кычкырса, к™н Gылы була. Утын сызгырса, к™н суытыр. Б_ген м‰че тырнаша: буран булыр. Акчарлак килг‰ч, елгаларда боз тиз кузгалыр.
Татар теле д‰ресл‰ренд‰ халык авыз иGаты ‰с‰рл‰ре нигезенд‰ к_пт™рле к_нег_л‰р эшл‰рг‰ м™мкин. Алар аша укучылар татар фольклоры бел‰н таныша, яSа лексик k‰м грамматик бер‰млекл‰рне _зл‰штер‰. Табышмак, тиз‰йткечл‰р балаларны уйларга ™йр‰т‰л‰р, фонематик ишет_л‰рен, с_з сизгерлеген _стер_д‰ ярд‰м ит‰л‰р. УкучыларныS грамматик к_некм‰л‰рен активлаштыру бел‰н берр‰тт‰н, кызыклы м‰каль-‰йтемн‰рне, Gор с_зл‰рне, сынамышларны ист‰ калдыруга да игътибар бирерг‰ кир‰к. ШуSа к_р‰ тел к_нег_л‰ре б‰йл‰нешле с™йл‰м к_некм‰л‰рен _стер_г‰ юн‰лтелг‰н биремн‰р бел‰н чиратлашырга тиеш. М‰с‰л‰н, “М‰кальне кулланып, диалог т™зегез”, “СынамышларныS русча тиSд‰шен ‰йтегез”, “Бер м‰кальнеS эчт‰леге буенча кечкен‰ хик‰я языгыз” k.б. Халык авыз иGаты ‰с‰рл‰ренн‰н, ‰кият, Gыр, табышмкак, м‰каль k‰м ‰йтем, б‰ет Gыентыклары, аерым ‰киятл‰рг‰ эшл‰нг‰н р‰семн‰рд‰н к_рг‰зм‰л‰р k‰р сыйныфта булырга тиешле ‰йберл‰р. “Халык зур ул, к™чле ул, д‰ртле ул, моSлы ул, ‰дип ул, шагыйрь ул”, - диг‰н б™ек шагыйребез Г. Тукай. Ч™нки ‰киятл‰р, табышмаклар, м‰кальл‰р, GырларныS герое да, иGатчысы да халык.
Йомгаклап шуны да ‰йт‰сем кил‰, татар халык авыз иGаты ‰с‰рл‰рен м‰кт‰пт‰ ™йр‰н_ балаларныS тел культурасын баетуда, фикерл‰_ с‰л‰тен _стер_д‰ зур булышлык ит‰. Халык авыз иGаты ‰с‰рл‰рен ™йр‰н_ аша укучылар матур ‰д‰бият д™ньясына керерг‰ ‰зерл‰н‰л‰р. Бу _зен‰ к_р‰ укучыда китап укуга кызыксынуны булдыру ™чен – уку процессында балада гаG‰пл‰н_ хисен тудыру – таныш ‰йберд‰н таныш булмаганны, к_Sелсезд‰н – шаккатырлыкны, гад‰ти н‰рс‰л‰рд‰н – гад‰ти булмаганны к_р‰ белерг‰ ™йр‰т‰.
Кулланылган ‰д‰бият:
Р.Уразман “ Татар халкыныS йолалары k‰м б‰йр‰мн‰ре”
” С™йли белг‰н морадына ирешк‰н”. Г.С. Нуриев.,М.Ф.Кашапова.
“Отканга м‰каль, тапкырга табышмак” – Н. Ис‰нб‰т.
3. “Татар халык м‰кальл‰ре” III томда, Н. Ис‰нб‰т, - Казан, 1959, 1963, 1967.
4. Ягъф‰ров, Р. Ф. Уен – к_Sел б‰йр‰ме – Казан: М‰гариф, 2009. Кулланылган ‰д‰бият:
13PAGE \* MERGEFORMAT14515
15