Русско-англо-казахский словарь биологических терминов. Часть I (А — К)

Пояснительная записка.
«…Нам предстоит большая работа по улучшению качества всех звеньев национального образования. В среднем образовании надо подтягивать общеобразовательные школы к уровню преподавания в Назарбаев Интеллектуальных школах. Выпускники школ должны знать казахский, русский и английский языки»…
Из Послания Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана 17 января 2014 г.
Задача современной школы – формирование конкурентноспособной, поликультурной личности. Поликультурная многогранная личность – это открытый для общения человек. А открытость для общения предполагает возможность свободной коммуникации с людьми разных национальностей и языков, следовательно, поликультура немыслима без полиязычия, основы которого должны закладываться в школе.
Стремительная глобализация в современном мире, большие объемы поступающей информации требуют от современного человека хорошего знания английского языка, а также наличия развитых навыков в области отбора, анализа, систематизации и запоминания необходимой информации. Закладывать основы для развития данных навыков целесообразно именно в период школьного обучения.
Усвоение языков – сложный процесс, обеспечивающий овладение духовно-нравственным и эстетическим опытом, зафиксированным в понятиях, законах, правилах, определениях, терминах, описаниях. Человек овладевает этим опытом на протяжении всей жизни – в игре, труде, общении. Но в школе это усвоение носит специально организованный управляемый характер, подчинено целям и задачам, выдвигаемым обществом в соответствии с уровнем его развития. Поэтому именно школа должна растить, обучать и воспитывать подрастающее поколение с максимальным учётом тех общественных условий, в которых молодёжи предстоит жить и работать.
В этой связи видится необходимым и отвечающим требованиям времени, разумным и абсолютно логичным переход к преподаванию предметов (как отдельных, так и целых циклов) на английском языке – языке № 1 международного общения.
Особо благоприятствует тому старшая школа – 9-11 классы, так как в период ранней юности (15-18 лет) у школьников происходят важные процессы, связанные с перестройкой памяти, начинает развиваться логическая память, что способствует интеллектуальному росту и развитию личности ребёнка. «Наш путь в будущее связан с созданием новых возможностей для раскрытия потенциала казахстанцев. Развитая страна в ХХI веке – это активные, образованные и здоровые граждане … Что нам нужно сделать для этого? Во-первых, все развитые страны мира имеют уникальные качественные образовательные системы … Результатом обучения школьников должно стать овладение ими навыками критического мышления, самостоятельного поиска и глубокого анализа информации», - из Послания Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана 17 января 2014 г.
Совершенно очевидно, что понятия составляют основную часть познаний любой науки, в том числе о человеке и природе. Усвоение основ каждой науки значит, прежде всего, знакомство с основными понятиями этой науки. Потому формирование понятий и развитие понятийно-категориального мышления является одним из магистральных направлений в организованном образовательном процессе в обучении и в процессе самостоятельной познавательной деятельности. Но научно-справочные издания – это не панацея от неведения. Они несут вспомогательную дидактическую и методическую нагрузку. Тем более, при исследовании такой науки как биология. Данное пособие создает условия для более эффективной работы по усвоению понятий и категорий не только при текущем изучении учебного материала, но и при его повторении, а также в случае необходимости опережающего ознакомления с понятиями и категориями, которыми оперирует биологическая наука.
И последнее. Поскольку научные понятия и категории находятся в постоянно развитии, а процесс образования и заимствования новых терминов идет непрерывно и во все убыстряющемся темпе, учащимся желательно иметь специальную тетрадь для выписки новых терминов и понятий. Идея изучения английского языка в курсе биологии является одной из перспективных в направлении расширения языковой компетенции учащихся, совершенствования профильного образования на уровне старшей школы. Это обусловлено тем, что представляется возможным не только установления межпредметных связей, но и активное развитие профильной подготовки, способствующей дальнейшему включению обучающихся в программы обмена в Сузах и Вузах, успешному выступлению их на интегрированных олимпиадах по биологии на английском языке, конкурентно способному участию в международных соревнованиях научных проектов школьников, где защита предполагается на языке №1 международного общения, успешному поступлению и обучению в Nazarbayev University.
Русско-англо-казахский словарь предназначен для внеклассной и классной работы учащихся 9-10-11 классов с углубленным изучением биологии или английского языка, при подготовке к выступлению на полиязычных олимпиадах и соревнованиях научных проектов школьников.
Терминология современной биологии представляет собой одну из самых сложных терминологических систем. По оценкам специалистов, терминологический фонд современной биологии превышает 500 тысяч терминов. Большую роль в усвоении и понимании биологической терминологии играет английский язык, изучение которого является обязательным для будущих работников 21 века разных специальностей. Объектом изучения в в данном пособии являются слова и словосочетания, которые обозначают специальные понятия биологической науки. Такие слова и словосочетания называются терминами, а их совокупность образует биологическую терминологию - профессиональный язык биологов.
Биологическая терминология прошла длинный и сложный путь. Она складывалась на протяжении всей истории человеческой цивилизации и продолжает развиваться вместе с биологической наукой. Будущий специалист-биолог должен грамотно пользоваться постоянно обновляющимся профессиональным языком и понимать законы, определяющие возникновение терминов. Вышесказанное позволяет определить цель предлагаемого словаря – оказать помощь учащимся в систематизации, запоминании и практическом применении общебиологических терминов на английском языке.
В русско-англо-казахский словарь мною включены термины разных областей биологии, в том числе, медицинские. Термины расположены в алфавитном порядке, дана словарная форма каждого слова и адекватный перевод с русского на английский и казахский языки. Данный подход способствует быстрому поиску нужного термина, его усвоению и запоминанию.
В результате освоения данного пособия учащиеся должны уметь:
- правильно читать и писать на английском языке биологические термины;
- объяснять значения терминов по знакомым терминоэлементам;
- переводить термины на два языка: государственный (казахский) и язык №1 международного общения (английский)
 
В результате освоения данного пособия учащиеся должны знать:
- элементы английской и казахской грамматики и способы словообразования;
- 500 лексических единиц;
- глоссарий по биологическим и медицинским специальностям.
Часть I (A-K).
A Aвтотрофы Autotroph Автотрофтар

АВТОТРОФЫ (др.-греч. αὐτός — сам + τροφή — пища) — организмы, синтезирующие органические вещества из неорганических. Автотрофы составляют первый ярус в пищевой пирамиде (первые звенья пищевых цепей). Именно они являются первичными продуцентами органического вещества в биосфере, обеспечивая пищей гетеротрофов. Следует отметить, что иногда резкой границы между автотрофами и гетеротрофами провести не удаётся. Например, одноклеточная водоросль эвглена зелёная на свету является автотрофом, а в темноте — гетеротрофом (см. также: миксотрофы). Иногда понятия «автотрофы» и «продуценты», а также «гетеротрофы» и «консументы» ошибочно отождествляют, однако они не всегда совпадают. Например, синезеленые (Cyanea) способны и сами производить органическое вещество с использованием фотосинтеза, и потреблять его в готовом виде, причём разлагая до неорганических веществ. Следовательно, они являются гетеротрофами — но не консументами, а продуцентами и редуцентами одновременно. Автотрофные организмы для построения своего тела используют неорганические вещества почвы, воды, воздуха. При этом почти всегда источником углерода является углекислый газ. При этом одни из них (фототрофы) получают необходимую энергию от Солнца, другие (хемотрофы) — от химических реакций неорганических соединений. Фототрофы. Организмы, для которых источником энергии служит солнечный свет (фотоны, благодаря которым появляются доноры — источники электронов), называются фототрофами. Такой тип питания носит название фотосинтеза. К фотосинтезу способны зелёные растения и многоклеточные водоросли, а также цианобактерии и многие другие группы бактерий благодаря содержащемуся в их клетках пигменту — хлорофиллу. Археи из группы галобактерий способны к бесхлорофилльному фотосинтезу, при котором энергию света улавливает и преобразует белок бактериородопсин. Хемотрофы. Сообщества микроорганизмов чёрных курильщиков являются хемотрофами и основными продуцентами на дне океанов. Остальные организмы в качестве внешнего источника энергии (доноров — источников электронов) используют энергию химических связей пищи или восстановленных неорганических соединений — таких, как сероводород, метан, сера, двухвалентное железо и др. Такие организмы называются хемотрофами. Все фототрофы-эукариоты одновременно являются автотрофами, а все хемотрофы-эукариоты — гетеротрофами. Среди прокариот встречаются и другие комбинации. Так, существуют хемоавтотрофные бактерии, а некоторые фототрофные бактерии также могут использовать гетеротрофный тип питания, то есть являются миксотрофами.
AN AUTOTROPH ("self-feeding", from the Greek autos "self" and trophe "nourishing") or producer, is an organism that produces complex organic compounds (such as carbohydrates, fats, and proteins) from simple substances present in its surroundings, generally using energy from light (photosynthesis) or inorganic chemical reactions (chemosynthesis). They are the producers in a food chain, such as plants on land or algae in water, in contrast to heterotrophs as consumers of autotrophs. They do not need a living source of energy or organic carbon. Autotrophs can reduce carbon dioxide to make organic compounds for biosynthesis and also create a store of chemical energy. Most autotrophs use water as the reducing agent, but some can use other hydrogen compounds such as hydrogen sulfide. Phototrophs (green plants and algae), a type of autotroph, convert electromagnetic energy from sunlight into chemical energy in the form of reduced carbon. Autotrophs can be photoautotrophs or chemoautotrophs. Phototrophs use light as an energy source, while chemotrophs utilize electron donors as a source of energy, whether from organic or inorganic sources; however in the case of autotrophs, these electron donors come from inorganic chemical sources. Such chemotrophs are lithotrophs. Lithotrophs use inorganic compounds, such as hydrogen sulfide, elemental sulfur, ammonium and ferrous iron, as reducing agents for biosynthesis and chemical energy storage. Photoautotrophs and lithoautotrophs use a portion of the ATP produced during photosynthesis or the oxidation of inorganic compounds to reduce NADP+ to NADPH to form organic compounds.
АВТОТРОФТАР (гр. autos — өзім, өздігінен; trophe — қорек, қоректену, тамақтану) — бейорганикалық заттардан (көмірқышқыл газынан, судан, азоттың бейорганикалық қосылыстарынан) фотосинтез немесе хемосинтез арқылы органикалық дүниенің тіршілігі үшін тым қажет күрделі органикалық заттарды (акуыздарды, майларды, көмірсуларды) түзетін организмдер. Автотрофты организмдерге жасушаларында жүретін фотосинтез процесі үшін күн сәулесі қуатын пайдаланатын жасыл өсімдіктер және хемосинтез процесі үшін химиялық қуатты пайдаланатын кейбір хемотрофты бактериялар жатады. Автотропты ағзалардың табиғатта маңызы өте зор, олар адам және жануар синтездей алмайтын барлық органикалық заттарды құрайды.Автотропты ағзаларға жоғарғы сатыдағы өсімдіктер (паразиттер мен сапрофиттерден басқа), балдырлар және кейбір бактериялар жатады. Автотропты бактериялар органикалық заттарды минералды қосылыстардан синтездейді. Ол үшін химиялық реакциялар (хемоситез) қуатын пайдаланады. Мысалы, топырақ бактериялары -нитросомонас және нитробактер аммиакты азот қышқылының тұзына дейін тотықтырады да, одан босаған қуатты денесін құруға пайдаланады. Кейбір микроағза жасушасында хлорофилл тектес пигменттер болғандықтан, синтездеу процессіне қажетті қуатты күн сәулесінен алады. Оларды фотосинтездеуші Автотропты микроағзалар деп атайды. Автотрофты организмдер (грек. autos – өзі және trophé – қорек)– қоршалған ортадағы бейорганикалық заттардан фотосинтез немесе хемосинтез процесі нәтижесінде тіршілігіне қажетті органикалық зат түзетін организмдер. Аутотрофты организмдерге жоғары сатыдағы өсімдіктер, балдырлар, кейбір бактериялар жатады. Автотрофты бактериялар минералды заттардан (H2SNaNO2NH4OH) органикалық қосылыстар түзеді. Бұл процесс химиялық реакциялар (хемосинтез) нәтижесінде атқарылады. Мысалы,топырақтағы нитросомонас және нитробактериялараммиакты тотықтырып, азот қышқылының тұзына айналдырады да, одан босаған қуатты өз денесінің құрамына енетін заттарды түзуге пайдаланады. Кейбір микроорганизмдер денесінде хлорофилл тектес пигменттер болады, сондықтан олар синтездік процестерге қажет қуатты күн сәулесінен алады. Оларды фотосинтездеуші автотрофты микроорганизмдер деп атайды. Жоғары сатыдағы өсімдіктер мен балдырлар да денесінде хлорофилл болғандықтан қарапайым қосылыстардан — көмір қышқыл газдан — күрделі органикалық заттар түзу процесінде күн сәулесінің қуатын пайдаланады. Кейбір Аутотрофты организмдер витаминдер мен өсуіне қажетті өзге де заттарды қоршаған ортадан алып отырады. Аутотрофты организмдердің басым көпшілігі СО2-ні қалыптастырғыш пентозофосфаттық жол арқылы, ал бактериялардың кейбір түрлері (мысалы, метан түзушілер) СО2-ні басқа жолмен сіңіреді. Осыған байланысты көміртегі көзі ретінде метанды пайдаланатын бактерияларды да Аутотрофты организмдерге жатқызу жайлы пікірлер бар. Аутотрофты организмдердің табиғатта маңызы өте зор. Олар адам мен жануарлар түзе алмайтын органикалық заттарды жинақтайды. Аутотрофты организмдер —биосферадағы органикалық заттардың бастапқы өндіргіштері (продуценттері). Табиғатта фотосинтездеуші Аутотрофты организмдер ерекше орны алады, себебі олар биосферадағы органикалық заттардың басым бөлігін (жылына шамамен 162×109 т), ал оның 2/3-ін жер бетіндегі өсімдіктер түзеді. Басқа Аутотрофты организмдер үлесі онша көп емес. Аутотрофты организмдер әрекеті басқа организмдердің тіршілігіне және де табиғаттағы заттардың биогеохимиялық айналымына маңызды ықпал етеді. Аутотрофты организмдер тағамдардық заттарды бүлдірмейді.
АВИТАМИНОЗ - заболевание, являющееся следствием длительного неполноценного питания, в котором отсутствуют какие-либо витамины. Признаки авитаминоза зависят от того витамина, которого не хватает организму. Чаще всего проявляется в головокружении, головных болях и тошноте. Причины, вызывающие авитаминоз:
Нарушение поступления витаминов с пищей при неправильном питании, недостаточном или некачественном питании.
Нарушение процессов пищеварения или нарушение работы органов, связанных непосредственно с пищеварением.
Поступление в организм антивитаминов, например лекарственных препаратов синкумар, дикумарол, применяющихся при лечении повышенной свертываемости крови.
Некоторые авитаминозы:
цинга — при отсутствии витамина Скуриная слепота - Витамин Абери-бери — Витамин B1рахит — Витамин Dпеллагра — Витамин PPЧасто встречается полиавитаминоз, одновременная недостаточность нескольких витаминов. При неполном исключении витамина из питания говорят о витаминной недостаточности (гиповитаминоз).
AVITAMINOSIS or hypovitaminosis is any disease or syndrome caused by chronic (long-term) vitamin deficiency in the blood. This can be termed a primary deficiency when it is due to inadequate nutrition or a secondary deficiency when it is due to an underlying disorder that limits or prevents the use or absorption of the vitamin. An underlying disorder may be metabolic as in a defect converting tryptophan to niacin. It can also be the result of lifestyle choices including smoking and alcohol consumption. Examples are vitamin A deficiency, folate deficiency, (scurvy), vitamin D deficiency, vitamin E deficiency, and vitamin K deficiency. In the medical literature, any of these may also be called by names on the pattern of hypovitaminosis or avitaminosis + [letter of vitamin], for example, hypovitaminosis A, hypovitaminosis C, hypovitaminosis D. Conversely hypervitaminosis is the syndrome of symptoms caused by over-retention of fat-soluble vitamins in the body. Types:Avitaminoses (and their lacking factors) include:
Vitamin A (retinol and carotenoid precursors) deficiency causes xerophthalmia and night blindness.
Thiamine (vitamin B1) deficiency causes beriberi.
Riboflavin deficiency (vitamin B2) causes ariboflavinosis.
Niacin (vitamin B3) deficiency causes pellagra.
Pantothenic acid (vitamin B5) deficiency causes chronic paresthesia.
Biotin (vitamin B7) deficiency negatively affects fertility and hair/skin growth. Deficiency can be caused by poor diet or genetic factors (such as mutations in the BTD gene, see multiple carboxylase deficiency).
Folate (vitamin B9) deficiency is associated with numerous health problems. Fortification of certain foods with folate has drastically reduced the incidence of neural tube defects in countries where such fortification takes place. Deficiency can result from poor diet or genetic factors (such as mutations in the MTHFR gene that lead to compromised folate metabolism).
Vitamin B12 (cobalamin) deficiency can lead to pernicious anemia, megaloblastic anemia, subacute combined degeneration of spinal cord,and methylmalonic acidemia among other conditions.
Vitamin C (ascorbic acid) deficiency leads to scurvy.
Vitamin D (cholecalciferol) deficiency is a known cause of rickets, and has been linked to numerous health problems.
Vitamin E Vitamin E deficiency causes nerve problems due to poor conduction of electrical impulses along nerves due to changes in nerve membrane structure and function.
Vitamin K (phylloquinone or menaquinone) deficiency causes impaired coagulation and has also been implicated in osteoporosisАВИТАМИНОЗ немесе Адәруменділік - дәруменнің толық жетіспеушілігі. Тағамдағы витаминдердің аздығынан организмдегі зат алмасу процесінің бұзылуынан болатын ауру. Мәселен , «С» витаминінің жетіспеуінен қызыл иек тканінің, ауыз шырышты қабығының қанауынан т. б. белгілерден байқалады. Ел арасында мұндай кеселді құрқұлақ деп те атайды. Ағзаға жетіспейтінін дәрумен.Егер ұйқыңыз қашып, тәбетіңіз жоғалса, басыңыз солқылдап ауыра бастаса, ағзаға В1 мен В9 дәрумендері жетіспейді деген сөз.Есте сақтау қабілетінің нашарлауы, іштің ауруы В12 дәруменінің жетіспеушілігінен туады.D мен Е дәрумендері жетіспесе, ол бірден байқалмайды. Тез арықтау, терлей беру осы дәрумендердің азаюынан хабар береді. Сондай-ақ, В15, К, РР дәрумендердің аздығын да өздігімізден анықтау қиынға түседі. Емделу жолдары. Дұрыс тамақтану. Құрамында дәрумендері көп тамақтарды талғап жеңіз. Мысалы С дәрумені жеткілікті мөлшерде алу үшін күніне 25 стақан таза алма шырынын немесе 4 стақан апельсин не шабдалы шырынын ішу керек.

Ал ағзаңызға В1 дәрумені жетіспейтін болса, күн сайын бір келі қара нан мен жарты келі майсыз ет жеген дұрыс. Кальцийдің жетіспеушілігін жойғыңыз келсе, күн сайын 1,5 литр сүт ішкен жөн немесе 300 г. ірімшік жеңіз. Дұрысы - кәдімгі көкөністерден бастаңыз. Әрі оларды сатып алуды қалтаңыз да көтереді. Пияздың құрамында темір, калий басқа да микроэлементтер бар, дәрігерлер ай сайын тамаққа 600-700 грамм пияз қосуы керек дейді.Сәбіз - ең пайдалы көкөніс.Оның құрамында В1, В2, В6, С, Е, РР, К дәрумендерімен қатар минералды тұз да бар.Сәбіз көздің көруін жақсартып, терінің жақсаруына әсер ете алады. Қызылшаны да көбірек жеңіз. Оның шаршауды басып, депрессиядан құтқаратынын көбіміз біле бермейміз.Авитаминоздың белгілері біліне бастағанда дәрігердің нұсқаулығынсыз көкөністер мен тамақтарды қалай-солай жей беруге болмайды.
АВСТРАЛОПИТЕКОВЫЕ - Австралопите́ки (Australopithecus) (от лат. australis — южный и др.-греч. πίθηκος — обезьяна) — род ископаемых высших приматов, обладающих признаками прямохождения и антропоидными чертами в строении черепа, чей хронологический период (как рода) определяется от 4,2 до 1,8 млн. лет назад. Также понятие «австралопитеки» часто используется шире и распространяется на большую эволюционную группу гоминидов — австралопитековые (Australopithecinae), включающую в себя помимо рода Australopithecus, представителей ещё 5 родов. Кости австралопитеков впервые были обнаружены в пустыне Калахари (Южная Африка) в 1924 году, а затем в Восточной и Центральной Африке. Являются предками рода Люди.
AUSTRALOPITHECUS (AW-struh-loh-PITH-i-kuhs, /ˌɒstrələˈpɪθᵻkəs, ˌɔː-, -loʊ-/; etymology Latin australis "southern", Greek πίθηκος pithekos "ape"; informal australopithecine or australopith) is an extinct genus of hominins. From paleontological and archaeological evidence, the Australopithecus genus apparently evolved in eastern Africa around 4 million years ago before spreading throughout the continent and eventually becoming extinct somewhat after two million years ago. During that time, a number of australopithecine species emerged, including Australopithecus afarensis, A. africanus, A. anamensis, A. bahrelghazali, A. deyiremeda (proposed), A. garhi, and A. sediba. For some hominid species of this time, such as A. robustus and A. boisei, some debate exists whether they constitute members of the same genus. If so, they would be considered 'robust australopiths', while the others would be 'gracile australopiths'. However, if these species do constitute their own genus, they may be given their own name, Paranthropus. Australopithecus species played a significant part in human evolution, the genus Homo being derived from Australopithecus at some time after three million years ago. Among other things, they were the first hominids to show the presence of a gene that causes increased length and ability of neurons in the brain, the duplicated SRGAP2 gene. One of the australopith species eventually became the Homo genus in Africa around two million years ago (e.g. Homo habilis), and eventually modern humans, H. sapiens sapiens.
АВСТРАЛОПИТЕК (лат. «australis» — оңтүстік, грек, «pitekos» — маймыл) — адамның арғы тегі. Австралопитекдің қаңқалары алғаш 1924 ж. Оңтүстік Африкадағы Калахари шөлінде, Таунгс маңынан табылған. Кейін Шығыс және Ортлық Африканың басқа да жерлерінен бас сүйек қалдықтары табылды. Австралопитектерді ағылшын ғалымдары Р. Дарт (1924 ж.), М. Лики, Л. Лики (1959—1962 ж.), американ антропологтары Д. Джохансон, М. Иди (1959—1962 ж.) зерттеген. Австралопитектің бойлары аласа, бас сүйегі мен миы шағындау (500—600 см³), жақ сүйектері үлкен, көздерінің айналасы шұңқыр, мандайы кең, саусақтары ұстауға икемді болған.
Адам тәрізді маймылдарға Қарағанда Австралопитектердің аяқтары қолдарынан үзын, тік жүруге бейімделген. Ашық алқаптарды мекендеген, негізінде өсімдіктермен қоректенген. Өздеріне қажетті қарапайым еңбек құралдарын жасауға қабілеттері жеткен. Таяктарды, жануарлар сүйектерін ұштап, өткірлеп, кару ретінде қолданған. Австралопитектер: Олдувайлық бойстық (зинд-жантроп), африкалық (Оңтүстік Африка), Шамбал (парантроп), «адам тектес» (Homo habilis) деген түрлерге бөлінеді. Бұлар «тік жүретін адамдардың» (Homo erectus) арғы тегі болуы мүмкін. Қазақстанда Австралопитектердің қонысмекендері, құралдары, сүйек қалдықтары Қаратау, Жетісу, Сарыарқа, Балқаш, Маңғыстау, Мұғалжар өңірлерінен табылды.
АВТОЛИЗ - Авто́лиз, ауто́лиз, самоперева́ривание (от др.-греч. αὐτός — сам и λύσις — разложение, распад) — саморастворение живых клеток и тканей под действием их собственных гидролитических ферментов, разрушающих структурные молекулы. Происходит в организме при некоторых физиологических процессах (например, метаморфоз, автотомия и др.), в очагах омертвения, а также после смерти. Автолиз микроорганизмов происходит при старении микробной культуры или повреждении клеток различными агентами. В норме процессы автолиза сопровождают многие явления, связанные с развитием организма и дифференцировкой клеток. Так, автолиз клеток описывается как механизм разрушения тканей у личинок насекомых при полном превращении, а также при рассасывании хвоста у головастика. Правда, эти описания относятся к периоду, когда различия между апоптозом и некрозом ещё не были установлены, и в каждом случае требуется выяснять, не лежит ли на самом деле в основе деградации органа или ткани апоптоз, не связанный с автолизом. У растений автолизом сопровождается дифференциация клеток, которые функционируют после смерти (например, трахеид или члеников сосудов). Частичный автолиз происходит и при созревании клеток флоэмы — члеников ситовидных трубок.
Практическое применение. В виноделии. При выработке игристых вин проводится долговременная выдержка (9 месяцев и более) на осадке, состоящем из отмерших после завершения брожения дрожжевых клеток. За это время происходит частичный автолиз дрожжей, приводящий к попаданию его продуктов в вино, что способствует обогащению букета вина. Размер дрожжевой клетки при этом заметно уменьшается, но клеточная стенка не разрушается. Форма клетки изменяется, из овально-округлой принимая чрезвычайно сморщенную форму. Результатом автолиза являются характерные (так называемые «лизатные») тона в вине — нюансы аромата, напоминающие корочку свежевыпеченного хлеба, крекеров, иногда сушеных грибов, вплоть до небольших нефтяных оттенков.
Созревание (выдержка) мяса
После прекращения жизни животного, в связи с прекращением поступления кислорода, отсутствием окислительных превращений и кровообращения, торможением синтеза и выработки энергии, накопления в тканях конечных продуктов обмена и нарушения осмотического давления клеток, в мясе имеет место самораспад прижизненных систем и самопроизвольное развитие ферментативных процессов, которые сохраняют свою каталитическую активность долгое время. В результате их развития происходит распад тканевых компонентов, изменяются качественные характеристики мяса (механическая прочность, уровень водосвязывающей способности, вкус, цвет, аромат) и его устойчивость к микробиологическим процессам. В основе автолитических превращений мяса лежат изменения углеводной системы, системы ресинтеза АТФ и состояния миофибриллярных белков, входящих в систему сокращения.
AUTOLYS - In biology, autolysis, more commonly known as self-digestion, refers to the destruction of a cell through the action of its own enzymes. It may also refer to the digestion of an enzyme by another molecule of the same enzyme. The term derives from the Greek words αὐτο- ("self") and λύσις ("splitting"). Cell destruction. Autolytic cell destruction is uncommon in living adult organisms and usually occurs in injured cells or dying tissue. Autolysis is initiated by the cells' lysosomes releasing digestive enzymes into the cytoplasm. These enzymes are however released due to the cessation of active processes in the cell, not as an active process. In other words, though autolysis resembles the active process of digestion of nutrients by live cells, the dead cells are not actively digesting themselves as is often claimed and as the synonym self-digestion of autolysis seems to imply. Autolysis of individual cell organelles can be lessened if the organelle is stored in ice-cold isotonic buffer after cell fractionation. In the food industry, autolysis involves killing the yeast and encouraging breakdown of its cells by various enzymes. It is used to give different flavors. For yeast extract, when this process is triggered by the addition of salt, it is known as plasmolysis. In bread baking, the term (or, more commonly, its French cognate autolyse) is described as the hydration rest following initial mixing of flour and water, before other ingredients (such as salt and yeast) are added to the dough. The term was coined by French baking professor Raymond Calvel, who recommended the procedure as a means of reducing kneading time, thereby improving the flavor and color of bread. Long kneading times subject bread dough to atmospheric oxygen, which bleaches the naturally occurring carotenoids in bread flour, robbing the flour of its natural creamy color and flavor. An autolyse also makes the dough easier to shape and improves structure. In the making of fermented beverages, autolysis can occur when the must or wort is left on the lees for a long time. In beer brewing, autolysis causes undesired off-flavors. Autolysis in winemaking is often undesirable, but in the case of the best Champagnes it is a vital component in creating flavor and mouth feel.
АВТОЛИЗ - (гр. 'αὐτός' — өзім, өздігінен; λύσις — ыдырау, еру) — өздерінің жасуша цитоплазмасы құрамындағы гидролиздік ферменттерінің әсерінен жасушалар мен ұлпалардың (тканьдердің) өздігінен ыдырау процесі; ағзаның немесе жасушаның өз құрамының заттар бөліктерін қорытуы. Автолиз бірқатар физиологиялық процестерге тән және қалыпты тіршілік жағдайында өтіп жататын құбылыс. Автолиз — жәндіктердің түрөзгеруі (метаморфоз) кезеңінде, оқыс тітіркеніс кезінде кесірткенің кұйрығын өздігінен үзіп тастау (автотомия) құбылысы, өлексенің ыдырауы кездерінде және тірі организмнің өліеттену ошақтарында байқалады. Химияда. Автолиз — өздігінен еру процесі; ферменттердің химиялық әсерінен тіннің еріп кетуін айтады, тірі организмде де, өндірістік процестерде де болады.
АВТОМАТИЗМ  – способность клеток, органов или целого организма к ритмической деятельности, вызываемой внутренними причинами. Например,  движения ресничек и жгутиков у простейших, сокращения изолированного сердца млекопитающих, ритмичные раскачивания шеи млекопитающих при ходьбе (жираф, лошадь).
AUTOMATISM may refer to:
Automatic behavior, spontaneous verbal or motor behavior; an act performed unconsciously. Defendants have been found not guilty due to an automatism defense (e.g., homicide while sleepwalking).
Automatism (law), a defense to liability. See also Automatism (case law). Automatism (toxicology), when an individual repeatedly takes a medication because the individual forgets previous doses, potentially leading to a drug overdose. Automatic writing, the process, or product, of writing material that does not come from the conscious thoughts of the writer. Surrealist automatism, an art technique. Automatism (medicine), repetitive unconscious gestures such as lip smacking, chewing, or swallowing in certain types of epilepsy.
АГРОБИОЦЕНОЗ, АГРОЦЕНОЗ - совокупность организмов, обитающих на землях сельскохозяйственного пользования. Поля, огороды, сады, лесные насаждения, пастбища — созданные и контролируемые человеком экосистемы, называемые агроценозами. Пример агроценоза — поле пшеницы. Его растительный покров состоит из растений пшеницы с примесью сорняков. Животных меньше, чем в естественной среде обитания, но они есть. В агроценозе, как и в любой природной экосистеме, существует те же самые группы организмов — продуценты, консументы и редуценты. Для агроценозов характерны такие же пищевые цепи, как и для природной экосистемы.

AGROBIOCENOSES -set of organisms that live on the lands of agricultural use. Fields, gardens, orchards, forest plantations, pastures - created and controlled by human ecosystem, called agrocenoses. Example agrocenosis - wheat field. Its vegetation is made up of wheat plants with an admixture of weeds. Animals less than in their natural habitat, but they are. In agrotcenoze, as in any natural ecosystem, there is the same group of organisms - producers, consumers and decomposers. For agrotcenozov characteristic such as food chains, as well as for the natural ecosystem.
АГРОЭКОЖYЙЕ (агробиоценоз) – ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мақсатымен адам үнемі реттеп отыратын жасанды (егістік, жайылым бақ, жүзімдіктер, т.б.), тұрақсыз жүйе. Табиғи биоценоздардан А. – тірі организмдердің әр түрлілігі күрт төмендеген түрлер жасанды сұрыптау арқылы реттелуімен ерекшеленеді. Бұлардың табиғи экожүйемен салыстырғанда биол. өнімділігі жоғары болады. Дақылдардан мол өнім алу үшін а. ш-н механикаландыруды ұлғайтып, минералды тыңайтқыштар, пестицидтерді көп пайдалану, жиі суғару қажет. Мұндай жағдайдан кейін а. ш. өндірісі қоршаған ортаға теріс әсерін тигізеді. А-ге адамның шаруашылық іс-әрекетінің жағымсыз әсерін азайту үшін агротехниканың табиғат қорғайтын шараларын қолданған жөн. Бұл топырақ жамылғысындағы қоректік заттардың тепе-теңдігін, жайылымның өнімділігін, биол. алуан түрліліктің біршама жоғары болуын, т.б. сақтайтын тұрақты экожүйе құруға мүмкіндік береді. Бір сөзбен айтқанда, А-ні жердің жалпы табиғи ландшафтының құрамды бөлігіне айналдырады.
АДАПТАЦИЯ - (от лат. adaptatio — приспособление) — приспособление организма к внешним условиям в процессе эволюции, включая морфофизиологическую и поведенческую составляющие. Адаптация может обеспечивать выживаемость в условиях конкретного местообитания, устойчивость к воздействию факторов абиотического и биологического характера, а также успех в конкуренции с другими видами, популяциями, особями. Каждый вид имеет собственную способность к адаптации, ограниченную физиологией (индивидуальная адаптация), пределами проявления материнского эффекта и модификаций, эпигенетическим разнообразием, внутривидовой изменчивостью, мутационными возможностями, коадаптационными характеристиками внутренних органов и другими видовыми особенностями. Приспособленность живых существ к естественным условиям внешней среды была осознана людьми ещё в античные времена. Вплоть до середины XIX века это объяснялось изначальной целесообразностью природы. В теории эволюции Чарльза Дарвина было предложено научное объяснение адаптационного процесса на основе естественного отбора. Адаптации видов в рамках одного биоценоза зачастую тесно связаны друг с другом (одним из наиболее поразительных примеров межвидовой коадаптации является жёсткая привязка строения органов некоторых видов цветковых растений и насекомых друг к другу с целью опыления и питания). Если адаптационный процесс у какого-либо вида не находится в равновесном состоянии, то эволюционировать может весь биоценоз (иногда — с негативными последствиями) даже в стабильных условиях окружающей среды.
ADAPTATION - In biology, an adaptation, also called an adaptive trait, is a trait with a current functional role in the life of an organism that is maintained and evolved by means of natural selection. Adaptation refers to both the current state of being adapted and to the dynamic evolutionary process that leads to the adaptation. Adaptations enhance the fitness and survival of individuals. Organisms face a succession of environmental challenges as they grow and develop and are equipped with an adaptive plasticity as the phenotype of traits develop in response to the imposed conditions. The developmental norm of reaction for any given trait is essential to the correction of adaptation as it affords a kind of biological insurance or resilience to varying environments.

АДАПТАЦИЯ (лат. adaptatio — бейімделу) — жануарлар организмдерінің, олардың мүшелер жүйелерінің құрылысы мен қызметі жағынан белгілі бір тіршілік ортасына бейімделу процесі; бір биологиялық түрдің морфофизиологиялық мінез-құлық - популяциялық т.б. оған ыңғайлы табиғи ортада өзіне тән өмір сүруіне мүмкіндік беретін ерекшіліктері. Бейімделу әрбір түрдің барлық даму сатысында даму арқасында қалыптасады. Бейімделу жиынтығы ағзалардың құрлысы мен тіршілігінің табиғи қажеттілігін қалыптастырады. Адаптация теориясы (лат. adaptatioбейімделу, икемделу) — үндіеуропалыкфлективті формалардын шығу тегі туралы 19 ғасырдың ортасында ұсынылған ғылыми болжамдардын бірі. Ол бойынша сөз түрлендіруші-қосымшалар мен есімдіктер бір-біріне тәуелсіз дербес дамыған, тек кейін грамматикалық мағыналарды білдіру үшін өзара бейімделген. Адаптация теориясысын Бопптың агглютинация теориясына қарама-қарсы ұсынған — санскрит тілін зерттеуші Людвиг. Оның түсіндіруінше, үнді-еуропалы кесім мен етістіктің жалғаулары алғашында жинақты сілтеу мағынасындағы негіздерді жасайтын суффикстер болган. Бірақ әртүрлі мағыналар мен катынастарды білдіру қажеттілігіне байланысты бұл көне негіздер флективті мағына беретін болған да, ал олардын бұрынғы суффикстері жана грамматикалык категорияларды білдіруге бейімделген. Адаптация теориясы Боппка қарсы бағытта эволюция теориясымен сабақтасып жатыр (Ф. фон Шлегель). Агглютинация теориясынан бұрын шыккан, бірак жақтаушылары аз болған бұл теория бойынша, жалғаулар — алғашқы, ал есімдік — жалғаулардан шыққан кейінгі элементтер деп түсіндіріледі.
АДГЕЗИЯ (от лат. adhaesio – прилипание) – в биологии клеточная адгезия — это соединение клеток между собой. Специфичность клеточной адгезии определяется наличием на поверхности клеток особых белков клеточной адгезии. Близкий термин  АДСОРБЦИЯ «притягивание» различных веществ к поверхности клетки, обусловленная химическим составом наружных молекул плазматических мембран.
ADHESION in biology cellular adhesion is a connection of cages among themselves. Specificity of cellular adhesion is defined by existence on surfaces of cells of special proteins of cellular adhesion. The close term ADSORPTION "pulling" of various substances to a cage surface, caused by a chemical composition of external molecules of plasmatic membranes.
АДГЕЗИЯ (лат. adhaesio - жұқ-) - биологияда тордың адгезия - собой арасында тордың сол құралымы. Тордың адгезии ерекшелігі барыммен тордың адгезии айрықша ағының торының бетінде анықталады. Жақын термин түрлі заттың "тартуы" деген адсорбция тордың бетіне, кесімді плазматических мембран тысқы молекул химиялық құрамымен.
АДЕНИН - пуриновое азотистое основание как и гуанин (все «нины» — пурины). Входит в состав нуклеотидов   ДНК, РНК, АТФ и таких коферментов как НАД, НАДФ и ФАД.

ADENINE/ˈædᵻnᵻn/ (A, Ade) is a nucleobase (a purine derivative). Its derivatives have a variety of roles in biochemistry including cellular respiration, in the form of both the energy-rich adenosine triphosphate (ATP) and the cofactors nicotinamide adenine dinucleotide (NAD) and flavin adenine dinucleotide (FAD). It also has functions in protein synthesis and as a chemical component of DNA and RNA.[2] The shape of adenine is complementary to either thymine in DNA or uracil in RNA. The image right shows pure adenine, as an independent molecule. When connected into DNA, a covalent bond is formed between deoxyribose sugar and the bottom left nitrogen, so removing the hydrogen. The remaining structure is called an adenine residue, as part of a larger molecule. Adenosine is adenine reacted with ribose as used in RNA and ATP; deoxyadenosine adenine attached to deoxyribose, as is used to form DNA.
АДЕНИН (C5H5N5) - пурин негіздерінің тобындағы гетероцикінді қосылыс, түссіз кристалдар; балқу температурасы 360—365°С; ДНҚ және РНҚ нуклеозоидтер – нуклеотидтер нуклеин қышқылдары құрамында құрылымдық компонент ретінде болатын азотты негіз. Пуриннің аминделген туындысы-пуриндік азотты негіз. Аденинді нуклеотидтердің құрам бөлігі және осы түрінде тірі организмдерде кең таралған (6-аминопурин). Клетка биоэнергетикасының негізгі көзі аденозинфосфор қышқылдарының, гормондар алмасуының реттеуші заттарының бірі, циклді 31,51-аденозинмонофосфаттың, коферменттердің (НАД, НАД], ФАД), т.б. құрамына кіреді. Аденин сүт, ет, жұмыртқа, ашытқы, қызылша тамырында және көптеген өсімдіктердің жапырақтары мен гүлдерінде болады. Генетикалық кодтың (тірі организмде нуклеин қышқылы молекуласында бірыңғай тұқым қуалау жүйесінің мәліметін жазу) кестесінде «А» әрпімен белгіленеді. Аденин – организмнің нуклеин қышқылы молекуласында болатын тұқым қуалау қасиетін және белоктың биосинтезі процесінің жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
АДЕНОЗИНТРИФОСФАТ (АТФ) – нуклеотид, содержащий аденин, рибозу и три остатка фосфорной кислоты, обладающий двумя макроэнергетическими связями (по 41.9 кДж/моль каждая). АТФ является универсальным аккумулятором и переносчиком химической энергии в клетках. Синтез АТФ происходит: 1) в цитоплазме клеток при гликолизе; 2) в кристах митохондрий  в ходе окислительного фосфорилирования – при участии кислорода (дыхании) и  3) в гранах хлоропластов у растений на свету в ходе фотосинтетического фосфорилирования. нуклеозидтрифосфат, выполняющий важную роль в обмене энергии и веществ в организмах. АТФ является универсальным источником энергии для всех биохимических процессов, протекающих в живых системах. Открытие вещества произошло в 1929 году группой учёных Гарвардской медицинской школы — Карлом Ломаном, Сайрусом Фиске и Йеллапрагадой Суббарао, а в 1941 году Фриц Липман показал, что АТФ является основным переносчиком энергии в клетке.
ADENOSINE TRIPHOSPHATE (ATP) is a nucleoside triphosphate used in cells as a coenzyme often called the "molecular unit of currency" of intracellular energy transfer. ATP transports chemical energy within cells for metabolism. It is one of the end products of photophosphorylation, aerobic respiration, and fermentation, and is used by enzymes and structural proteins in many cellular processes, including biosynthetic reactions, motility, and cell division.[2] One molecule of ATP contains three phosphate groups, and it is produced by a wide variety of enzymes, including ATP synthase, from adenosine diphosphate (ADP) or adenosine monophosphate (AMP) and various phosphate group donors. Substrate-level phosphorylation, oxidative phosphorylation in cellular respiration, and photophosphorylation in photosynthesis are three major mechanisms of ATP biosynthesis. Metabolic processes that use ATP as an energy source convert it back into its precursors. ATP is therefore continuously recycled in organisms: the human body, which on average contains only 250 grams (8.8 oz) of ATP, turns over its own body weight equivalent in ATP each day. ATP is used as a substrate in signal transduction pathways by kinases that phosphorylate proteins and lipids. It is also used by adenylate cyclase, which uses ATP to produce the second messenger molecule cyclic AMP. The ratio between ATP and AMP is used as a way for a cell to sense how much energy is available and control the metabolic pathways that produce and consume ATP.[5] Apart from its roles in signaling and energy metabolism, ATP is also incorporated into nucleic acids by polymerases in the process of transcription. ATP is the neurotransmitter believed to signal the sense of taste. The structure of this molecule consists of a purine base (adenine) attached by the 9' nitrogen atom to the 1' carbon atom of a pentose sugar (ribose). Three phosphate groups are attached at the 5' carbon atom of the pentose sugar. It is the addition and removal of these phosphate groups that inter-convert ATP, ADP and AMP. When ATP is used in DNA synthesis, the ribose sugar is first converted to deoxyribose by ribonucleotide reductase. ATP was discovered in 1929 by Karl Lohmann,[7] and independently by Cyrus Fiske and Yellapragada Subbarow of Harvard Medical School,[8] but its correct structure was not determined until some years later . It was proposed to be the intermediary molecule between energy-yielding and energy-requiring reactions in cells by Fritz Albert Lipmann in 1941.[9] It was first artificially synthesized by Alexander Todd in 1948.

АДЕНОЗИНУШФОСФОР қышқылы немесе Аденозинүшфосфат (қысқаша АТФ немесе АҮФ, ағылш. АТР) - энергетикалық нуклеотид. Бұл - тірі жасушадағы негізгі «энергия заты». ағзалардағы бүкіл процесстерінде, заттектер алмасуында маңызы зор. АТФ 1929 жылы Гарвардской медицина мектебінің ғылымдарының (Карл Ломан мен Йеллапрагада Суббарао зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ашылған. 1941 жылы Фриц Липман АТФ-тың жасушадағы негізгі энергия таратушы ретінде айқындаған.
АДРЕНАЛИН - (эпинефрин) (L-1 (3,4-Диоксифенил)-2-метиламиноэтанол) — гормон так называемого мозгового слоя надпочечников (внутреннего слоя, «мозгов» у надпочечников нет). Адреналин выбрасывается в кровь при стрессовых ситуациях, поэтому еще его называют гормоном страха. В межнейронных синапсах адреналин является медиатором – химическим проводником нервных импульсов. основной гормон мозгового вещества надпочечников, а также нейромедиатор. По химическому строению является катехоламином. Адреналин содержится в разных органах и тканях, в значительных количествах образуется в хромаффинной ткани, особенно в мозговом веществе надпочечников. Синтетический адреналин используется в качестве лекарственного средства под наименованием «Эпинефрин» (МНН). Был открыт в 1901 году.

EPINEPHRINE, also known as adrenalin or adrenaline, is primarily a medication and hormone. As a medication it is used for a number of conditions including: anaphylaxis, cardiac arrest, and superficial bleeding. Inhaled epinephrine may be used to improve the symptoms of croup.[5] It may also be used for asthma when other treatments are not effective. It is given intravenously, by injection into a muscle, by inhalation, or by injection just under the skin. Common side effects include shakiness, anxiety, and sweating. A fast heart rate and high blood pressure may occur. Occasionally it may result in an abnormal heart rhythm. While the safety of its use during pregnancy and breastfeeding is unclear, the benefits to the mother must be taken into account. Epinephrine is normally produced by both the adrenal glands and certain neurons. It plays an important role in the fight-or-flight response by increasing blood flow to muscles, output of the heart, pupil dilation, and blood sugar. Epinephrine does this by its effects on alpha and beta receptors. It is found in many animals and some one cell organisms. Jokichi Takamine first isolated epinephrine in 1901. It is on the World Health Organization's List of Essential Medicines, the most important medications needed in a basic health system. It is available as a generic medication. The wholesale cost is between 0.10 and 0.95 USD a vial. In the United States an autoinjector for anaphylaxis, as of 2016, costs about 600 USD.
АДРЕНАЛИН (лат. adrenalinum; лат. ad - маңында, қасында; лат. ren — бүйрек) — бүйрекүсті безінің бозғылт затын құрайтын хромаффинді жасушалар тобының адреноциттері (адренонефроциттер) бөлетін гормон; бүйрек үсті бездерінің қабатында болатын ми тәрізді заттан түзілетін гормон. Адреналин негізгі зат алмасу процесін күшейтеді: көмірсулар–майлар алмасуын жүрек қан тамырлары және бұлшық еттер жұмысын реттейді. Оқыс түскен үлкен физикалық немесе психологиялық ауыртпалықтар жағдайында ағзаның оларды тез жеңуіне көмектеседі. Адреналиннің өте аз мөлшерінің өзі жүрек жұмысын күшейтеді сүтқоректілердің бас миының кейбір нейрондары синтездейтін катехаломин тобына кіретін медиатор. Адреналиннің секрециясы ағзаның жаңа жағдайларға бейімделуге байланысты өзгерістерге ұшырауы кезінде күшейіп тыныс алуды шапшаңдатады қандағы глюкоза мен бұлшық еттердегі сүт қышқылын көбейтеді. Адреноциттер түрі өзгерген симпатикалық жүйке жүйесінің нейроциттері болғандықтан, адреналинді қозу кезіндегі постганглионды симпатикалык жүйке талшықтарының үштары да бөледі. Адреналин катехоламиндерге жатады. Адреналиннің әсерінен құрсақ қуысындағы қан тамырларының арнасы тарылып, көкбауыр мен бауыр қан тамырларындағы қанның қоры қан тамырларына шығарылады да, қан айналымындагы қанның мөлшері көбейеді; жүрек пен ми қан тамырларының арналары кеңейеді; жүректің жұмысын күшейтеді; көмірсудың организмдегі алмасуын реттеуге қатысады (бауыр жасушалары мен бұлшықеттер талшықтарында қорланған гликогеннің глюкозаға айналуын қамтамасыз етеді).
АКСОЛОТЛЬ (на языке древних ацтеков – водяная игрушка). Аксолотлями называют те виды семейства амбистомовых (хвостатых земноводных),  личинки которых достигают размеров взрослых особей и способны размножаться (неотения). Аксолотли обычно размножаются в холодных водах, а взрослая форма – амбистома – в теплых. Можно добиться превращения аксолотлей во взрослую форму при добавлении в пищу или в воду препаратов, содержащих гормон щитовидной железы – тиреоидин. Особенность аксолотля состоит в том, что он достигает половой зрелости и становится способным к размножению, не превратившись во взрослую форму, не претерпев метаморфоз. У этих личинок хорошо развита щитовидная железа, но она обычно не вырабатывает достаточное количество индуцирующего метаморфозы гормона тироксина. Однако, если переселить аксолотля в более сухую и прохладную среду или понизить уровень воды при домашнем разведении, он превращается во взрослую амбистому. Превращение аксолотля в амбистому можно вызвать также добавлением в пищу или инъекцией гормона тироксина. Превращение может произойти в течение нескольких недель, при этом исчезнут наружные жабры аксолотля, изменится окраска, форма тела. Но вводить аксолотля в метаморфоз без поддержки специалиста-герпетолога опасно для жизни животного. Как правило, попытки в домашних условиях превратить аксолотля в амбистому в 99 % случаев заканчиваются смертью личинки. Чаще всего название «аксолотль» применяют по отношению к личинке мексиканской амбистомы (большинство содержащихся в лабораторных или домашних условиях аксолотлей принадлежат к этому виду) или тигровой амбистомы, но так можно назвать личинку любой амбистомы, способной к неотении. В дословном переводе с классического нуатля аксолотль (axolotl) — «водяная собака (монстр)» (на яз. науатль, atl — вода, xolotl — собака, что вместе даёт axolotl, то есть ашалотль в правильной транслитерации), что вполне соответствует его внешнему виду (аксолотль похож на крупного головастого тритона с торчащими в стороны тремя парами наружных жабр). Голова у аксолотля очень большая и широкая, несоразмерная с телом, рот тоже широкий, а глазки маленькие — создаётся впечатление, что личинка всё время улыбается. Помимо прочего, эти животные обладают способностью регенерировать утраченную часть тела. Общая длина — до 30 см. Как и все личинки хвостатых земноводных, аксолотли ведут хищный образ жизни.



Axolotl The axolotl (/ˈæksəlɒtəl/, from Classical Nahuatl: āxōlōtl [aː.ˈʃóː.loːtɬ]) also known as a Mexican salamander (Ambystoma mexicanum) or a Mexican walking fish, is a neotenic salamander, closely related to the tiger salamander. Although the axolotl is colloquially known as a "walking fish", it is not a fish, but an amphibian. The species originates from numerous lakes, such as Lake Xochimilco underlying Mexico City. Axolotls are unusual among amphibians in that they reach adulthood without undergoing metamorphosis. Instead of developing lungs and taking to land, the adults remain aquatic and gilled. Axolotls should not be confused with waterdogs, the larval stage of the closely related tiger salamanders (A. tigrinum and A. mavortium), which are widespread in much of North America and occasionally become neotenic. Neither should they be confused with mudpuppies (Necturus spp.), fully aquatic salamanders which are not closely related to the axolotl but bear a superficial resemblance. As of 2010[update], wild axolotls were near extinction due to urbanization in Mexico City and consequent water pollution. They are currently listed by CITES as an endangered species and by IUCN as critically endangered in the wild, with a decreasing population. Axolotls are used extensively in scientific research due to their ability to regenerate limbs.[7] Axolotls were also sold as food in Mexican markets and were a staple in the Aztec diet. A four-month-long search in 2013 turned up no surviving individuals in the wild. Previous surveys in 1998, 2003 and 2008 had found 6000, 1000 and 100 axolotls per square kilometer in its Lake Xochimilco habitat, respectively.
АКСОЛОТЛЬ - жолбарысты амбистоманың балаңқұрты. Ол өсіп көбейе алады(неотония). Аксолотль көптеген биологиялық эксперименттерге қолайлы нысандардын бірі. Аксолотильдің ересек сатысына (өкіліне) айналуын оған тамақпен қалқан безінің гармонын берсе немесе инъекция жасау арқылы тудыруға болады
АКСОН (от греч. ахоn – ось) – одиночный (реже ветвящийся) длинный цитоплазматический отросток нейрона. Достигает длины  1 м. Проводит нервные импульсы от тела клетки и дендритов к другим нейронам или органам. Пучки аксонов образуют нервные волокна. Концы аксонов разветвляются и образуют синапсы с другими нейронами, мышечными и железистыми клетками. о  одним аксонам нервные импульсы передаваться к ЦНС, по другим  от ЦНС к периферии. Каждый нейрон состоит из одного аксона, тела (перикариона) и нескольких дендритов, в зависимости от числа которых нервные клетки делятся на униполярные, биполярные или мультиполярные. Передача нервного импульса происходит от дендритов (или от тела клетки) к аксону, а затем сгенерированный потенциал действия от начального сегмента аксона передается назад к дендритам. Если аксон в нервной ткани соединяется с телом следующей нервной клетки, такой контакт называется аксо-соматическим, с дендритами — аксо-дендритический, с другим аксоном — аксо-аксональный (редкий тип соединения, встречается в ЦНС). Концевые участки аксона — терминали — ветвятся и контактируют с другими нервными, мышечными или железистыми клетками. На конце аксона находится синаптическое окончание — концевой участок терминали, контактирующий с клеткой-мишенью. Вместе с постсинаптической мембраной клетки-мишени синаптическое окончание образует синапс. Через синапсы передаётся возбуждение.
Axon. An axon (from Greek ἄξων áxōn, axis), is a long, slender projection of a nerve cell, or neuron, that typically conducts electrical impulses away from the neuron's cell body. Myelinated axons are known as nerve fibers. The function of the axon is to transmit information to different neurons, muscles and glands. In certain sensory neurons (pseudounipolar neurons), such as those for touch and warmth, the electrical impulse travels along an axon from the periphery to the cell body, and from the cell body to the spinal cord along another branch of the same axon. Axon dysfunction causes many inherited and acquired neurological disorders which can affect both the peripheral and central neurons. An axon is one of two types of protoplasmic protrusions that extrude from the cell body of a neuron, the other type being dendrites. Axons are distinguished from dendrites by several features, including shape (dendrites often taper while axons usually maintain a constant radius), length (dendrites are restricted to a small region around the cell body while axons can be much longer), and function (dendrites usually receive signals while axons usually transmit them). All of these rules have exceptions, however. Some types of neurons have no axon and transmit signals from their dendrites. No neuron ever has more than one axon; however in invertebrates such as insects or leeches the axon sometimes consists of several regions that function more or less independently of each other. Most axons branch, in some cases very profusely. Axons make contact with other cells—usually other neurons but sometimes muscle or gland cells—at junctions called synapses. At a synapse, the membrane of the axon closely adjoins the membrane of the target cell, and special molecular structures serve to transmit electrical or electrochemical signals across the gap. Some synaptic junctions appear partway along an axon as it extends—these are called en passant ("in passing") synapses. Other synapses appear as terminals at the ends of axonal branches. A single axon, with all its branches taken together, can innervate multiple parts of the brain and generate thousands of synaptic terminals.
АКСОН (гр. axon — білік, ось) — цитоплазмасында протеин түзуші органеллалары болмайтын нейроциттің жіп тәрізді ұзын өсіндісі; нейрит жүйке импульстарын бір жасушаның денесінен және дендриттерден келесі нейрон мен ағзаларға өткізетін нейронның ұзарған(1 м дейін) цитоплазмалық өсіндісі. Аксонның диаметрі бүкіл ұзынша бойында тұрақты және қалындағы нейрон денесінің көлеміне және оның атқаратын әрекетіне байланысты. Аксонның алдыңғы сегменті аксон төмпешігі өте сезімтал және осы жерде жүйке импульстары пайда болады. Аксонның нейрондармен бұлшық еттермен және безді жасушалармен қосылған жерлерінде синапстар пайда болады. Аксондардың буда болып қосылуының арқасында жүйке талшықтарын қалыптастырады. Аксон жүйке толқынын нейроцит денесінен, яғни перикарионынан (нейроциттің ядро орналасқан бөлігі) басқа нейроциттерге немесе орындаушы мүшелер жасушаларына өткізеді. Аксонды "нейрит" деп те атайды
АЛЛАНТОИС (от allantois – колбасовидный) – одна из зародышевых оболочек у высших позвоночных животных – пресмыкающихся, птиц и млекопитающих. У эмбрионов пресмыкающихся и птиц осуществляет газообмен и играет роль мочевого пузыря. У млекопитающих аллантоис участвует в образовании плаценты.

Строение матки кошки с зародышем во время беременности. 1 — Пуповина, 2 — Амнион, 3 — Аллантоис, 4 — Желточный мешок, 5 — Развивающаяся гематома, 6 — Материнская часть плаценты.
ALLANTOIS (/əˈlæntɔɪs/; plural allantoides or allantoises) is a sac-like structure that forms part of a developing amniote's conceptus (which consists of all embryonic and extra-embryonic tissues). It helps the embryo exchange gases and handle liquid waste. The allantois, along with the amnion and chorion (other embryonic membranes), identify humans, and other mammals, as amniotes. Other amniotes include reptiles, dinosaurs, and birds. Of the vertebrates, only Ichthyopsidas (fish and amphibians) lack this structure.
АЛЛАНТОИС (allantois; гр. alias — шұжык, гр. eidos — түр) — ұрықтың артқы ішегінен жетіліп, ұрықтық зәр жиналатын ұрық қабығы — несепқабық; жоғары сатыдағы омыртқалы жануарлардың ұрықтарының ұрық қабыршақтарының бірі (бауырмен жорғалаушылардың, құстардың және сүтқоректілердің). Несепқабық — ішкі ұрык қабығы — қағанақ (амнион) пен сыртқы ұрық қабығы — бүрліқабық (хорион) аралығында орналасады. Ол ұрық денесімен жіңішке өзек (урахус) арқылы байланысады. Аллантоис пен хорион бірігіп, аллантохорион бүрлі қабығын құрайды. Бүл қабық арқылы ұрықжолдас (плацента) пен ұрық кіндігін байланыстыратын қан тамырлары өтеді. Құстарда несепқабықтың қан тамырлары ұрық пен сыртқы орта аралығындағы газ алмасуды қамтамасыз етеді.
АЛЛЕЛЬ (от греч. аllelon – друг друга, взаимно) – одно из возможных  состояний определенного структурного гена Аллельные гены отвечают за проявление одного и того же признака, например, в опытах Г.Менделя: цвет семян гороха (может определяться аллельным геном, отвечающим за проявление желтого цвета семян или аллельным ему геном, отвечающим за проявление  зеленой окраски) или форма семян гороха (аллелями гладкой и морщинистой формы семян). В каждом диплоидном организме  присутствуют только два аллеля одного гена, которые располагаются строго в одинаковых местах (локусах) гомологичных хромосом. Важным свойством проявления  в фенотипе аллельных генов является принцип доминирования одного аллея над другим (А над а или В над b). По наличию в генотипе организма одинаковых или разных аллелей одного признака их называют гомозиготными (с генотипами АА и аа) или гетерозиготными (с генотипом Аа). Поскольку аллели какого либо гена могут мутировать, то в популяции организмов может присутствовать и более двух аллелей одного признака. Так у людей  группы крови определяются тремя аллельными генами (А, В, О), но в организме отдельного человека могут присутствовать только любые два из них.
ALLELE. An allele (UK /ˈæliːl/ or US /əˈliːl/), or allel, is one of a number of alternative forms of the same gene or same genetic locus.[1][2] Sometimes, different alleles can result in different observable phenotypic traits, such as different pigmentation. However, most genetic variations result in little or no observable variation. Most multicellular organisms have two sets of chromosomes; that is, they are diploid. These chromosomes are referred to as homologous chromosomes. If both alleles at a locus (or gene) on the homologous chromosomes are the same, they and the organism are homozygous with respect to that gene. If the alleles are different, they and the organism are heterozygous with respect to that gene. The word "allele" is a short form of allelomorph ("other form", a word coined by William Bateson[3]), which was used in the early days of genetics to describe variant forms of a gene detected as different phenotypes. It derives from the Greek prefix ἀλλήλ, allel, meaning "reciprocal" or "each other", which itself is related to the Greek adjective ἄλλος (allos; cognate with Latin "alius"), meaning "other".

АЛЛЕЛЬ (гр. ἀλλήλων) — сәйкес хромосомалардың бірдей үлескілерінде болып, баламалы (қарама-қарсы қалыптағы) белгілерiнің дамуына жауап беретін дәл сол геннің әр түрлі қалпы. Мысалы, асбұршықтардың сары және жасыл түс
АЛЛЕРГИЯ (от греч. allos – иное действие) — это  реакция организма, обладающего повышенной чувствительностью к чужеродным антигенам. Проявляется в виде отеков, покраснений кожи, чихания, кашля в ответ на попадание в организм пыльцы растений, например, домашней пыли, некоторых лекарств или пищи. Тяжелые формы аллергии сопровождаются воспалениями, спазмами или расслаблениями гладких мышц. Аллергия возникает при нарушениях иммунитета.
ALLERGIES, also known as allergic diseases, are a number of conditions caused by hypersensitivity of the immune system to something in the environment that usually causes little problem in most people. These diseases include hay fever, food allergies, atopic dermatitis, allergic asthma, and anaphylaxis. Symptoms may include red eyes, an itchy rash, runny nose, shortness of breath, or swelling. Food intolerances and food poisoning are separate conditions. Common allergens include pollen and food. Metals and other substances may also cause problems. Food, insect stings, and medications are common causes of severe reactions. Their development is due to both genetic and environmental factors. The underlying mechanism involves immunoglobulin E antibodies (IgE), part of the body's immune system, binding to an allergen and then to a receptor on mast cells or basophils where it triggers the release of inflammatory chemicals such as histamine. Diagnosis is typically based on a person's medical history. Further testing of the skin or blood may be useful in certain cases Positive tests, however, may not mean there is a significant allergy to the substance in question. Early exposure to potential allergens may be protective. Treatments for allergies include avoiding known allergens and the use of medications such as steroids and antihistamines. In severe reactions injectable adrenaline (epinephrine) is recommended. Allergen immunotherapy, which gradually exposes people to larger and larger amounts of allergen, is useful for some types of allergies such as hay fever and reactions to insect bites. Its use in food allergies is unclear. Allergies are common. In the developed world, about 20% of people are affected by allergic rhinitis, about 6% of people have at least one food allergy, and about 20% have atopic dermatitis at some point in time. Depending on the country about 1 and 18% of people have asthma. Anaplaxis occurs in between 0.05–2% of people. Rates of many allergic diseases appear to be increasing. The word "allergy" was first used by Clemens von Pirquet in 1906.
АЛЛЕРГИЯ — (көне грекше: ἄλλος— басқаша, ergon — әрекет, жауап) — организмнің қоршаған ортаның кейбір әсерлеріне әдеттегіден тыс сезімталдығы. Аллергия терминін алғаш 1906 жылы Австрия педиаторлары К.Пирке мен Б.Шик енгізген. Аллергия туралы деректер көне заманнан белгілі. Гален (2 ғасыр) раушан гүлінен адам мұрынының бітіп қалатыны туралы жазған. Аллергияны туындататын заттарды аллергендер дейді. Аллергендер организмге сырттан түсетін (экзогендік) және организмнің өзінде өндірілетін (эндогендік) болып ажыратылады. Экзогендік аллергендерге өсімдіктердің тозаңдары, жануарлардың түбіті, қайызғағы, үй шаңы, кір жуғыш ұнтақтар, кейбір тағамдық заттар, дәрі-дәрмектер (новокаин, пенициллин, витаминдер т.б.), микробтар мен вирустар, өндірістік өнімдер жатады. Эндогендік аллергендер көпшілік жағдайларда әртүрлі микробтардың, вирустардың, суық немесе ыстық температуралардың, улы химиялық заттардың, иондағыш сәулелердің әсерлерінен организімнің өзінде пайда болады. Аллерген организмге алғаш рет түскенде иммундық жүйелерге әсер етіп, оның сол аллергенге сезімталдығын көтереді. Кейін бұл аллергеннің қайталап түсуі салдарынан аллергиялық ауру пайда болады. Аллергияның кең тараған түрлеріне: бронхиалдық демікпе, есекжем, Кванке ісінуі, поллиноздар (грекше pollen — шөп тозаңдарынан дамитын ауру) және анафилаксиялық шок жатады. Аллергиямен ауырған адам аллерголог-дәрігердің бақылауында болуы керек.

АЛЬБИНИЗМ (от лат. albus – белый) – врожденное отсутствие окраски покровов (кожи, волос, перьев и т.д.) и радужной оболочки глаз у животных и человека. У растений альбинизм проявляется в частичном или полном отсутствии зеленой окраски. Альбиносы – это особи, гомозиготные по рецессивному аллелю, у которых блокирован синтез красящего пигмента меланина. Альбиносы, как правило, менее жизнеспособные особи, так как с альбинизмом могут быть сцеплены некоторые рецессивные неблагоприятные мутации. Чистые линии лабораторных животных-альбиносов используют для генетических экспериментов.

ALBINISM in humans (from the Latin albus, "white"; see extended etymology, also called achromia, achromasia, or achromatosis) is a congenital disorder characterized by the complete or partial absence of pigment in the skin, hair and eyes due to absence or defect of tyrosinase, a copper-containing enzyme involved in the production of melanin. It is the opposite of melanism. Unlike humans, other animals have multiple pigments and for these, albinism is considered to be a hereditary condition characterised by the absence of melanin in particular, in the eyes, skin, hair, scales, feathers or cuticle. Albinism results from inheritance of recessive gene alleles and is known to affect all vertebrates, including humans. While an organism with complete absence of melanin is called an albino (UK /ælˈbiːnoʊ/, or US /ælˈbaɪnoʊ/) an organism with only a diminished amount of melanin is described as leucistic or albinoid. Albinism is associated with a number of vision defects, such as photophobia, nystagmus, and amblyopia. Lack of skin pigmentation makes for more susceptibility to sunburn and skin cancers. In rare cases such as Chédiak–Higashi syndrome, albinism may be associated with deficiencies in the transportation of melanin granules. This also affects essential granules present in immune cells leading to increased susceptibility to infection.

АЛЬБИНИЗМ, реңсіздік (лат. albus — ақ) — организмнің өзіне тән түсінің жоғалуы. Альбинизм — рецессивті генге байланысты тұқым қуалайтын белгі. Бұл ген гомозигота кезінде меланин, хлорофилл пигменттері синтезін тежейді. Адамдар мен жануарлардың түрге тән сыртқы пигментациясы іштен туа қалыпты аспай көзі, қасы, шашы, түгі, терісі т.б. өзгелерден ерекше түске боялады. Өсімдіктерде альбинизм олардың жасыл түске толық немесе жартылай боялмай шығуымен байқалады. Зертханалық жануарлардың таза линияларының альбионостары генетикалық тәжірибе үшін қолданылады. Aльбинизмге ұшыраған жануарлар мен адамдардың терісі мен жүнінде және көздің нұрлы қабықшасында тиісті пигменттің (меланин) жоқтығынан олар бозғыл тартады. Ал өсімдіктерде хлорофилл болмауынан фотосинтез процесі тоқтайды да, өсімдік өз тіршілігін жояды. Альбинизмге шалдыққан организмді альбинос деп атайды. Альбиностардың жарықты сезінуі өте жоғары болады. Лабораториялық жануарлардың (қоян, егеуқұйрық тышқан т. б.) таза альбиностары тек зерттеу жұмыстары үшін өсіріледі.


АЛЬВЕОЛА (от лат. alveolus – ячейка, лунка, пузырек): 1 – пузыревидные выпячивания в легких млекопитающих на концах разветвлений бронхов. Стенки альвеол  тонкие, растяжимые, окутанные сетью  мельчайших кровеносных сосудов — капилляров, что обеспечивает хороший газообмен между альвеолярным воздухом и кровью;  2 – углубления в челюстях млекопитающих, где расположены корни зубов. Альвеола — ячейковидный концевой отдел железы, то же, что ацинус; Альвеола — пузырьковидное образование в лёгких, оплетённое сетью капилляров. Через стенки альвеол (в лёгких человека их свыше 700 млн) происходит газообмен; Альвеола (в стоматологии) — зубная лунка, углубление в челюсти, в которой находится корень зуба; Альвеолы — ряд бугорков в ротовой полости между верхними передними зубами и передней частью нёба. Участвуют в произношении альвеолярных согласных; Альвеолы — уплощённые вакуоли, прилагающие к клеточной мембране инфузорий.
ALVEOLUS (disambiguation) Alveolus (pl. alveoli, adj. alveolar) is a general anatomical term for a concave cavity or pit. Alveolus may refer to: In anatomy and zoology in general
Pulmonary alveolus, an air sac in the lungs
Alveolar cell or pneumocyte
Alveolar ductAlveolar macrophageMammary alveolus, a milk sac in the mammary glands
Alveolar gland Dental alveolus, also known as "tooth socket", a socket in the jaw that holds the roots of teeth
Alveolar ridge, the jaw structure that contains the dental alveoli
Alveolar canalsAlveolar processarteries
Superior alveolar artery (disambiguation)
Anterior superior alveolar arteriesPosterior superior alveolar arteryInferior alveolar arterynerves
Anterior superior alveolar nerveMiddle superior alveolar nerveInferior alveolar nerveIn Botany, Microbiology, and related disciplines alveoli may be:
Surface cavities or pits, such as on the stem of Myrmecodia species
Pits on honeycombed surfaces such as receptacles of many angiosperms
Pits on the fruiting bodies of fungi such as Boletus or the ascocarps of fungi such as typical Ascomycetes
Pits on the valves of the tests of many diatomsIn medicine
Alveolar soft part sarcomaАЛЬВЕОЛА (лат. alveolus — ұяшық, көпіршік) — 1. қалталы альвеолярлық бездердің шеттік бөлімдері - (анамерлернемесеадинустар); 2. өкпе бронхыларының өте ұсақ тармақтарының ұшындағы капиллярларға толы домалақ немесе сопақша көпіршіктер; пішіні сопақша немесе дөңгелекше келген, кең қуысты анатомиялық немесе гистологиялық қапшық немесе көпіршік тәрізді құрылым. Кейбір бездердің сөл бөлетін соңғы бөлімдерінің, өкпе көпіршіктерінің, жоғарғы және төменгі жақ сүйектері тіс ұяшықтарының ғылыми атауы — "альвеола". Альвеолалардан адам мен жануарлар бездерінің ацинустары, өкпенің газ алмасу бөлімі құралған. Адам өкпесіндегі альвеолалардың орташа саны 700 млн. астам. 3. жоғары сатыдағы омыртқалы жануарлардың жақ сүйектерінде тіс тамыры орналасқан ұялар.
АМЕБЫ – простейшие, одноклеточные животные, относящиеся к  классу Саркодовые (Корненожки). Основной представитель класса амеб — это амеба протей. Она  лишена плотной оболочки, тело образует выросты (ложноножки), за счет которых амеба передвигается и питается (фагоцитоз). Существуют пресноводные раковинные амебы и морские радиолярии и фораминиферы, обладающие защитным скелетом. Размножение у амеб бесполое, путем митотического деления клетки надвое.
AMOEBA (genus) Amoeba is a genus of single-celled amoeboid protists in the family Amoebidae. The type species of the genus is Amoeba proteus, a common freshwater organism, widely studied in classrooms and laboratories. History and classification The first illustration of an amoeboid, from Roesel von Rosenhof's Insecten-Belustigung (1755). The earliest record of an organism resembling Amoeba was produced in 1755 by August Johann Rösel von Rosenhof, who named his discovery "der kleine Proteus" ("the little Proteus"), after Proteus, the shape-shifting sea-god of Greek Mythology.[4] While Rösel's illustrations show a creature similar in appearance to the one now known as Amoeba proteus, his "little Proteus'' cannot be identified confidently with any modern species. The term "Proteus animalcule" remained in use throughout the 18th and 19th centuries, as an informal name for any large, free-living amoeboid. In 1758, apparently without seeing Rösel's "Proteus" for himself, Carl Linnaeus included the organism in his own system of classification, under the name Volvox chaos. However, because the name Volvox had already been applied to a genus of flagellate algae, he later changed the name to Chaos chaos. In 1786, the Danish Naturalist Otto Müller described and illustrated a species he called Proteus diffluens, which was probably the organism known today as Amoeba proteus.The genus Amiba, from the Greek amoibè (ἀμοιβή), meaning "change", was erected in 1822 by Bory de Saint-Vincent. In, 1830. the German naturalist C. G. Ehrenberg adopted this genus in his own classification of microscopic creatures, but changed the spelling to "Amoeba."
АМЁБА (гр. Lodosea – өзгергіш) – қарапайымдар типіне жататын тамыраяқтылар класының өкілі. Қабыршақтары мен ішкі қаңқалары жоқ. Денесінің сыртқы пішіні тұрақсыз, көлемі 20 дан 700 мм кейде одан да зор. Жалған аяқтарының пішіні мен ұзындығы әрбір түрге тән. Амёбадың көпшілігі тұщы суларда, топырақта, теңіздерде және аздаған түрлері паразиттік тіршілік етеді. Денесі бір клеткадан құрылады, олардың денесінде қабықша болмайды. Дене пішіндері тұрақсыз: қалақша, саусақ, жебе тәрізді болып келеді. Амёбаның дене мөлшері 20 – 700 мкм шамасында. Денесінің кез келген жерінен үнемі өсіп шығатын жалған аяқтары болады. Соның көмегімен қозғалып, қорегін ұстайды. Ұстап алған қорегінің айналасында цитоплазмадан ас қорыту сөлі бөлініп, ас қорыту вакуолясы пайда болады да, онда қорегі қорытылады. Ал қорытылмай, сіңбей қалған қорегі әрбір 5 – 8 мин. сайын денесіндегі көпіршік тәрізді жиырылғыш вакуоля арқылы сыртқа шығарылады. Барлық денесімен тыныс алады. Амёбалардың әдетте бір ядросы болады, денесі екіге бөліну арқылы жыныссыз көбейеді. Амёбадың тіршілігіне қолайсыз жағдай туғанда оның денесі жұмырланып, сыртынан тығыз қорғаныс қабықша (циста) пайда болады. Ал қайтадан қолайлы жағдай туғанда циста жойылып, бұрынғысынша тіршілік ете бастайды. Амёбадың кейбір түрлері омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың организмінде, сондай-ақ адамның тоқ ішегінде паразиттік тіршілік етеді. Бұлардың ішінде ең зияндысы – дизентерия Амёбасы (Entamoeba hіstolytіca). Ол адамды амебиаз ауруына шалдықтырады.

АМИНОКИСЛОТЫ – органические соединения класса карбоновых кислот. Обязательно содержат   аминогруппу  –NH2+ и карбоксильную группу  -СООН—. Отсюда и название — аминокислоты. Двадцать различных аминокислот («волшебные» аминокислоты) входят в состав белковых молекул. Часть аминокислот животные организмы могут синтезировать самостоятельно, а часть, так называемых, незаменимых аминокислот (их 8 для взрослых и 10 для детей), они должны получать обязательно с пищей. Аминокислоты  участвуют в синтезе азотистых оснований, витаминов, медиаторов (химических трансляторов нервных импульсов), являются основными поставщиками атомов азота в организме.

Открытие аминокислот в составе белковАминокислота АббревиатураГод Источник Кто впервые выделил[1]ГлицинGly, G 1820 ЖелатинА. БраконноЛейцинLeu, L 1820 Мышечные волокна А. БраконноТирозинTyr, Y 1848 КазеинФ. БоппСеринSer, S 1865 ШёлкЭ. КрамерГлутаминовая кислотаGlu, E 1866 Растительные белкиГ. Риттхаузен
ГлутаминGln, Q Аспарагиновая кислотаAsp, D 1868 Конглутин, легумин (ростки спаржи) Г. Риттхаузен
АспарагинAsn, N 1806 Сок спаржиЛ.-Н. Воклен и П. Ж. РобикеФенилаланинPhe, F 1881 Ростки люпинаЭ. Шульце, Й. Барбьери
АланинAla, A 1888 Фиброин шелкаТ. Вейль
ЛизинLys, K 1889 КазеинЭ. ДрексельАргининArg, R 1895 Вещество рогаС. ГединГистидинHis, H 1896 Стурин, гистоныА. Кессель, С. ГединЦистеинCys, C 1899 Вещество рогаК. Мёрнер
ВалинVal, V 1901 КазеинЭ. ФишерПролинPro, P 1901 КазеинЭ. ФишерГидроксипролинHyp, hP 1902 ЖелатинЭ. ФишерТриптофанTrp, W 1902 КазеинФ. Гопкинс, Д. Кол
ИзолейцинIle, I 1904 ФибринФ. Эрлих
МетионинMet, M 1922 КазеинД. МёллерТреонинThr, T 1925 Белки овсаС. Шрайвер и др.
ГидроксилизинHyl, hK 1925 Белки рыбС. Шрайвер и др.
AMINO ACIDS are biologically important organic compounds containing amine (-NH2) and carboxylic acid (-COOH) functional groups, usually along with a side-chain specific to each amino acid.[1][2][3] The key elements of an amino acid are carbon, hydrogen, oxygen, and nitrogen, though other elements are found in the side-chains of certain amino acids. About 500 amino acids are known and can be classified in many ways. They can be classified according to the core structural functional groups' locations as alpha- (α-), beta- (β-), gamma- (γ-) or delta- (δ-) amino acids; other categories relate to polarity, pH level, and side-chain group type (aliphatic, acyclic, aromatic, containing hydroxyl or sulfur, etc.). In the form of proteins, amino acids comprise the second-largest component (water is the largest) of human muscles, cells and other tissues. Outside proteins, amino acids perform critical roles in processes such as neurotransmitter transport and biosynthesis. In biochemistry, amino acids having both the amine and the carboxylic acid groups attached to the first (alpha-) carbon atom have particular importance. They are known as 2-, alpha-, or α-amino acids (generic formula H2NCHRCOOH in most cases, where R is an organic substituent known as a "side-chain"); often the term "amino acid" is used to refer specifically to these. They include the 23 proteinogenic ("protein-building") amino acids, which combine into peptide chains ("polypeptides") to form the building-blocks of a vast array of proteins. These are all L-stereoisomers ("left-handed" isomers), although a few D-amino acids ("right-handed") occur in bacterial envelopes, as a neuromodulator (D-serine), and in some antibiotics.[12] Twenty of the proteinogenic amino acids are encoded directly by triplet codons in the genetic code and are known as "standard" amino acids. The other three ("non-standard" or "non-canonical") are selenocysteine (present in many noneukaryotes as well as most eukaryotes, but not coded directly by DNA), pyrrolysine (found only in some archea and one bacterium) and N-formylmethionine (which is often the initial amino acid of proteins in bacteria, mitochondria, and chloroplasts). Pyrrolysine and selenocysteine are encoded via variant codons; for example, selenocysteine is encoded by stop codon and SECIS element.[13][14][15] Codon–tRNA combinations not found in nature can also be used to "expand" the genetic code and create novel proteins known as alloproteins incorporating non-proteinogenic amino acids. Many important proteinogenic and non-proteinogenic amino acids also play critical non-protein roles within the body. For example, in the human brain, glutamate (standard glutamic acid) and gamma-amino-butyric acid ("GABA", non-standard gamma-amino acid) are, respectively, the main excitatory and inhibitory neurotransmitters; hydroxyproline (a major component of the connective tissue collagen) is synthesised from proline; the standard amino acid glycine is used to synthesise porphyrins used in red blood cells; and the non-standard carnitine is used in lipid transport. Nine proteinogenic amino acids are called "essential" for humans because they cannot be created from other compounds by the human body and so must be taken in as food. Others may be conditionally essential for certain ages or medical conditions. Essential amino acids may also differ between species. Because of their biological significance, amino acids are important in nutrition and are commonly used in nutritional supplements, fertilizers, and food technology. Industrial uses include the production of drugs, biodegradable plastics, and chiral catalysts.
Аминқышқылдар - молекуласында амин (~NH2) және карбоксил (-СООН) топтары бар органикалық қосылыстар: H2N-CH2-COOH (аминсірке қышқылы (глицин)) Аминқышкылдарын радикалындағы сутек атомдары амин тобына алмасқан карбон қышқылдарының туындылары ретінде қарастыруға болады. Кейбір аминқышқылдарының құрамында екі аминтобы, гидроксил тобы, тиол тобы — SH, екі карбоксил тобы болады. Құрамында әртүрлі функционалды топтары болғандықтан, аминқышқылдары гетерофункционалды қосылыстарға жатады. Аминқышқылдары табиғатта көп таралған: ақуыздардың, пептидтердің және т.б. физиологиялық белсенді қосылыстардың құрамына кіреді және бос күйінде де кездеседі. Тіршілік үшін аса маңызды қосылыс ақуыз молекуласы аминқышқылдар қалдықтарынан құралатындықтан, олардың маңызы өте зор. Ақуыз биосинтезіне жиырма шақты а-аминқышқылдары қатысады. Олардың біразы алмаспайтын аминқышқылдары. Олар организмде синтезделмейді немесе өте аз мөлшерде синтезделеді, сондықтан олардың организмге қажеттілігі тек қана тағаммен қамтамасыз етіледі.
АМНИОН — амниотический мешок или водная оболочка — одна из зародышевых оболочек у эмбрионов пресмыкающихся, птиц, млекопитающих.  Эволюционно амнион возник для защиты эмбрионов от высыхания при развитии вне водной среды. Поэтому у икринок рыб и земноводных, размножающихся в воде, его нет.  Амнион образует  амниотическую полость, заполненную амниотической жидкостью (замена водной среды), в которой развивается эмбрион сухопутных организмов. Появление амниона в эволюции живого относится к ароморфозам.
AMNION - The amnion is a membrane that closely covers the embryo when first formed. It fills with the amniotic fluid which causes the amnion to expand and become the amniotic sac which serves to provide a protective environment for the developing embryo. It is a feature of the amniotes which includes reptiles, birds, and mammals. Amphibians and fish are excluded from this group. The amnion stems from the extraembryonic somatic mesoderm on the outer side and the extraembryonic ectoderm on the inner side.
АМНИОН (гр. amnion — сулы қабық, қағанақ) — адам мен қағанақты омыртқалы жануарлар ұрығын (құрсақтағы шарананы, іштегі төлді, жұмыртқадағы балапанды) сыртынан тікелей қаптап жатқан жұқа қабырғалы, қуысы қағанақ сұйығына толған, пішіні көпіршікке ұқсас ішкі ұрық қабығы. Амнион екі қабаттан: тұлғалық қатпар нәтижесінде пайда болған, ұрықтантыс эктодермадан жетілген ішкі қабаттан жөне ұрықтантыс мезодермадан дамитын сыртқы қабаттан тұрады. Ол қуысындағы ұрық денесімен кіндік арқылы байланысып жатады.

АМНИОТЫ – высшие позвоночные животные, эмбриональное развитие которых происходит в амниотическом яйце. Типичными амниотами являются пресмыкающиеся и птицы; монофилетическая группа (клада) позвоночных животных, характеризующихся наличием зародышевых оболочек (см. ниже). Известны с раннего карбона. Группа входит в состав надкласса Tetrapoda (четвероногие); включает в себя пресмыкающихся, птиц, а также млекопитающих и прочих синапсид (остальные представители которых вымерли к концу нижнего мела).
AMNIOTES (from Greek ἀμνίον amnion, "membrane surrounding the fetus", earlier "bowl in which the blood of sacrificed animals was caught", from ἀμνός amnos, "lamb"[1]) are a clade of tetrapod vertebrates comprising the reptiles, birds and mammals that lay their eggs on land or retain the fertilized egg within the mother. They are distinguished from the anamniotes (fishes and amphibians), which typically lay their eggs in water. Older sources, particularly prior to the 20th century, may refer to amniotes as "higher vertebrates" and anamniotes as "lower vertebrates", based on the discredited idea of the Great Chain of Being. Amniotes are tetrapods (descendants of four-limbed and backboned animals) that are characterised by having an egg equipped with an amnios, an adaptation to lay eggs on land rather than in water as the anamniotes (including frogs) typically do. Amniotes include synapsids (mammals along with their extinct kin) and sauropsids (reptiles and birds), as well as their ancestors. Amniote embryos, whether laid as eggs or carried by the female, are protected and aided by several extensive membranes. In eutherian mammals (such as humans), these membranes include the amniotic sac that surrounds the fetus. These embryonic membranes and the lack of a larval stage distinguish amniotes from tetrapod amphibians. The first amniotes, referred to as "basal amniotes", resembled small lizards and evolved from the amphibian reptiliomorphs about 312 million years ago, in the Carboniferous geologic period. Their eggs could survive out of the water, allowing amniotes to branch out into drier environments. The eggs could also "breathe" and cope with wastes, allowing the eggs and the amniotes themselves to evolve into larger forms. The amniotic egg represents a critical divergence within the vertebrates, one enabled to reproduce on dry land—free of the need to return to water for reproduction as required of the amphibians. From this point the amniotes spread around the globe, eventually to become the dominant land vertebrates. Very early in the evolutionary history of amniotes, basal amniotes diverged into two main lines, the synapsids and the sauropsids, both of which persist into the modern era. The oldest known fossil synapsid is Protoclepsydrops from about 312 million years ago, while the oldest known sauropsid is probably Paleothyris, in the order Captorhinida, from the Middle Pennsylvanian epoch (ca. 306–312 million years ago).
АМНИОТТАР (гр. amniota — амниоттар, қағанақтылар) — ұрықтық даму кезеңі (эмбриондық кезең) ішкі ұрық қабығы — амнион (қағанақ) қуысындағы сұйық ортада өтетін жоғарғы сатыдағы омыртқалы жануарлар. Амниоттарға (қағанақтыларға) ұрықтары құрлықта дамуға бейімделген бауырымен жорғалаушылар, құстар, сұтқоректі жоғары сатыдағы жануарлар мен адам жатады. Бұлардың ұрықтары жұмыртқаның ішіндегі немесе жатырдағы ұрық қабықтарының қуысында дамиды. Амниоттар – жоғары сатыдағы омыртқалы жануарлар тобы. Олардың ұрығының дамуы кезінде ұрықтың сыртында әр түрлі бейімделушілік қасиеттері бар арнайы ұрық қабықшасы – қағанақ түзіледі. Қағанақтыларға бауырымен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер жатады. Қағанақтылардың бәрі де дара жынысты жануарлар әрі тек іштей ұрықтанады. Бұлар түрленбей дамиды, яғни ұрпақтарының дамуы кезінде дернәсілдік кезең болмайды. Ұрпақтарының сыртқы құрылысы бірден ересектеріне ұқсас болады. Қағанақтылардың ұрығының дамуы атмосфера ауасы бар ортада жүреді. Қағанақтыларды кейде нағыз құрлықта тіршілік етуге бейімделген омыртқалы жануарлар деп те атайды. Қағанақтылардың ұрықтанған жұмыртқасының құрылысы күрделенген. Жұмыртқада сары уыз бен белок мол, оның сыртында бірнеше арнайы ұрық қабықшалары (қағанақ, аллантоис, хорион, т.б.) пайда болған. Бұлардың жұмыртқасы қағанақсыздардың жұмыртқаларынан едәуір ірі болады. Қағанақтылардың жұмыртқасында қоректік заттардың қорының мол болуы ұрықтың түрленбей тікелей дамуына жағдай туғызады. Қағанақтылардың жұмыртқасын құрлыққа салуына байланысты көптеген бейімдеушілік белгілері қалыптасқан. Мыс., жұмыртқаны құрғап кетуден, мех. әсерлерден қорғайтын, газ алмасуына мүмкіндік жасайтын, сумен қамтамасыз ететін, ыдырау өнімдерін сыртқа шығаратын, т.б. бейімдеушілік белгілерін атауға болады. Жұмыртқа сыртындағы қорғаныштық қызмет атқаратын кальций тұздары сіңген ізбесті қабық, ұрықты даму барысында сумен қамтамасыз ететін ақуызды қабық, ұрық сыртындағы қағанақ қабық, ұрықтың тыныс алуын қамтамасыз ететін аллантоис қабығы және т.б. қабықтар ұрықтың қалыпты дамуына қолайлы жағдай жасайды. Қағанақтылардың бауырымен жорғалаушылар класы омыртқалы жануарлардың салқынқандылар, ал құстар мен сүтқоректілер – жылықандылар тобына жатады.
АНАБИОЗ (от греч. anabiosis – оживление, возвращение к жизни) – состояние организма, при котором обмен веществ настолько замедляется, что отсутствуют видимые проявления жизни. Примерами анабиоза  являются:  цисты простейших, споры  бактерий,  семена растений, состояние многих пресноводных рыб, земноводных и пресмыкающихся при понижении температуры. Для теплокровных организмов: птиц и млекопитающих — больше подходит термин спячка, как менее глубокие состояния «оцепенения» по сравнению с анабиозом. Анабиоз наблюдается при резком ухудшении условий существования (низкая температура, отсутствие влаги и др.). При наступлении благоприятных условий жизни происходит восстановление нормального уровня жизненных процессов. Наиболее устойчивы к высушиванию, нагреванию, охлаждению спорообразующие бактерии, грибы, простейшие (образующие цисту). У многоклеточных организмов угнетение жизнедеятельности и её почти полная остановка вошли в нормальный цикл развития — семена, споры. Мельчайшие организмы (например, эмбрионы до восьми клеток) могут быть криоконсервированы и потом восстановлены. Некоторые из них существуют в анабиозе до 13 лет. Животные, впадающие в анабиоз, могут терять половину и даже три четверти заключённой в тканях воды. Анабиоз по сравнению с оцепенением и спячкой сопровождается более глубоким подавлением жизнедеятельности. Явление анабиоза при высушивании и охлаждении используется для приготовления сухих живых вакцин, длительного хранения клеточных культур, консервирования тканей и органов. Имеются данные о возможности введения млекопитающих в состояние анабиоза с помощью таких газов, как углекислый газ, аргон, сероводород и пр.
Suspended animation is the slowing or stopping of life processes by exogenous or endogenous means without termination. Breathing, heartbeat, and other involuntary functions may still occur, but they can only be detected by artificial means. Tiny organisms (e.g. embryos up to eight cells) can be cryogenically preserved and revived. Some have been kept in suspended animation for as long as 13 years. Placing astronauts in suspended animation has been proposed as one way for an individual to reach the end of an interstellar or intergalactic journey, avoiding the necessity for a gigantic generation ship; occasionally the two concepts have been combined, with generations of "caretakers" supervising a large population of frozen passengers. Since the 1970s, induced hypothermia has been performed for some open-heart surgeries as an alternative to heart-lung machines. Hypothermia, however, provides only a limited amount of time in which to operate and there is a risk of tissue and brain damage for prolonged periods.
АНАБИОЗ (гр. anabіosіs – жандану, қайта тірілу) – қолайсыз жағдайда организмнің тіршілік қабілетінің уақытша жойылып, не мүлдем әлсіреп кету құбылысы немесе эволюциялық даму жолында организмнің тіршілік ортасына физиологиялық бейімделуі; уақытша күй, мұнда өміршендік процесстердің баяулатылғандығы соншалық тіршіліктің барлық құбылыстары толығымен байқалмайды. Анабиозға түсу мүмкіншілігі, ағзаның өмірдің күрт келеңсіз жағдайында тіршілік етуіне ықпал етеді. Анабиоз өсімдіктердің және жануарлардың микроағзаларында таралған. Өмір сүру үшін қолайлы жағдай туганда анабиозға түскен ағзалар белсенді өмірге қайта оралады. Анабиоз құбылысы омыртқасыз жануарларда, әсіресе, микроорганизмдер арасында жиі байқалады, сондай-ақ омыртқалы жануарлар мен өсімдіктер арасында да кездеседі. Кептіру, мұздату, қыздыру сияқты әсерлерге спора түзетін бактериялар, көзге көрінбейтін саңырауқұлақтар, қабықтанғыш қарапайымдар (циста түзетіндер) өте төзімді келеді. Анабиоз құбылысына мысал ретінде көптеген өсімдік тұқымдарының кептіргеннен соң ұзақ уақытқа өзінің өну қасиетін сақтап қалуын келтіруге болады. Жануарлар арасындағы Анабиоз құбылысын 1701 жылы голланд ғалымы А.Левенгуг ашқан. Гидра, құрт, моллюска, қосмекенділер және бауырымен жорғалаушылар Анабиоз құбылысы кезінде денесіндегі судың 1/2, кейде 3/4 бөлігін жоғалтады. Анабиоз қоршаған орта температурасы 0°С-қа төмендеген кезде қысқы ұйқыға кететін сүтқоректілерде де байқалады. Жасанды Анабиоз кезінде жануарлардың организміндегі тін аралық сұйық мұзға айналмай, тек тоңазыған қалпында болса ғана ол қайта тіріледі. Ал жасуша және белок молекулаларының]] құрам құрылымын бұзатын мұз кристалдары пайда болса, жануар қайта тірілмейді. Сүтқоректілердің қысқы ұйқысы мен тоңазу салдарынан болатын Анабиоз олардың жазғы ұйқысы мен құрғақшылық салдарынан болатын Анабиозға ұқсас. Анабиоз құбылысын кептіру, тоңазыту арқылы қолдан жасап, оны құрғақ тірі вакцина, бактериялар, вирустар, ісік жасушаларын, адам организміне қайта отырғызылатын түрлі тін және мүшелерді ұзақ уақыт сақтау кезінде қолданады. Жүректі, өкпені, миды хирург. жолмен емдегенде адам денесін тоңазыту, сондай-ақ ғарышқа ұшқан ғарышкер организмінің зиянды әсерлерге төзімділігін арттыру үшін де Анабиоз құбылысының маңызы зор.
АНАЛИЗАТОРЫ – системы чувствительных нервных образований, состоящие из рецепторов, проводящих путей и центра коры головного мозга. Анализаторы обеспечивают приспособительные реакции организма к изменениям во внешней и внутренней среде. Различают 5 видов анализаторов: зрительный, слуховой, вкусовой, обонятельный и осязательный анализаторы. Любой из перечисленных анализаторов состоит из трех звеньев: рецептора (нервные клетки, реагирующие на раздражение), проводящих путей и центра в коре головного мозга (где происходит сам анализ и синтез «раздражающей» информации). У разных животных могут быть в разной степени развиты те или другие анализаторы. Например, у летучих мышей в совершенстве развит слуховой анализатор, но, в связи с ночным образом жизни, слабо развит зрительный анализатор.
ANALYSER - This article does not cite any sources. Please help improve this article by adding citations to reliable sources.
For the optical device, see Polarizer. An analyser or analyzer (see spelling differences) is a person or device that analyses given data. It examines in detail the structure of the given data and tries to find patterns and relationships between parts of the data. An analyser can be a piece of hardware or a software program running on a computer. An analyser can also be an instrument or device which conducts chemical analysis (or similar analysis) on samples or sample streams. Such samples consist of some type of matter such as solid, liquid, or gas. Many analysers perform such analyses automatically or mostly automatically, such as autoanalysers.
АНАЛИЗАТОРЛАР немесе талдағыштар (анализаторы); (көне грекше: ἀνάλυσις - жіктелу, талдау) — шеткі қабылдағыш бөлімдерден басталып, ми орталықтарында аяқталатын күрделі жүйке механизмі, яғни ол дененің сыртқы және ішкі ортасын жүйке жүйесінің орталық бөлігімен байланыстырып түрған рефлекторлық доганың сезімтал бөлігі. Талдағыштар үш бөлімнен тұрады: 1) тітіркеністі қабылдайтын шеткі бөлім (рецепторлар); 2) жүйкелік қозуды өткізетін аралық бөлім; 3) қабылданған сезімге талдау жасалынатын ми жабынындағы және қыртыс астындағы сезімтал орталық бөлім. Анализаторлардың көмегімен адам мен жануарлар организмдері мен қоршаған орта арасында байланыс қалыптасады. Сонымен қатар, олар организмдегі зат алмасу процесінің қалыпты өтуі, үлпалар мен мүшелердің қанмен жабдықталуы, әртүрлі жүйелер қызметінің үйлесімді реттелуі туралы ақпараттармен орталық жүйке жүйесін хабардар етіп отырады Анализатор (Analyzer) - берілген алгоритмге сәйкес объектінің басты элементтеріне сипаттама беретін анализ жасау құрылғысы немесе бағдарлама. Желілік құрылғының жағдайын тексеретін, дестенің мазмұнына анализ жасайтын тәсіл. Анализатор- 1)зат қоспада қайсібір заттың бар жоғын анықтайтын аспап; 2)радио және электротехникада әр түрлі үрдістерді зерттейтін аспап
АНАЛИЗИРУЮЩЕЕ СКРЕЩИВАНИЕ – скрещивание особи с неизвестным генотипом с особью, гомозиготной по рецессивным аллелям. Например, особи, имеющие один доминантный аллельный ген (Аа) и особи, имеющие два доминантных аллеля (АА) фенотипически будут выглядеть одинаково. Так как же установить их генотип: гетерозиготны они или гомозиготны? Анализируюшее скрещивание позволяет по анализу потомства от скрещивания такой неизвестной особи с особью с генотипом аа, судить  о генотипе неизвестной особи: если будет наблюдаться единообразие потомства, то генотип неизвестной особи был гомозиготным АА; если будет наблюдаться расщепление в потомстве 1 : 1, то неизвестная особь была гетерозиготной с генотипом Аа.
TEST CROSS unnett squares showing typical test crosses and the two potential outcomes. The individual in question may either be heterozygous, in which half the offspring would be heterozygous and half would be homozygous recessive, or homozygous dominant, in which all the offspring would be heterozygous. In genetics, a test cross, first introduced by Gregor Mendel, involves the breeding of an individual with a phenotypically recessive individual, in order to determine the zygosity of the former by analyzing proportions of offspring phenotypes. Zygosity can either be heterozygous or homozygous. Those that are heterozygous have one dominant and one recessive allele. Individuals that are homozygous dominant have two dominant alleles, and those that are homozygous recessive have two recessive alleles. The genotype that an offspring has for each of its genes is determined by the alleles inherited from its parents. The combination of alleles is a result of the maternal and paternal chromosomes contributed from each gamete at fertilization of that offspring. During meiosis in gametes, homologous chromosomes experience genetic recombination and segregate randomly into haploid daughter cells, each with a unique combination of maternally and paternally coded genes. Dominant alleles will override the expression of recessive alleles. Test crosses are used to test an individual's genotype by crossing it with an individual of a known genotype. Individuals that show the recessive phenotype are known to have a homozygous recessive genotype. Individuals that show the dominant phenotype, however, may either be homozygous dominant or heterozygous. The phenotypically dominant organism is the individual in question in a test cross. The purpose of a test cross is to determine if this individual is homozygous dominant or heterozygous. Test crosses involve breeding the individual in question with another individual that expresses a recessive version of the same trait. Analyzing the proportions of dominant and recessive offspring determines if the individual in question is homozygous dominant or heterozygous. If all offspring from the test cross display the dominant phenotype, the individual in question is homozygous dominant; if half the offspring display dominant phenotypes and half display recessive phenotypes, then the individual is heterozygous. Since the homozygous recessive individual can only pass on recessive alleles, the alleles the individual in question passes on determine the phenotypes of the offspring.
АНАЛОГИЧНЫЕ ОРГАНЫ (от греч. analogia – подобие, сходство) – органы, выполняющие одинаковые функции, но имеющие различное строение и происхождение. Например: крылья птиц и крылья бабочек (крылья бабочки — это видоизменения  эктодермальной ткани, а крылья птиц — видоизмененные передние конечности); жабры рыб и жабры речного рака (у рыб жабры — это выросты глотки, а у ракообразных — видоизменения конечностей). Возникновение аналогичных органов связано с конвергентной эволюцией, т. е.  развитием сходных по функциям, но различных по происхождению образований в близких условиях среды.


Convergent evolution is the independent evolution of similar features in species of different lineages. Convergent evolution creates analogous structures that have similar form or function but were not present in the last common ancestor of those groups.[1] The cladistic term for the same phenomenon is homoplasy, from Greek for same form.[2] The recurrent evolution of flight is a classic example of convergent evolution. Flying insects, birds, and bats have all evolved the capacity of flight independently. They have "converged" on this useful trait. Functionally similar features arising through convergent evolution are termed analogous, in contrast to homologous structures or traits, which have a common origin but not necessarily a similar function. The British anatomist Richard Owen was the first scientist to recognise the fundamental difference between analogies and homologies. Bat and pterosaur wings constitute an example of analogous structures, while the bat wing is homologous to human and other mammal forearms, sharing an ancestral state despite serving different functions. The opposite of convergent evolution is divergent evolution in which related species evolve different traits. On a molecular level, that can happen from random mutation unrelated to adaptive changes; see long branch attraction. Convergent evolution is similar to but different from parallel evolution. Parallel evolution occurs when two independent but similar species evolve in the same direction and thus independently acquire similar characteristic; for instance, gliding frogs have evolved in parallel from multiple types of tree frog.
АНЕМОФИЛИЯ (от греч. anemos – ветер и филия – люблю), приспособленность растений к опылению ветром. У голосеменных растений — это единственный способ опыления. Биологический смысл анемофилии в перекрестном опылении, которое приводит к новым генетическим комбинациям у дочерних организмов. Цветковые (покрытосеменные) растения обладают следующими приспособлениями  к анемофилии: раздельнополость, двудомность, уменьшение или редукция околоцветника, мелкая, сухая пыльца, цветение до распускания листьев или высокое, по отношению к листьям, расположение цветка.
ANEMOPHILY or wind pollination is a form of pollination whereby pollen is distributed by wind. Almost all gymnosperms are anemophilous, as are many plants in the order Poales, including grasses, sedges and rushes. Other common anemophilous plants are oaks, sweet chestnuts, alders and members of the family Juglandaceae (hickory or walnut family).
АНЕМОАИЛИЯ, (гр. ανεμος - жел, гр. φιλια - сүйемін) - өсімдіктердің жел арқылы айқас тозаңдануы. Анемофилия жолымен тозаңданатын өсімдіктердің тозаңдары құрғақ, өте көп, жеңіл келеді. Мысалы, бір топ жүгерінің гүліне 50 млн-дай, орман жаңғағының бір сырға гүліне 4 млн-дай тозаң болады. Анемофилия жолымен барлық жабық тұқымды өсімдіктердің 1/10 бөлігі тозаңданады (астық тұқымдас өсімдіктер, әр түрлі ағаштар: қандыағаш, терек, шегіршін, емен, шамшат, жаңғақ, тұт, шөптесін өсімдіктер: сора, қалақай, құлмақ, шалаң т.б.). Желмен ұшатын тозаңдардың өте алысқа кететіндері де болады. Сөйтіп олар жүздеген км жердегі өсімдікті тозаңдандыруы мүмкін.

АНТИГЕНЫ (от анти… и греч. genes – рождающий) – вещества (или существа), воспринимаемые организмом как чужеродные и вызывающие специфический иммунный ответ. Антигенами могут являться вирусы и бактерии. Антигенами могут быть органические молекулы любых живых организмов (как свободные, так и расположенные на поверхности вирусов и микроорганизмов). В основном это белки, нуклеиновые кислоты, полисахариды. Антиген, проникающий в организм, связывается (блокируется) антителами – специфическими для данного антигена белками. Благодаря этой реакции обезвреживаются яды, болезнетворные микроорганизмы и вирусы, собственные отмершие или пораженные клетки.

In immunology, an antigen is a molecule capable of inducing an immune response on the part of the host organism, though sometimes antigens can be part of the host itself. In other words, an antigen is any substance that causes an immune system to produce antibodies against it. Each antibody is specifically produced by the immune system to match an antigen after cells in the immune system come into contact with it; this allows a precise identification of the antigen and the initiation of a tailored response. The antibody is said to "match" the antigen in the sense that it can bind to it thanks to adaptations performed to a region of the antibody; because of this, many different antibodies can be produced, with specificity to bind many different antigens while sharing the same basic structure. In most cases, an antibody can only bind one specific antigen; in some instances, however, antibodies may bind more than one antigen. In summary an antigen is a molecule that binds to Ag-specific receptors, but cannot necessarily induce an immune response in the body by itself. Antigens are usually peptides, polysaccharides or lipids. In general, molecules other than peptides (saccharides and lipids) qualify as antigens but not as immunogens since they cannot elicit an immune response on their own. Furthermore, for a peptide to induce an immune response (activation of T-cells by antigen-presenting cells) it must be a large enough size, since peptides too small will also not elicit an immune response. The term antigen originally described a structural molecule that binds specifically to an antibody. It expanded to refer to any molecule or a linear molecular fragment that can be recognized by highly variable antigen receptors (B-cell receptor or T-cell receptor) of the adaptive immune system. The antigen may originate from within the body ("self-antigen") or from the external environment ("non-self"). The immune system usually does not react to self-antigens under normal homeostatic conditions due to negative selection of T cells in the thymus and is supposed to identify and attack only "non-self" invaders from the outside world or modified/harmful substances present in the body under distressed conditions. Antigen presenting cells present antigens in the form of peptides on histocompatibility molecules. The T cells of the adaptive immune system recognize the antigens. Depending on the antigen and the type of the histocompatibility molecule, different types of T cells are activated. For T-Cell Receptor (TCR) recognition, the peptide must be processed into small fragments inside the cell and presented by a major histocompatibility complex (MHC). The antigen cannot elicit the immune response without the help of an immunologic adjuvant.[3] Similarly, the adjuvant component of vaccines plays an essential role in the activation of the innate immune system. An immunogen is a substance (or adduct) that is able to trigger a humoral and/or cell-mediated immune response.[8] It first initiates an innate immune response, which then causes the activation of the adaptive immune response. An antigen binds the highly variable immunoreceptor products (B-cell receptor or T-cell receptor) once these have been generated. All immunogen molecules are also antigens, although the reverse is not true. At the molecular level, an antigen can be characterized by its ability to bind to an antibody's variable Fab region. Different antibodies have the potential to discriminate among specific epitopes present on the antigen surface. A hapten is a small molecule that changes the structure of an antigenic epitope. In order to induce an immune response, it needs to be attached to a large carrier molecule such as a protein. Antigens are usually proteins and polysaccharides, and less frequently, lipids. This includes parts (coats, capsules, cell walls, flagella, fimbrae, and toxins) of bacteria, viruses, and other microorganisms. Lipids and nucleic acids are antigenic only when combined with proteins and polysaccharides.[citation needed] Non-microbial non-self antigens can include pollen, egg white and proteins from transplanted tissues and organs or on the surface of transfused blood cells. Vaccines are examples of antigens in an immunogenic form, which are intentionally administered to induce the memory function of adaptive immune system toward the antigens of the pathogen invading the recipient.
Антигендер (antigen; көне грекше: anti — карсы; көне грекше: genesis — шығу тегі) - организмге әртүрлі жолдармен енген және оган қарсы жүретін иммундық реакциялар нәтижесінде адам мен жануарлар денелерінде қарсыденелер (антиденелер) түзілетін, табиғаты организмге жат ірі молекулалы протеиндік заттар және полисахаридтер; қанға еніп, ерекше антиденелерді қалыптастыруға қабілеті бар полисахаридті немесе ақуызды заттар. Барлық ақуыздарда өте ауыр дерттен қорғау қасиеті бар. Мысалға адам жұқпалы арулардың қоздырғышымен залалданғанда адам ағзасында оны осы ауру қоздырғыштарынан қорғайтын антиденелер түзіледі. Антигендер — гендеp жағынан ерекше бөлек немесе олардың жасанды түрлері. Организмде арнайы иммундық (антидене, немесе әсерленген лимфоцит клеткаларын жасау) жауап туғыза алады. Антигендік қасиет барлық тірі организмдердің макромолекулаларына—белоктарға, полисахаридтерге, карбогидраттарға, липополисахаридтерге (табиғи антигендер) және бір қатар күрделі жасанды полимерлерге (жасанды антигендер) тән. Барлық табиғи Антигендер белгілі бір б и о л о- гиялық түрге тән, ал өзара олар тәнсіз, яғни әр түрге тән. Физико-химиялық қасиеттеріне қарай олар кор пускулдық (мысалы бактериялар), ерігіштік (мысалы токсиндер мен ферментер) болып бөлінеді. Антигендер қүрамында әрдайым иммундық жауаптың тәндігіне жауапкер детерминанттар болады. Бұл жауапкершілік Т-лимфоциттердің рецепторларына жабысу және қорғаныс жауаптарын тұрақтандырумен байланысты. Көпшілік Антигендер құрамында бірнеше тәнді және тәнсіз детерминанттар болады, сөйтіп олар к ө п немесе бір валентті бола алады. Егер мұндай антигендердің құрамында бөтен заттар болмаса, оларды д а р а Антигендер деп атайды. Антигендердің иммундық жауап туғызуын күшейту үшін оларды кейде минерал майына немесе басқа бір инертті қосымша әсерсіз заттарға қосады (депанентті Антигендер) Антигендердің тағы бір түрі — белгілі (енді) Антигендер. Олардың мо- лекулаларына радиоактивті изотоптар, ауыр металл атомдары, флюоресцентті бояулар енгізіледі, сондықтан олар морфологиялық және серологиялық зерттеулерде өте жақсы көрінетін болады
АНТИКОДОН, участок молекулы транспортной РНК, находящийся в её «головной» части, состоящий из трех нуклеотидов и распознающий комплементарно соответствующий ему участок информационной РНК –кодона. Содержит информацию об очередной аминокислоте в молекуле синтезируемого белка. Такое специфическое взаимодействие кодона с антикодоном происходит на рибосомах в процессе трансляции и приводит к правильной последовательности  аминокислот в полипептидной цепи.
Антикодон немесе қарсыкодон — үш нуклеотидтен құралған тасымалдаушы (транспорттық) РНҚ-ның бөлігі; 3 негізден тұратын топ- РНҚ комплеметарлы кодон т РНҚ молекуласында бекітілген. Ол өз кезегінде үш нуклеотидтен тұратын ақпаратгық (информациялық) РНҚ-ның бөлігі — кодонмен арнайы байланысу арқылы протеиндер полимерлеріндегі амин қышқылдарының орындарын дүрыс анықтап, жасуша цитоплазмасындағы протеиндердің биосинтезін реттеуге қатысады.
АНТИТЕЛА – белки, обладающие способностью распознавать антигены и связываться с ними, противодействуя их влиянию. Белки-антитела вырабатываются лимфоцитами и лейкоцитами. Присутствием антител в крови человека объясняется устойчивый иммунитет к таким заболеваниям, как корь, ветрянка, скарлатина и др. При отсутствии специфических антител многие заболевания становятся смертельно опасными – СПИД, рак.
ANTIBODY An antibody (Ab), also known as an immunoglobulin (Ig), is a large, Y-shaped protein produced mainly by plasma cells that is used by the immune system to identify and neutralize pathogens such as bacteria and viruses. The antibody recognizes a unique molecule of the harmful agent, called an antigen, via the variable region.[2][3] Each tip of the "Y" of an antibody contains a paratope (analogous to a lock) that is specific for one particular epitope (similarly analogous to a key) on an antigen, allowing these two structures to bind together with precision. Using this binding mechanism, an antibody can tag a microbe or an infected cell for attack by other parts of the immune system, or can neutralize its target directly (for example, by blocking a part of a microbe that is essential for its invasion and survival). Depending on the antigen, the binding may impede the biological process causing the disease or may recruit macrophages to destroy the foreign substance. The ability of an antibody to communicate with the other components of the immune system is mediated via its Fc region (located at the base of the "Y"), which contains a conserved glycosylation site involved in these interactions.[4] The production of antibodies is the main function of the humoral immune system.
Антиденелер немесе қарсыденелер — адам мен жануарлар организміне енген жат бөгде ірі молекулалы протеиндік заттарға (антигендерге) қарсы иммундық реакциялар нәтижесінде түзіліп, олардың зиянды әсерлерін жоятын протеиндік заттар (негізінен гамма-глобулиндер); адам және жылықанды жануарлар денесінде пайда болған антигендерге қарсы қан плазмасында түзілетін ақуыздық заттар. Антиденелер ағза иммунитетін күшейтуде маңызы үлкен. Антиденелерді лимфоциттер мен плазмоциттер бөледі. Қарсьщенелерге тән қасиет — тек өздерінің түзілуіне әсер еткен антигендермен ғана әрекеттесіп, оларды жояды. Антиденелер — организмде қан сарысуы мен ұлпаларда жинақталады. Қарсыденелер антигендермен әрекеттесу сипатына қарай агглютининдер, гемолизиндер, бактериолизиндер, преципитиндер болып бірнеше топтарға бөлінеді.
АНТРОПОГЕНЕЗ (от антропо…– человек и генез) происхождение человека, становление его как вида в процессе формирования общества. Предшественниками современного человека считают человекообразных обезьян — австралопитеков, древнейших людей – архантропов (питекантропы, синантропы, алантропы), древних людей — палеоантропов (неандертальцы), ископаемых людей современного анатомического типа — неоантропов (кроманьонцы). Факторами, обусловившими появление и развитие человека считают: общественный образ жизни, развитие сознания, способность использовать, а затем и создавать орудия труда. Эволюционными морфофизиологическими совершенствами человекообразных считаются: прямо хождение, освобождение передних конечностей, расширение таза, грудной клетки, увеличение мозговой части черепа и массы головного мозга, развитие руки как органа трудовой деятельности.
Human evolution is the evolutionary process that led to the emergence of anatomically modern humans. The topic typically focuses on the evolutionary history of the primates—in particular the genus Homo, and the emergence of Homo sapiens as a distinct species of the hominids (or "great apes")—rather than studying the earlier history that led to the primates. The study of human evolution involves many scientific disciplines, including physical anthropology, primatology, archaeology, paleontology, neurobiology, ethology, linguistics, evolutionary psychology, embryology and genetics. Genetic studies show that primates diverged from other mammals about 85 million years ago, in the Late Cretaceous period, and the earliest fossils appear in the Paleocene, around 55 million years ago. Within the Hominoidea (apes) superfamily, the Hominidae family diverged from the Hylobatidae (gibbon) family some 15–20 million years ago; African great apes (subfamily Homininae) diverged from orangutans (Ponginae) about 14 million years ago; the Hominini tribe (humans, Australopithecines and other extinct biped genera, and chimpanzees) parted from the Gorillini tribe (gorillas) about 8 million years ago; and, in turn, the subtribes Hominina (humans and biped ancestors) and Panina (chimps) separated about 7.5 million years ago. The basic adaptation of the hominin line is bipedalism. The earliest bipedal hominin is considered to be either Sahelanthropus or Orrorin; alternatively, either Sahelanthropus or Orrorin may instead be the last shared ancestor between chimps and humans. Ardipithecus, a full biped, arose somewhat later, and the early bipeds eventually evolved into the australopithecines, and later into the genus Homo.
Антропогенез (грек. anthropos – адам, genesіs – шығу тегі) – антропология ғылымының адамның шығу тегін, даму тарихын, оның жеке биол. түр болып қалыптасуын және адамзат қоғамының даму кезеңдерін әрі жаратылыстану, әрі қоғамдық ғылымдарға сүйене отырып зерттейтін негізгі саласы. Бұларды шешуде антропогенез приматология, эмбриология, физиология, психология, геология, археология, этнография, тіл білімі сияқты ғылымдардың нақты деректеріне сүйенеді. Чарлз Дарвиннің эволюциялық білім жүйесі бойынша адам тегі адам тәріздес маймылдан пайда болған, яғни адам баласы биол. жағынан бір түрге жатады деп дәлелденді. Бұл ілім адам эволюциясын үлкен үш дәуірге бөледі:
ең алғашқы адам тегінің өкілдері болып адам тәрізді маймылдар (антропоидтер) саналады. Олар негізінде екі аяқпен жүріп, қимыл жасаған. Дайын табиғи тастарды, таяқты және жануарлар сүйегін сол күйінде қол қаруы ретінде пайдаланған. Бұларды ғылымда жоғары сатыға дейін жетілген екі аяқты приматтар деп атайды. Өмір сүрген кезеңі бұдан 2–3 млн. жыл бұрын;
эволюция даму жолдарымен жетілгендер қатарына архантроп пен палеоантроптар жатады. Олар қолдан құрал-саймандар жасай білген және қауымдасу түрі біршама жүйеленген. Тіршілік еткен уақыты бұдан 1 млн. жыл бұрын;
ең соңғы эволюция дәуірде бүгінгі адамдардың түрі – неантроптар қалыптасқан. Бұлар соңғы палеолит дәуірінде, яғни 40–50 мың жыл бұрын өмір сүрген. Ең алғашқы приматтар өкіліне австралопитектер жатады. Олардың сүйектерінің көп табылған жерлері Оңтүстік және Шығыс Африканың ашық қыраттары. Бұлардың тік жүргендігі, тастан қарапайым құралдар жасап пайдаланғандығы анықталды. Маңдай бітісі, саусақтарындағы буын сүйектерінің саны, қолқа доғасынан шығатын артерияның тарамдалу тәртібі, өкпесінің үлестерге бөлінуі адамға ұқсас. Бірақ мұның бәрі тікелей емес, қарапайым ғана ұқсастықтар. Сондықтан қазіргі маймылдардың бір де бірі адам тегі болып есептелмейді.
АНТРОПОЛОГИЯ – наука, изучающая человека, как биологический вид.
ANTHROPOLOGY is the study of various aspects of humans within societies of the past and present. Social anthropology and cultural anthropology,[1][2][3] studies the norms and values of societies. Linguistic anthropology studies how language affects social life. Biological or physical anthropology studies the biological development of humans. Archaeology, which studies past human cultures through investigation of physical evidence, is thought of as a branch of anthropology in the United States, while in Europe, it is viewed as a discipline in its own right, or grouped under other related disciplines such as history.
АНТРОПОЛОГИЯ — адамның шығу тегін, дамуын, дене құрылысын, нәсілдік ерекшеліктерін зерттейтін жалпы биология ғылымының қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысы бар саласы. Антропология (грекше arthropos – адам, logos – ілім) терминін алғаш рет Аристотель енгізді.
АОРТА (от лат. aorte – поднимаю (сердце) – главная и самая крупная артерия кровеносной системы позвоночных. Самый большой непарный артериальный сосуд большого круга кровообращения. Аорту подразделяют на три отдела: восходящую часть аорты, дугу аорты и нисходящую часть аорты, которая, в свою очередь, делится на грудную и брюшную части.
Aorta. The aorta (/eɪˈɔːrtə/) is the main artery in the human body, originating from the left ventricle of the heart and extending down to the abdomen, where it splits into two smaller arteries (the common iliac arteries). The aorta distributes oxygenated blood to all parts of the body through the systemic circulation.
Қолқа (pron-en|eɪˈɔrtə; грекше ἀορτή - aortē, ἀείρω - aeirō "көтеремін") - 1. омыртқалылардың қан айналыс жүйесіндегі ең ірі артерия қан тамыры; жүректің сол қарыншасынан басталады, дененің барлық тіндері мен органдарын қанмен қоректендіреді.
АППАРАТ ГОЛЬДЖИ – органелла клетки, состоящая из окруженных мембранами полостей. Служит для накопления и последующего вывода в цитоплазму продуктов синтеза клетки: белков, углеводов и липидов.Аппарата Гольджи состоит из плоских дискообразных мешочков (цистерн), ограниченных мембраной и уложенных в диктиосому. При участии комплекса Гольджи образуются такие важнейшие вещества как: белки грудного молока, желчь, зубная эмаль, амилаза слюны, коллаген, белковые гормоны гипофиза. Аппарат Гольджи был назван так в честь итальянского учёного Камилло Гольджи, впервые обнаружившего его в 1898 году.
Golgi apparatus. Micrograph of Golgi apparatus, visible as a stack of semicircular black rings near the bottom. Numerous circular vesicles can be seen in proximity to the organelle. The Golgi apparatus (/ˈɡoʊldʒiː/), also known as the Golgi complex, Golgi body, or simply the Golgi, is an organelle found in most eukaryotic cells. It was identified in 1897 by the Italian physician Camillo Golgi and named after him in 1898. Part of the cellular endomembrane system, the Golgi apparatus packages proteins into membrane-bound vesicles inside the cell before the vesicles are sent to their destination. The Golgi apparatus resides at the intersection of the secretory, lysosomal, and endocytic pathways. It is of particular importance in processing proteins for secretion, containing a set of glycosylation enzymes that attach various sugar monomers to proteins as the proteins move through the apparatus.
Гольджи аппараты –– жасуша биосинтезінің өнімдерін түзілу және тасымалдау қызметін атқаратын мүшесі. Гольджи аппараты бөліктері жалпақ пішінді іші қуыс бірінін үстіне бірі қаланып орналасқан.
АРЕАЛ (от area – площадь, пространство) – часть территории, в которой распространены и проходят полный цикл своего развития виды, роды, семейства. 1) Область распространения на земной поверхности какого-либо явления, определённого типа сообществ организмов, сходных условий (напр., ландшафтов) или объектов (напр., населенных мест); в биологии — область распространения и развития определённого таксона (вид, род и др.) или типа сообщества животных и растений. В медицине ареалом возбудителя болезни называют область естественного распространения возбудителя данного инфекционного заболевания 2) Один из способов картографического изображения (метод ареалов).
Habitat . A habitat is an ecological or environmental area that is inhabited by a particular species of animal, plant, or other type of organism. The term typically refers to the zone in which the organism lives and where it can find food, shelter, protection and mates for reproduction, utilizing the qualities the species has adapted to survive within the ecology of the habitat. It is the natural environment in which an organism lives, or the physical environment that surrounds a species population.
Ареал — (лат. area – алаң, кеңістік) – өсімдіктер мен жануарлар түрінің, туысының, тұқымдасының құрлықта не судағы таралған аймағы; берілген таксон таралып және оның дамуынын толық циклі өтетеін жердің немесе теңіздің беті (түр, топ, қатар және т.б.). Ареал онда ағзалар соның бойымен немесе бірқалыпты орналасса ол тұтас болады, егер ағзалардың таралуы екі немесе бірнеше бір-бірінен оқшауланған аймақтармен шектелсе онда бөлінген болады. Ареалдар космополитті олар жер шарының көптеген аумағын алып жатыр. Өсімдіктердің эндемикалық түрлері осыларға қарама кайшы келетін жіңішке ареалдар бөледі; жер бетінде қандай да бір табиғи құбылыстың (жануарлар, өсімдіктер, пайдалы қазбалар түрлері және тағы да басқалары) таралған атырабы[1]; физикалық және қоғамдық географияда қолданылатын ұғым. Мысалы, биогеографияда Ареал — тірі организм топтарының (түрдің, туыстың және тағы да басқалары), экономикалық географияда — әр ауыл шаруашылығы да немесе өнеркәсіп саласының таралған атырабы және тағы да басқалары
Арогенез — процесс преобразования организации, ведущий к ароморфозу (синоним − анагенез[1]). Иногда используется как синоним понятия ароморфоз, что является не совсем корректным (см. аргументацию, например: А. С. Северцов 1987: 64). Арогенез в качестве макроэволюционного процесса не может быть непрерывным, поскольку в этом случае утрачивается преемственность, и адаптации для организмов (таксонов) оказываются невозможными. Поэтому в качестве постоянного эволюционного процесса арогенез может мыслиться только как некая идеальная линия, составленная из развития разных таксонов. Арогенез — направление эволюции, при котором, в результате приобретения новых крупных приспособлений, развитие групп сопровождается расширением адаптивной зоны и выходом в другие природные зоны. Л. Е. Гринин и А. В. Коротаев считают, что понятие арогенеза вполне применимо к социальной эволюции, где появление нового социального арогенного качества.
Арогенез (грек. aіr( — көтеремін, g(nesіs — пайда болуы) — тірі ағзаның құрылысы мен қызметінде ірі өзгерістер туғызатын эволюциялық даму; организм үшін маңызы өте зор ағзалардың құрылысы мен олардың атқаратын қызметінің күрделеніп, жоғары сатыға көтерілуі. Ресей ғалымы А.Н. Северцов (1925) бұл құбылысты ароморфоз немесе морфофизиологиялық прогресс деп атады. Мыс., қосмекенділерде өкпе арқылы тыныс алуына байланысты кіші қан айналым шеңберінің пайда болуы, жүректің үш, соңынан құстар мен сүтқоректілерде төрт камераға бөлінуі т.б. Мұндай өзгерістердің қалыптасуы ағзалардың жаңа тіршілік ортасына бейімделуіне мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде эволюция барысында құрлықтық омыртқалылардың кластары қалыптасып жетілді. Ал мұның өзі тіршілік иелерінің түрлерінің пайда болуына,олардың кеңеюіне жаңа тұқымдар мен жаңа түрлердің қалыптасуына себеп болады.
Orogenesis — the process of transformation of the organization conducting to an aromorphosis (a synonym − анагенез [1]). The aromorphosis is sometimes used as a concept synonym that is not absolutely correct (see the argument, for example: A.S. Severtsov 1987: 64). The orogenesis as macroevolutionary process can't be continuous as in this case the continuity is lost, and adaptations for organisms (taxons) are impossible. Therefore as continuous evolutionary process the orogenesis can be thought only as the certain ideal line made of development of different taxons. Arogenez — the direction of evolution at which, as a result of acquisition of new large devices, development of groups is followed by expansion of an adaptive zone and an exit in other natural zones. L. E. Grinin and A. V. Korotayev consider that the concept of an orogenesis is quite applicable to social evolution where emergence of new social arogenny quality.
АРОМОРФОЗЫ (от греч. airo – поднимаю и mоrphоsis – образец, форма), крупные наследственно закрепленные эволюционные изменения строения и функций организмов, ведущие к биологическому прогрессу. С ароморфозами связывают появление новых таксонов высокого ранга.Это объясняется тем, что возникающие ароморфные изменения позволяют организмам завоевывать  новые среды обитания, переходить  к иным способам питания (автотрофное, гетеротрофное, хемотрофное), размножения, что, в свою очередь, приводит к существенным различиям между систематическими группами. Эволюционное изменение строения, приводящее к общему повышению уровня организации организмов. Ароморфоз — это расширение жизненных условий, связанное с усложнением организации и повышением жизнедеятельности.


АROMORFOZY (from Greek airo – I lift also morphosis – a sample, a form), the fixed evolutionary changes of a structure and functions of organisms large hereditarily leading to biological progress. Connect emergence of new taxons of a high rank with aromorfoza. This results from the fact that the arising aromorfny changes allow organisms to win new habitats, to pass to different ways of food (autotrophic, geterotrofny, hemotrofny), reproduction that, in turn, results in essential distinctions between systematic groups. The evolutionary change of a structure leading to the general increase of level of the organization of organisms. The aromorphosis is the expansion of vital conditions connected with complication of the organization and increase of activity.
Ароморфоз (көне грекше: аіro — көтеру, көне грекше: тофһе — форма, пішін) — органикалық дүние дамуының негізгі эволюциялық бағыттарының бірі, қоршаған орта әсерлеріне байланысты тірі организмдердің құрылымдық және қызметтік жағынан күрделеніп, жоғары сатыға көтерілуі. Мыс., бауьфымен жорғалаушылардың арғы тектерінің сүтқоректі жануарларға айналу кезінде 3 камералы жүректен 4 камералы жүректің жетілуі және т.б. Морфологиялық-физиологиялық үдеріс. Бұл орасан зор бейімделгіштіктің пайда болуы, ол тіршілікке бейімділікті едәуір көтеріп, жаңа тіршілік ортасына көшуге жәрдемдеседі. Ароморфоздардың пайда болып, көбеюі арқасында кластар, белімдер, типтер, дүниелер тәрізді ірі таксондар пайда болады.
АРХЕГОНИЙ (от греч. arche – начало и gone – рождение, материнская утроба) – женская половая структура мхов, плаунов, папоротников, хвощей и голосеменных. В архегонии происходит оплодотворение находящейся в нем яйцеклетки. В процессе эволюции архегоний постепенно упрощался и у цветковых растений он отсутствует. (др.-греч. ἀρχή — начало, γονή — потомство) — женский орган полового размножения у высших споровых (мохообразные, папоротниковидные и пр.) и голосеменных растений, многоклеточный орган полового размножения гаметофитов; гаметангий, в котором развиваются женские гаметы — яйцеклетки. Архегоний у высших растений — небольшое колбообразное тельце, состоящее из ножки, нижней расширенной части (брюшка) и верхней суженной части (шейки). Снаружи архегоний защищён бесплодными клетками. В брюшке архегония находится яйцеклетка.
Archegonium. An archegonium (pl: archegonia), from the ancient Greek ἀρχή ("beginning") and γόνος ("offspring"), is a multicellular structure or organ of the gametophyte phase of certain plants, producing and containing the ovum or female gamete. The corresponding male organ is called the antheridium. The archegonium has a long neck canal or venter and a swollen base. Archegonia are typically located on the surface of the plant thallus, although in the hornworts they are embedded.
Архегоний (гр. 'arche' — басталу, gone — пайда болу) — мүк, қырыққұлақ тәрізді плаун және жалаңаш тұқымды өсімдіктердің (кейде бұларды архегонийлі өсімдіктер деп атайды) аналық тұқым клеткасы; мүктердің сушырмауықтардың, қырықбуындардың, қырыққұлақтардың және жалаңаштұқымдылардың көп жасушалы аналық жыныс мүшесі. Оның пішіні шөлмек немесе қолба тәрізді төменгі кеңейген бөлігі құрсақ жоғарғы тарылған жағы мойын. Құрсақта қозғалмайтын аналық гамета жұмыртқа оның үстіңде құрсақ канал жасушалары орналасқан. Мойынның ішінде мойын канал жасушалары орналасқан. Жұмыртқалар пісіп жетілуіне дейін барлық канал жасушалары шырыштанады және төбесінде архегоний ашылады. Шырыш бойымен енуыз архегоний құрсағына еніп жұмыртқаны ұрықтандырады.
АСКАРИДА ЧЕЛОВЕЧЕСКАЯ (Ascaris lambricoides) – паразитический вид, относящийся к  типу круглых червей. У круглых червей, в отличие от паразитических плоских червей (их предшественников в эволюционном древе жизни) есть пищеварительная система со сквозным кишечником, они раздельнополые.
Интересен («жутко» интересен)  цикл развития человеческой аскариды:1. Яйца червя проглатываются человеком при еде немытых овощей или фруктов.2. Из яиц в двенадцатиперстной кишке выходит личинка и через слизистую кишки, вены, сердце, печень попадает в легкие. 3. Через стенки альвеол поднимается по трахее. 5. Попадает в пищевод и затем снова в кишечник, где развивается во взрослую аскариду. 6. Взрослый червь откладывает до 200 000 яиц, которые с фекалиями возвращаются в почву (и ждут нового нечистоплотного хозяина).
Ascaris lumbricoides is the small roundworm of humans, growing to a length of up to 35 cm (14 in). It is one of several species of Ascaris. An ascarid nematode of the phylum Nematoda, it is the most common parasitic worm in humans. This organism is responsible for the disease ascariasis, a type of helminthiasis and one of the group of neglected tropical diseases. An estimated one-sixth of the human population is infected by A. lumbricoides or another roundworm. Ascariasis is prevalent worldwide, especially in tropical and subtropical countries.
ASCARID HUMAN (Ascaris lambricoides) – the parasitic look relating to type of roundworms. Roundworms, unlike parasitic flat worms (their predecessors in an evolutionary tree of life) have a gastrointestinal tract with through intestines, they are diclinous. It is interesting the cycle of development of a human ascarid (is "terribly" interesting):
1. Eggs of a worm are swallowed by the person at food of dirty vegetables or fruit.
2. Eggs in a duodenum leave a larva and through mucous guts, veins, heart, the liver gets into lungs. 3. Through walls of alveoluses climbs a trachea. 5. Gets into a gullet and then again into intestines where develops in an adult ascarid. 6. The adult worm postpones until 200 000 eggs which with excrements come back to the soil (and wait for the new unscrpulous owner).
АССИМИЛЯЦИЯ (ассимилировать, усваивать) – синтез, образование веществ в организме, происходящий с затратами энергии АТФ. Одна из сторон метаболизма. Синонимы: анаболизм и пластический обмен.Продуктами ассимиляции в организме являются белки, жиры, углеводы, нуклеиновые кислоты и низкомолекулярные  органические соединения. Совокупность процессов синтеза в живом организме.
ASSIMILATION (to assimilate, acquire) – the synthesis, formation of substances in an organism happening to costs of energy of ATP. One of the parties of a metabolism. Synonyms: anabolism and plastic metabolism. Assimilation products in an organism are proteins, fats, carbohydrates, nucleinic acids and low-molecular organic compounds. Set of processes of synthesis in a live organism.
АССИМИЛЯЦИЯ (ұқсату, меңгеру) - адам организмінде болып жататын заттарды синтездеу, білімі, құралдарды энергиясын АТФ. Тараптардың бірі байқалды. Мағыналастар: Анаболдану және пластикалық айырбастау. Ақуыздар, көмірсулар, майлар, нуклеин қышқылдары және төмен молекулалық органикалық қосылыстар адам организмінде бейімделуге өнімдерімен болып табылады. Тірі күйінде процестерінің жиынтығы синтез қауіпті.
АТАВИЗМ (от лат. atavus – предок) – появление у отдельных особей данного вида признаков, которые существовали у отдаленных предков, но были утрачены в процессе эволюции. Примерами атавизмов являются развитие хвоста или сплошного волосяного покрова у человека, появление дополнительных молочных желез (многососковость).
Atavism is the tendency to revert to ancestral type. In biology, an atavism is an evolutionary throwback, such as traits reappearing which had disappeared generations before. Atavisms can occur in several ways. One way is when genes for previously existing phenotypical features are preserved in DNA, and these become expressed through a mutation that either knock out the overriding genes for the new traits or make the old traits override the new one. A number of traits can vary as a result of shortening of the fetal development of a trait (neoteny) or by prolongation of the same. In such a case, a shift in the time a trait is allowed to develop before it is fixed can bring forth an ancestral phenotype. In the social sciences, atavism is a cultural tendency—for example, people in the modern era reverting to the ways of thinking and acting of a former time. The word atavism is derived from the Latin atavus. An atavus is a great-great-great-grandfather or, more generally, an ancestor.
Атавизм , реверсия (лат. atavus — ертедегі тегі) — ағзаның жақын ата-тегінде жоқ, бірақ ертедегі ата-тегінде болған, алайда эволюция процесі барысында жойылып кеткен белгілердің ұрпақта кездейсоқ қайталануы. Мыс., ірі қара малдың және қойдың таза тұқымды мүйізсіз түрінен кейде мүйізі бар төл туады. Сол сияқты қазіргі жылқылардың ішінде үш ашатұяқты жылқы да болады. А-нің кейбір белгілері — денені қалың түк басу, қосалқы емшектер, құйыршық т.б. адамдарда да байқалады. А. белгілері организмдердің жоғарыда аталған белгілерін анықтайтын гендерде эволюция барысында толығымен сақталады. Олар қалыпты жағдайда репрессорлардың (реттеуші белок) әрекетіне байланысты бейтарап күйде болғанымен, қоршаған орта жағдайының әсерінен қайтадан белсенділік танытуы мүмкін. Адамда А. белгілерінің кездесуі, адамның шығуы мен тарихи дамуы жеке процесс емес екендігін, яғни органик. дүниенің дамуында жануарлар эволюциясымен тығыз байланысты болғанын көрсетеді.


Б Белки
Proteins
Ақуыз



БЕЛКИ – высокомолекулярные органические соединения, построенные из остатков аминокислот. Любая белковая молекула обладает первичной, вторичной и третичной структурами (сложные белки обладают четвертичной структурой). Структура молекулы белка определяется характером удерживающих ее связей и степенью спирализации. Первичная структура удерживается пептидными связями, вторичная – водородными, третичная – дисульфидными мостиками. Кроме перечисленных связей между витками спиралей возникают ионные и гидрофобные взаимодействия. Специфичность белков и их разнообразие определяются составом аминокислот, их количеством и последовательностью соединения  в молекуле белка. Функции белков в клетках и организме в целом на рисунке перечислены в такой последовательности, чтобы подчеркнуть значение первых 6 функций, являющихся прерогативой только белковых молекул. Остальные три функции бесспорно тоже важны, но ими обладают не только белки, но и жиры (липиды) и углеводы.

Proteins (/ˈproʊˌtiːnz/ or /ˈproʊti.ᵻnz/) are large biomolecules, or macromolecules, consisting of one or more long chains of amino acid residues. Proteins perform a vast array of functions within living organisms, including catalysing metabolic reactions, DNA replication, responding to stimuli, and transporting molecules from one location to another. Proteins differ from one another primarily in their sequence of amino acids, which is dictated by the nucleotide sequence of their genes, and which usually results in protein folding into a specific three-dimensional structure that determines its activity. A linear chain of amino acid residues is called a polypeptide. A protein contains at least one long polypeptide. Short polypeptides, containing less than 20-30 residues, are rarely considered to be proteins and are commonly called peptides, or sometimes oligopeptides. The individual amino acid residues are bonded together by peptide bonds and adjacent amino acid residues. The sequence of amino acid residues in a protein is defined by the sequence of a gene, which is encoded in the genetic code. In general, the genetic code specifies 20 standard amino acids; however, in certain organisms the genetic code can include selenocysteine and—in certain archaea—pyrrolysine. Shortly after or even during synthesis, the residues in a protein are often chemically modified by posttranslational modification, which alters the physical and chemical properties, folding, stability, activity, and ultimately, the function of the proteins. Sometimes proteins have non-peptide groups attached, which can be called prosthetic groups or cofactors. Proteins can also work together to achieve a particular function, and they often associate to form stable protein complexes.
Ақуыз — молекулалары өте күрделі болатын аминқышқылдарынан құралған органикалық зат; тірі организмдерге тән азотты күрделі органикалық қосылыс. Аминқышқылдары қалдықтарынан құралған жоғары молекуларлық органикалық түзілістер. Ақуыз организмдер тіршілігінде олардың құрылысы дамуы мен зат алмасуына қатысуы арқылы әртүрлі және өте маңызды қызмет атқарады. Ақуызды зат - құрамында міндетті түрде азоты бар күрделі органикалық қосылыс.
БАКТЕРИИ (эубактерии (Eubacteria), др.-греч. βακτήριον — палочка) — домен (надцарство) прокариотных (безъядерных) микроорганизмов, чаще всего одноклеточных. К настоящему времени описано около десяти тысяч видов бактерий и предполагается, что их существует свыше миллиона, однако само применение понятия вида к бактериям сопряжено с рядом трудностей. Изучением бактерий занимается раздел микробиологии — бактериология.
BACTERIA (/bækˈtɪəriə/; singular: bacterium) constitute a large domain of prokaryotic microorganisms. Typically a few micrometres in length, bacteria have a number of shapes, ranging from spheres to rods and spirals. Bacteria were among the first life forms to appear on Earth, and are present in most of its habitats. Bacteria inhabit soil, water, acidic hot springs, radioactive waste, and the deep portions of Earth's crust. Bacteria also live in symbiotic and parasitic relationships with plants and animals. There are typically 40 million bacterial cells in a gram of soil and a million bacterial cells in a millilitre of fresh water. There are approximately 5×1030 bacteria on Earth, forming a biomass which exceeds that of all plants and animals. Bacteria are vital in recycling nutrients, with many of the stages in nutrient cycles dependent on these organisms, such as the fixation of nitrogen from the atmosphere and putrefaction. In the biological communities surrounding hydrothermal vents and cold seeps, bacteria provide the nutrients needed to sustain life by converting dissolved compounds, such as hydrogen sulphide and methane, to energy. On 17 March 2013, researchers reported data that suggested bacterial life forms thrive in the Mariana Trench, which with a depth of up to 11 kilometres is the deepest part of the Earth's oceans.[7][8] Other researchers reported related studies that microbes thrive inside rocks up to 580 metres below the sea floor under 2.6 kilometres of ocean off the coast of the northwestern United States. According to one of the researchers, "You can find microbes everywhere — they're extremely adaptable to conditions, and survive wherever they are."
БАКТЕРИЯЛАР (гр. bakterion - «таяқша») — тек микроскопта ғана көрінетін аса ұсақ жасушалар және олар көптеген әр алуан аурулар туғызады бірақ көбінесе нейтралды қызметті атқарады. Бактерия - бір жасушалы организм, көбісі таяқша пішінді болып келеді. Бактерия негізінен түссіз тек кейбіреулерінде ғана аздап бояғыш заттар кездеседі. Фотосинтез құбылысы жүретін көк-жасыл қызыл түсті өкілдерін цианобактериялар деп атайды; ядросы, митахондриясы, пластидтері қалыптаспаған өте кішкентай біржасушалы организмдер. Бактериялар – табиғатта ең көп тараған, негізінен бір жасушадан тұратын, оқшауланған ядросы жоқ, қарапайымдылар. Алғаш рет бактерияларды 17 ғасырда голланд ғалымы, микроскопты жасаушы – Антони ван Левенгук байқаған. 19 ғасырда бактериялардың құрылысы мен табиғаттағы рөлін француз ғалымы Луи Пастер, неміс ғалымы Роберт Кох және ағылшын ғалымы Джозеф Листер зерттеді. Бактериялардың жасуша құрамында тұрақты жасуша қабаты, цитоплазмалық мембрана, цитоплазма, нуклеоид, рибосома болады. Ядроның қызметін дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) атқарады. Бактериялар ядросы мембрана қабығымен оқшауланбаған және онда хромотин жіптері түзілмейді. Бактериялар қарапайым бөліну арқылы көбейеді. Мысалы, 1 г қара топырақта 2 – 3 млрд. бактериялар, 1 г құмды топырақта 150 мың бактериялар, адам көп жиналған бөлме ауасының 1 м3-інде он мыңдай бактериялар тіршілік етеді. Олардың пішіндері әртүрлі: шар тәрізділерін – кокк, қосарланғандарын – диплококк, таяқша тәрізділерін – бациллалар, үтір тәрізділерін – вибриондар, таға тәрізділерін терроидтар, жүзім тәрізді шоғырланғандарын – стафилококтар деп атайды. Бактериялардың ұзындығы 1 – 20 мкм, ені 0,1 – 10 мкм, ал жіп тәрізділерінің ұзындығы 50 – 100 мкм-ге жетеді. Қолайсыз жағдай туғанда сырты қалың қабықпен қапталып спора түзеді. Бактериялар өте төменгі температурада (–1900С-та, ал споралары –2530С-та) тіршілік ете береді. Оларды өте жоғары температурада (+1000С-та) кептіргенде, кейбір түрлері (мысалы, гонококтар) тіршілігін тез жойса, дизентерия таяқшалары жеті тәулік, дифтериянікі отыз тәулік, туберкулездікі тоқсан тәулік, ал түйнеменің бациллалары он жылға дейін тіршілігін жоймайды. Бактерияларды ультракүлгін сәулелері ерітіп жібереді. Қышқылды, қантты, тұзды ортада тіршілік ете алмайды. Бактериялардың көпшілігі зиянсыз, ал зиянды түрлері көптеген жұқпалы аурулар (туберкулез, тырысқақ, көкжөтел, т.б.) тудырады.

БЕЗЗУБКИ (лат. Anodonta) — род пресноводных двустворчатых моллюсков семейства Unionidae. Распространены в Евразии (около 50 видов) и Америке. Обитают на илистом или песчаном грунте пресноводных водоёмов с медленным течением. Раковина удлинённо-овальная, длиной до 20—25 см, передний конец закруглён, задний заострён. У большинства видов раковина тонкостенная, с одинаковыми створками, без замковых зубов (отсюда название рода), внутри с перламутром. На задней (спинной) стороне створки соединены упругой связкой (лигаментом), которая автоматически открывает их при ослаблении действия мышц-замыкателей. Передвижение по грунту осуществляется при раскрытии створок раковины с брюшной стороны, в щель между которыми моллюск высовывает ногу — мускулистый клинообразный вырост, при помощи которого медленно ползёт по дну, при этом на илистом грунте могут прочерчиваться характерные глубокие борозды. При опасности беззубка втягивает ногу и захлопывает раковину с помощью двух мышц-замыкателей, концы которых прикреплены к разным створкам. Края мантии образуют лишь зачаточные сифоны. Через входной сифон поступает вода со взвешенными частицами пищи. Ток воды создается биением ресничек, покрывающими внутренние стороны мантии и жабры. Гонимая ресничками вода поступает в мантийную полость к ротовому отверстию, загоняется в него, поступает в пищеварительную систему. Таким образом, беззубки являются фильтраторами. Дыхательные процессы осуществляются одновременно с питанием. Поступающая через сифон вода омывает жабры — решетчатые двухслойные образования, расположенные по бокам ноги, которые поглощают растворённый в ней кислород и выделяют углекислый газ, удаляющийся с током воды через выводной сифон. Нервная система беззубки, как и у большинства двустворчатых моллюсков, образована тремя парами ганглиев — одна над пищеводом, вторая — в туловище, третья — в ноге. Ганглии связаны между собой отростками нервов. Органы чувств развиты слабо и представлены чувствительными клетками, рассеянными в мантии, отростках вводящего сифона и в эпителии ротовых лопастей. Недалеко от ножных ганглий имеется пара небольших статоцистов, отвечающих за координацию, и осфрадий (органов химического восприятия).
Anodonta – a genus of fresh-water clams. Have a cloak, the skin fold forming a mantle cavity and forming a sink. The movement of eyelashes of a cloak provides water current through a mantle cavity (filtration) - it is one of ways of food of water organisms. Swan mussels of a razdelnopola. Lay eggs. Development with metamorphoses. Their larva (glokhidiya) parasitizes on fishes before transformation into an adult form.
Тұщы (Anodonta) - тек жармалы моллюскілерді. Тері, қабыршақты және жасаушы формирующую мантиясын әжімді мантийную қуысы бар. Мантияға кірпікшелерді мантийную қуысы арқылы су қозғалысы қамтамасыз етеді (сүзуге) - бұл тамақ тәсілдерінің бірі ток су жойылуы. Беззубки раздельнополы. Жұмыртқа бөліп шығарып қойды. Даму метоморфозбен. Дернәсіл (глохидий) кезінде балықтарға айналдыру үшін оларды арам тамақтанып жатыр дейін балалардың ересек жатыр.

БЕЗНОГИЕ ЗЕМНОВОДНЫЕ (Apoda, Gymnophiona) – отряд класса земноводных. Достигают в длину 120 см. Представители – рыбозмеи (конечно это и не рыбы, и не змеи, а земноводные), червяги. Конечностей нет, общее число позвонков 200 – 300, глаза недоразвиты. Барабанной перепонки и среднего уха, как у других отрядов земноводных, у безногих земноводных нет. Распространены в тропических зонах  Южной Америки, Африки, Азии. Безно́гие земново́дные (лат. Gymnophiona, или лат. Apoda) — отряд позвоночных животных класса земноводных. Безногие являются самым малочисленным отрядом земноводных, включающим 201 вид. Известны с раннего юрского периода (род Eocaecilia). У безногих земноводных нет конечностей, а хвост сильно редуцирован. Клоака находится на заднем конце тела, который внешне часто напоминает передний. Мелких безногих земноводных (размером до 10 см) можно легко спутать с дождевыми червями, в то время как крупные виды (размером от 1 до 1,5 м) напоминают скорее змей. Голова рыбозмея из рода Ichtyophis. Кожа безногих земноводных гладкая и зачастую окрашена в матовый тёмный цвет. Некоторые виды имеют цветные полоски или пятна на боках. Из-за содержащейся в коже известковой чешуи, а также из-за сросшихся черепных костей, безногих земноводных ранее относили к вымершим панцирным амфибиям. Однако сегодня эти морфологические особенности считают вторичными приспособлениями. На челюстях и нёбе почти нет зубов.
Caecilians (New Latin, blind ones) are a group of limbless, serpentine amphibians. They mostly live hidden in the ground, making them the least familiar order of amphibians. All modern caecilians and their closest fossil relatives are grouped as a clade, Apoda, within the larger group Gymnophiona, which also includes more primitive extinct caecilian-like amphibians. Caecilians are mostly distributed in the tropics of South and Central America, Africa, and southern Asia. The diets of caecilians are not well known.
Аяқсыз қосмекенділер (лат. Apoda, Gymnophіona) – қосмекенділер класының отряды; топырақта тіршілік етуіне сәйкес аяқтары жойылғандықтан аяқсыз қосмекенділер деп аталған. Аяқсыз қосмекенділердің 3 тұқымдасының 170-ке жуық түрі Африка, Азия, Американың ылғалды тропиктік аймақтарының өзен-көл жағалауындағы ылғалы мол топырақ арасында тіршілік етеді. Дене пішіні ұзынша, жыланға ұқсас, ұзындығы 30 – 120 см, жер астында ін қазып тіршілік етуге бейімделген. Денесі сақина тәрізді қатпарлардан (400-ге дейін) тұрады, терісі жалаңаш әрі безді келеді. Омыртқасының саны 200 – 300-ге жетеді, қабырғалары, құйрығы қысқа болады. Басы денесімен тұтасып кеткен. Дабыл жарғағы, ортаңғы құлағы, көзі болмайды. Басында өскін түрінде қармалаушысы болады. Иіс сезуі жақсы дамыған. Құрлықта тіршілік етуіне сәйкес іштей ұрықтанады. Олар 5 – 30 жұмыртқа салып, кей түрі тірідей туып көбейеді. Кейбір түрінің (балықжылан, т.б.) денесі ұсақ сүйекті қабыршақтармен қапталған. Топырақ ішіндегі омыртқасыз жәндіктермен қоректенеді.

БЕЗУСЛОВНЫЕ РЕФЛЕКСЫ – это генетически закрепленные видовые рефлексы, относительно постоянные, обеспечивают адекватные реакции организма на внешние и внутренние аздражители, осуществляемые посредством центральной нервной системы. Например:  коленный, сосательный, половой, оборонительный рефлексы. Безусловные рефлексы наследуются и сохраняются в течение всей жизни организма и обеспечивают приспособленность к тем изменениям среды, с которыми встречались предшествующие поколения. Дуги безусловных рефлексов проходят через спинной мозг. Благодаря безусловным рефлексам поддерживается постоянство внутренней среды организмов (гомеостаз) и осуществляется размножение.
Unconditioned reflexes - specific reflexes, relatively permanent stereotype innate reactions of organism on the influences of external and internal environment, carried out through the central nervous system and not requiring the special terms for the origin.
БЕНТОС (от греч. benthos – глубина) – совокупность организмов, обитающих на грунте и в грунте морских и континентальных водоемов. В океанологии бентос — организмы, обитающие на морском дне; в пресноводной гидробиологии — организмы, обитающие на дне континентальных водоёмов и водотоков; зона обитания бентоса называется бенталь. Животные, относящиеся к бентосу, называются зообентосом, а растения — фитобентосом. К бентосу относятся также многие протисты (например большинство фораминифер).
BENTHOS is the community of organisms that live on, in, or near the seabed, also known as the benthic zone.[1] This community lives in or near marine sedimentary environments, from tidal pools along the foreshore, out to the continental shelf, and then down to the abyssal depths. Many organisms adapted to deep-water pressure cannot survive in the upper parts of the water column. The pressure difference can be very significant (approximately one atmosphere for each 10 metres of water depth). Because light is absorbed before it can reach deep ocean-water, the energy source for deep benthic ecosystems is often organic matter from higher up in the water column that drifts down to the depths. This dead and decaying matter sustains the benthic food chain; most organisms in the benthic zone are scavengers or detritivores.
БЕНТОС (гр. benthos – тереңдік) — су қоймаларының түбіндегі организмдер жиынтығы. Өсімдіктер бентосы (фитобентос) тайыз жағалау зонада орналасады; жануарлар бентосы (зообентос) барлық тереңдікте болады. Бентос — көптеген балықтардың жемі. Мұхиттар мен теңіздердің, құрлықтағы суқоймасының түбіндегі саз-топырақ бетінде және арасында тіршілік ететін организмдер жиынтығы.
БЕСПОЗВОНОЧНЫЕ ЖИВОТНЫЕ – это название надтипа многочисленной группы животных, не имеющих внутреннего осевого скелета. Основные типы беспозвоночных: простейшие, губки, кишечнополостные, плоские, круглые и кольчатые черви, иглокожие, моллюски, членистоногие. Беспозвоно́чные (лат. Invertebrata) — термин, предложенный Ж. Б. Ламарком как обобщающее название для насекомых и червей (следует учитывать, что в те времена объём этих групп понимался иначе, чем сейчас). Беспозвоночные противопоставлялись позвоночным (лат. Vertebrata) — группе, объединявшей рыб, гадов, птиц и млекопитающих. В современной систематике эта группа не признаётся за полноправный таксон, поскольку она явно сформирована «по остаточному принципу» — в неё попали все животные, не имеющие позвоночника. С точки зрения современной систематики — это классический пример парафилетической группы (в отличие от строго монофилетических позвоночных). По современным представлениям, животные, которых Ламарк отнёс к беспозвоночным, распределены по более, чем двадцати равноправным группам высокого ранга — типам (наиболее крупные из которых — членистоногие, круглые черви и моллюски). При этом позвоночные составляют лишь один из подтипов в типе хордовых, два других подтипа которого (оболочники и головохордовые) традиционно относят к беспозвоночным. К беспозвоночным относится порядка 97% описанных видов животных. Вместе с тем, название беспозвоночные до сих пор сохранило своё значение при описании профессиональной принадлежности учёных-зоологов. Существуют многочисленные кафедры и департаменты зоологии беспозвоночных (англ. Invertebrate zoology).
Invertebrate - Invertebrates are animals that neither possess nor develop a vertebral column (commonly known as a backbone or spine), derived from the notochord. This includes all animals apart from the subphylum Vertebrata. Familiar examples of invertebrates include insects; crabs, lobsters and their kin; snails, clams, octopuses and their kin; starfish, sea-urchins and their kin; and worms. The majority of animal species are invertebrates; one estimate puts the figure at 97%. Many invertebrate taxa have a greater number and variety of species than the entire subphylum of Vertebrata. Some of the so-called invertebrates, such as the Chaetognatha, Hemichordata, Tunicata and Cephalochordata are more closely related to the vertebrates than to other invertebrates. This makes the term "invertebrate" paraphyletic and hence almost meaningless for taxonomic purposes.
Омыртқасыздар - Омыртқасыздар-омыртқа жотасы жоқ жәндіктер тобы. Омыртқасыз жануарлар басқа организмдермен қоректену арқылы тіршілік етеді. Олардың жасушасы да қатты қабықпен қоршалмаған. Жыныстық жолмен өрбитін омыртқасыздар түрі көп. Оларда қозғалатын кішкене аталық жасушасы мен қозғалмайтын ірі аналық жасушасын шығару үшін мейозға ұшырайтын бірнеше арнайы жыныс кілеткасы бар.Аналық жасушасының және аталық жыныс жасушасының қосылуы зиготаны түзеді. Ал бұл өз кезегінде жаңа ағзаның пайда болуына алып келеді.

БЕСПОЛОЕ РАЗМНОЖЕНИЕ – размножение, происходящее без участия половых клеток. Участвует в размножении только один материнский организм. Биологическое значение бесполого размножения заключается в быстром воспроизведении особей для поддержания существования вида, сохранения его наследственных особенностей. Основные способы бесполого размножения это вегетативное и размножение спорами. Вегетативное размножение происходит: делением клеток надвое (у бактерий, водорослей), почкованием (у гидр, дрожжей), вегетативными органами растений – корневищами, клубнями, луковицами, листьями и т.д. У водорослей, мхов, папоротников, хвощей и плаунов бесполое размножение происходит с помощью спор.
Asexual reproduction - is a type of reproduction by which offspring arise from a single organism, and inherit the genes of that parent only; it does not involve the fusion of gametes and almost never changes the number of chromosomes. Asexual reproduction is the primary form of reproduction for single-celled organism as the archaebacteria, eubacteria, and protists. Many plants and fungi reproduce asexually as well. While all prokaryotes reproduce asexually (without the formation and fusion of gametes), mechanisms for lateral gene transfer such as conjugation, transformation and transduction are sometimes likened to sexual reproduction (or at least with sex, in the sense of genetic recombination). A complete lack of sexual reproduction is relatively rare among multicellular organisms, particularly animals. It is not entirely understood why the ability to reproduce sexually is so common among them. Current hypotheses suggest that asexual reproduction may have short term benefits when rapid population growth is important or in stable environments, while sexual reproduction offers a net advantage by allowing more rapid generation of genetic diversity, allowing adaptation to changing environments. Developmental constraints may underlie why few animals have relinquished sexual reproduction completely in their life-cycles. Another constraint on switching from sexual to asexual reproduction would be the concomitant loss of meiosis and the protective recombinational repair of DNA damage afforded as one function of meiosis. (Also see Meiosis section: Origin and function of meiosis)
Жыныссыз көбею - өсімдіктер мен жан-жануарлар ағзаларының бір бөлімінен өзі тәрізді жаңа ағзаның өсіп шығуы; ағзалардың жыныстық қарым-қатынассыз және жыныстық жасушалардың қатысуынсыз көбеюі. Ұрпақ таратудың өте ертеде қалыптасқан жолы болғандықтан жыныссыз көбею көбінесе біржасушалы ағзаларда кеңінен таралған бірақ кейбір көп жасушалы ағзаларға да тән: саңырауқұлақтарда, өсімдіктерде, жануарларда жатады. Жыныссыз көбеюдің екі жолы бар: 1) вегетативтік өніп-өсу, 2) споралану. Жыныссыз көбеюдің нәтижесінде түрлердің биологиялық қасиеттері ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталып отырады. Жыныссыз көбеюде бір ата-аналық дарабас тұқым қуалау белгілері бойынша өзіне ұқсас екі немесе одан да көп жаңа дарабасқа бастама береді. Жыныссыз көбею гаметалардың түзілуінсіз, бір клеткалы және төменгі сатыдағы ағзалардың бөлінуі немесе бүршіктенуі нәтижесінде, сондай-ақ әрі қарай жеке өмір сүруге қабілетті спора түзу арқылы жүзеге асады. Жаңа ағзаның дамуына бастама беретін арнайы жасушалар (споралар) түзілуін – жыныссыз көбею және вегетативтік көбею деп бөліп қарайды. Олар негізінен өсімдіктерде кеңінен таралған. Олардың айырмашылығы: біріншісінде көбею тек бір жасушадан (цитогония), ал екіншісінде көп жасушадан немесе жасушалар топтарынан түзіледі. Бөліну арқылы бір жасушалы азғалар көбейеді. Әр дарабас өзіне ұқсас екі немесе одан да көп жасушаларға бөлінеді. Клетканың бөлінуінің алдында ДНҚ-ның репликациясы болып өтеді. Көп жағдайда бір-біріне өте ұқсас жасушалар түзетін бинарлы бөліну байқалады. Бұл жолмен бактериялар, көптеген қарапайымдар, оның ішінде амебалар, парамеция және кейбір бір жасушалы балдырлар (мысалы, евглена) бөлінеді. Көптік бөліну (шизогония), организмнің ядросы алдымен бірнеше қайтара бөлініп, соңынан ядро санына қарай өте көп дарабастар пайда болуы арқылы жүзеге асады. Мысалы, оған адамдағы безгек ауруын қоздырушы безгек плазмодийі жатады. Бүршіктену арқылы көбейгенде жаңа дарабас алғашында аналық ағзасынан өскін ретінде түзіліп, соның нәтижесінде оған өте ұқсайтын жеке ағза болып бөлініп түседі. Бүршіктену ішекқуыстыларда, мысалы, гидра және бір жасушалы саңырауқұлақтарда кездеседі. Дарабастардың екі немесе бірнеше бөліктерге бөлінуі арқылы көбеюі талшықты балдырларға, теңіз құрттарына тән. Олардың әр бөлігінен жаңа дарабас түзіледі. Спора арқылы көбейетін түрлерде, жаңа ағза ата-анасының біреуінің тұқым қуалайтын негізі бар арнайы жасуша – спорадан дамиды. Спораның түзілуі бактерияларда, қарапайымдарда, саңырауқұлақтарда және өсімдіктердің барлық түрлерінде кездеседі. Споралар өзінің құрылымы және қызметі бойынша әр түрлі болуы мүмкін. Дәнді өсімдіктердің микроспоралары (тозаң түйіршіктері) және мегаспоралары (ұрық қапшығы), тозаң қапшығы және ұрық бастама деп аталатын спорангияда түзіледі. Споралар өте көп мөлшерде түзіледі және олар жеңіл болғандықтан жел, жануарлар және жәндіктер арқылы оңай таралады. Жыныссыз көбею. структуралық-физиологиялық құрылымы төмен сатыдағы жануарларда, мысалы, адамның паразиттерінде кездеседі. Паразитті тіршілік ететін түрлерде Жыныссыз көбею олардың санының өсуіне ғана емес, сондай-ақ қолайсыз жағдайда тіршілігін сақтап қалуға да көмектеседі. Мұндай жағдай сүтқоректілердің кейбір түрлеріне де тән. Мысалы, сауыттылардың (Dasypodіdae) эмбриондық дамуының ерте кезінде бөлінуге қабілетті ұрық дискісі бірнеше дарабастарға бастама беретіні анықталған. Мұндай сирек құбылыс адамда да кездеседі (мысалы, бір жұмыртқалы егіздер). Тіршіліктің даму процесінде Жыныссыз көбею жынысты көбеюден ерте пайда болған. Жыныссыз көбеюдегі генетикалық өзгергіштіктің бірден-бір көзі кездейсоқ мутациялар болып есептеледі.





БЕСЧЕЛЮСТНЫЕ - архаичная группа (надкласс или клада) хордовых черепных, почти полностью вымерших в наше время, за исключением 39 видов миног и 76 видов миксин. Бесчелюстные характеризуются отсутствием челюстей, однако у них имеется развитый череп, что отличает их от бесчерепных.

У современных бесчелюстных нет костной ткани в скелете и в течение всей жизни сохраняется хорда. Парных плавников и настоящих челюстей нет. Рот круглый, способный присасываться к поверхностям. Мешковидные жабры, в отличие от рыбьих, имеют энтодермальное происхождение. Жаберный скелет своеобразный, расположен под кожей снаружи от жаберных артерий и нервов. Во внутреннем ухе только два полукружных канала, а не три, как у челюстноротых. Бесчелюстные — наиболее примитивный таксон подтипа Черепные (Craniata). Данный подтип ранее назывался «Позвоночные» (Vertebrata), но в 1981 году Ф. Жанвье (англ. P. Janvier) доказал, что наиболее примитивным членам данного таксона присущ череп, но не присущи (или присущи в рудиментарной форме) позвонки. Название Vertebrata сейчас используется для определения Craniata, которые наряду с черепом, могут иметь также и позвоночные элементы. Недавно (1999) найденные в Китае две ископаемые формы стали древнейшими известными черепными — эти находки датируются ранним кембрием, около 530 миллионов лет назад. Эти ранние формы являются прямыми или опосредствованными предшественниками вообще почти всех позвоночных, и их находка свидетельствует, что позвоночные принимали участие во «взрыве» биоразнообразия организмов (Metazoa) в кембрии. Оба ископаемые останка являются небольшими по размеру (25 и 28 миллиметров), и имеют хрящевой череп, от пяти до девяти пар жаберных пузырей, большое сердце позади последней пары жаберных пузырей, хорду, зигзагоподобные блоки мышц (миомеры) и спинной плавник (одна из двух находок), поддерживаемый плавниковыми лучами. Одно из существ, Myllokunmingia, признано общим предшественником всех черепных, кроме миксин. Другое существо, Haikouichthys, определено как близкий родственник миног. В отличие от большинства других бесчелюстных, эти ранние формы не имели чешуи или защиты из костных пластин. Эволюционный расцвет бесчелюстных приходился на кембрий, когда возникло несколько сотен видов. У многих видов образовались, вместо настоящих челюстей, свободно сидящие в ротовой полости зубы, или же зубообразные наросты на частом в те времена головном панцире. Предвестником заката бесчелюстных стало появление первых челюстноротых рыб, чьи челюсти развились из передних жаберных дуг. Палеонтологические находки свидетельствуют, что уже в ордовике (450 миллионов лет назад) среди черепных были как бесчелюстные формы, так и челюстноротые, однако бесчелюстные доминировали вплоть до силура (430 миллионов лет назад). Миксины и миноги являются современными представителями бесчелюстных. Первые их ископаемые останки известны из пластов возрастом 300 и 330 миллионов лет соответственно. Согласно существующим гипотезам, миксины и миноги являются реликтовой древней группой черепных со многими примитивные чертами строения (отсутствие челюстей, парных плавников, строение жабр в виде пузырей, наличие внешне-пищеварительного канала, один полукружный канал во внутреннем ухе и др.). Согласно современным теориям, примитивное строение тела представителей этих классов является следствием их древнего происхождения, а не вторичного упрощения благодаря присущему им сейчас образу жизни — паразитизму или питанию падалью.
AGNATHA (Greek, "no jaws") is a superclass of jawless fish in the phylum Chordata, subphylum Vertebrata, consisting of both present (cyclostomes) and extinct (conodonts and ostracoderms) species. The group excludes all vertebrates with jaws, known as gnathostomes. The agnathans as a whole are paraphyletic, because most extinct agnathans belong to the stem group of gnathostomes. Recent molecular data, both from rRNA and from mtDNA as well as embryological data strongly supports the hypothesis that living agnathans, the cyclostomes, are monophyletic. The oldest fossil agnathans appeared in the Cambrian, and two groups still survive today: the lampreys and the hagfish, comprising about 120 species in total. Hagfish are considered members of the subphylum Vertebrata, because they secondarily lost vertebrae; before this event was inferred from molecular and developmental data, the group Craniata was created by Linnaeus (and is still sometimes used as a strictly morphological descriptor) to reference hagfish plus vertebrates. In addition to the absence of jaws, modern agnathans are characterised by absence of paired fins; the presence of a notochord both in larvae and adults; and seven or more paired gill pouches. Lampreys have a light sensitive pineal eye (homologous to the pineal gland in mammals). All living and most extinct Agnatha do not have an identifiable stomach or any appendages. Fertilization and development are both external. There is no parental care in the Agnatha class. The Agnatha are ectothermic or cold blooded, with a cartilaginous skeleton, and the heart contains 2 chambers. While a few scientists still regard the living agnathans as only superficially similar, and argue that many of these similarities are probably shared basal characteristics of ancient vertebrates, recent classifications clearly place hagfish (the Myxini or Hyperotreti), with the lampreys (Hyperoartii) as being more closely related to each other than either is to the jawed fishes.
Жақсүйексіздер немесе Агнаттар (лат. Agnatha) — суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы хордалы жануарлардың бір тобы. Бұлар - иектері жоқ, танауы сыңар, төменгі сатыдағы омыртқалы жануар. Бұлар кебінесе силур және девон дәуірлерінде тіршілік еткен. Осы күні сақталып қалған түрлері — дөңгелекауызды балықтар тобындағы жылан балықтар мен миксин балықтар. Жақсүйексіздерде ішкі қаңқаның тіректік қызметін атқаратын және өмір бойы сақталатын арқа желісі болады. Жақсүйексіздердің жақ сүйектері мен жұп жүзбе қанаттары болмайды. Иіс сезу өзегі сыртқа бір ғана танау тесігі арқылы ашылады. Есту мүшесі тек ішкі құлақтан ғана тұрады, онда екі (кейде бір) жартылай иірімді өзектер болады. Желбезек тесіктерінің саны 7 — 20 жұп болып, олардың ішкі тесіктері тыныстық түтікке, ал сыртқы шеті тікелей жеке-жеке тесік болып денесінен сыртқа ашылады. Желбезек тесіктерінің арасында шеміршектен тұратын қаңқасы торланып жатады. Жақсүйексіздердің ертеде тіршілік еткен түрлерінің қазба қаңқа қалдықтары кембрийден девонның соңына дейінгі аралықта Ұлыбритания, Норвегия, Германия, АҚШ, Қытай, Австралия, Ресей жерлерінен табылған. Дене тұрқы бірнеше см-ден 1 м-ге жеткен. Денесі ұршық тәрізді, кейбір түрлері жалпақ пішінді болған. Олар тұщы суда, теңіз жағалауында тіршілік еткен. Жақсүйексіздердің ертеде тіршілік еткен түрлерін бір танаулылар, қос танаулылар деп екі класқа топтастырады.
БЕСЧЕРЕПНЫЕ - подтип хордовых животных, включающий один класс Головохордовые. Относятся к наиболее примитивным хордовым животным. Обитают исключительно в морях. В отличие от других хордовых — оболочников и позвоночных — бесчерепные сохраняют основные признаки этого типа (хорду, нервную трубку и жаберные щели) в течение всей жизни. Головной отдел тела не обособлен, нервная трубка не делится на головной и спинной мозг, череп отсутствует (отсюда название). К бесчерепным относятся всего около 30 видов. Бесчерепные — исключительно морские животные, широко представленные в шельфовых водах. В большинстве случаев малоподвижные. Погружаются в донный песок передним концом тела, таким образом защищая себя. Тело небольшое, длиной 5—8 см, рыбообразное, метамерное, тонкое и полупрозрачное. Головы нет, тело состоит из туловища и хвоста. Парные конечности отсутствуют, вместо них имеются медиальные плавники. Наружный скелет отсутствует. Осевым скелетом служит хорда — упругий, плотный и эластичный тяж. Эпидермис однослойный. Имеются дорсолатеральные мышцы, сегментированные в виде миотомов. Целом энтероцельный, редуцирован в глоточном отделе — там развита атриальная полость. Хорда постоянная, палочковидная, тянется от головного конца к хвосту.
Питание бесчерепных в значительной мере происходит пассивно. Пищеварительный тракт сквозной, глотка широкая, с многочисленными постоянными жаберными щелями. Питание осуществляется фильтрованием. Кишечник прямой и не разделён на отделы. Дыхание осуществляется одновременно с питанием, при этом газообмен происходит в сосудах межжаберных перегородок. Кровеносная система замкнутая, относительно примитивна и представлена артериальными и венозными сосудами, в отличие от позвоночных не имеют сердца. Дыхательных пигментов, таких как гемоглобин, нет. Имеется система воротной вены печени. Выделение осуществляется многочисленными (до 90 пар) нефридиями, расположенными в районе глотки. Имеется спинной нервный тяж в форме трубы, без ганглиев и мозга. Дорсальные и вентральные нервные корешки не соединяются. Особи различаются по полу. Половые гонады многочисленны, метамерно повторяются. Выводных протоков нет. Бесполого размножения нет. Оплодотворение наружное, в морской воде.
Сephalochordate - A cephalochordate (from Greek: κεφαλή kephalé, "head" and χορδή khordé, "chord") is an animal in the chordate subphylum, Cephalochordata, and is defined by the presence of a notochord that persists throughout life. It is represented in the modern oceans by the Amphioxiformes (lancelets, also known as amphioxus). Along with its sister phylum Urochordata, Cephalochordata can be classified as belonging to the taxon Protochordata.
The characteristics of Cephalochordata are that they are marine animals, segmented, and that they possess elongated bodies with a notochord that extends the length of the body and cirri surrounding the mouth for obtaining food. In cephalochordata the notochord extends from head to tail and it persists throughout their life. The members of this subphylum are very small and have no hard parts, making their fossils difficult to find. Fossilized species have been found in very old rocks predating vertebrates. There is famous fossil shale from the Middle Cambrian Burgess Shale of British Columbia, which has yielded Pikaia fossils. Recently a different cephalochordate fossil (Yunnanozoon) has been found in south China. It dates to the early Cambrian period and is the earliest known fossil of the cephalochordate lineage. They have numerous gill slits, and have separate sexes.
Бас желілілер - Бас желілілер , бас хордалылар (Cephalochordata) – желілілер типі бассүйексіздер тармағының жалғыз класы. Атлант, Тынық, Үнді мұхиттары жылы теңіздерінің жағалауға жақын таяз жерлеріндегі құм арасында кездеседі. Оның қандауырша тәрізділер деген бір ғана отряды бар. Денесіндегі желісі (хордасы) құйрық бөлігінен басына дейін ұзына бойы созылып жататындықтан осылай аталған. Оған дене тұрқы 1,5 – 8 см, екі бүйірі қысыңқы ұсақ теңіз жануарлары жатады. Арқа бұлшық еттері 50 – 80-ге жуық ұсақ бөліктерден (миомерлерден) тұрады. Ауыз алды қуысында 20-дай ұсақ қармалауыштары бар. Жұтқыншағы көлемді әрі оның екі бүйірінде 100 жұптан астам желбезек саңылаулары орналасқан, оның сыртын жұқа терілі қатпар жауып тұрады. Аузынан кірген су арнайы атриопор саңылауы арқылы, ал қорытылмаған қоректік заттар аналь саңылауы арқылы сыртқа шығарылады. Денесінің құрамында белок мол болғандықтан, жергілікті тұрғындар тағам ретінде пайдаланады.
БИОГЕНЕТИЧЕСКИЙ ЗАКОН – Биогенетический закон Геккеля-Мюллера (также известен под названиями «закон Геккеля», «основной биогенетический закон»): каждое живое существо в своем индивидуальном развитии (онтогенез) повторяет, в известной степени, формы, пройденные его предками или его видом (филогенез). Биогенетический закон сыграл заметную роль в истории развития науки, однако в настоящее время не признается современной биологической наукой.



Фактически «биогенетический закон» был сформулирован ещё задолго до возникновения дарвинизма.
Немецкий анатом и эмбриолог Мартин Ратке[en] (1793—1860) в 1825 г. описал жаберные щели и дуги у эмбрионов млекопитающих и птиц — один из наиболее ярких примеров рекапитуляции. В 1824—1826 годах Этьен Серра сформулировал «закон параллелизма Меккеля-Серра»: каждый организм в своем эмбриональном развитии повторяет взрослые формы более примитивных животных[источник не указан 1783 дня]. В 1828 году Карл Максимович Бэр, основываясь на данных Ратке и на результатах собственных исследований развития позвоночных, сформулировал закон зародышевого сходства: «Эмбрионы последовательно переходят в своем развитии от общих признаков типа ко все более специальным признакам. Позднее всего развиваются признаки, указывающие на принадлежность эмбриона к определенному роду, виду, и, наконец, развитие завершается появлением характерных особенностей данной особи». Бэр не придавал этому «закону» эволюционного смысла (он до конца жизни так и не принял эволюционного учения Дарвина), однако позднее этот закон стал рассматриваться как «эмбриологическое доказательство эволюции» (см. Макроэволюция) и свидетельство происхождения животных одного типа от общего предка. «Биогенетический закон» как следствие эволюционного развития организмов впервые был сформулирован (довольно нечётко) английским естествоиспытателем Чарльзом Дарвином в его книге «Происхождение видов» в 1859 г: «Интерес эмбриологии значительно повысится, если мы будем видеть в зародыше более или менее затененный образ общего прародителя, во взрослом или личиночном его состоянии, всех членов одного и того же большого класса» (Дарвин Ч. Соч. М.-Л., 1939, т. 3, с. 636.)
Recapitulation theory - The theory of recapitulation, also called the biogenetic law or embryological parallelism—often expressed in Ernst Haeckel's phrase "ontogeny recapitulates phylogeny"—is a largely discredited biological hypothesis that in developing from embryo to adult, animals go through stages resembling or representing successive stages in the evolution of their remote ancestors. Since embryos also evolve in different ways, within the field of developmental biology the theory of recapitulation is seen as a historical side-note rather than as dogma.
With different formulations, including the early Meckel-Serres Law, such ideas have been applied and extended to several fields and areas, including the origin of language, religion, biology, cognition and mental activities, anthropology, education theory and developmental psychology. Recapitulation theory is still considered plausible and is applied by some researchers in fields such as the study of the origin of language, cognitive development, and behavioral development in animal species.
Биогенетикалық заң - табиғаттағы әрбір тірі организмнің жеке дамуы (онтогенез) кезінде сол түр эволюциясының (филогенезінің) аса маңызды кезеңдерін қысқаша және жылдам қайталап өту заңдылығы. Мұндай заңдылықты 1864 ж. неміс эмбриологы Ф. Мюллер (1821 — 1897) және 1866 ж. неміс ғалымы Э. Геккель (1834 — 1919) өз зерттеулерінде дәлелдеп берген. Биогенетикалық заң онтогенездік пен филогенездік дамудың арасында болатын өзара тығыз байланыстылыққа негізделген. 19 ғасырда Санкт-Петербургтық академик К.Бэр бір типке жататын көптеген жануарлар ұрығының дамуында бір-біріне ұқсас белгілердің болатындығын анықтаған. 1910 ж. орыс ғалымы А.Н. Северцов (1866 —1936) биогенетикалық заңды тағы да нақтылай түсіп, онтогенез кезінде филогенездік дамудың барлық сатысы түгелдей қайталанбайды, тек олардың ұрықтарының даму сатысы ғана тез арада қайталанады деген қорытынды жасады. Мұны ғылымда А.Н. Северцовтың филэмбриогенез теориясы деп атайды. Мысалы, желілілер (хордалылар) типіне жататын балықтардың, қосмекенділердің, бауырымен жорғалаушылардың, құстардың, сүтқоректілердің (осы класқа жататын адамның да) ұрықтарының алғашқы даму сатысында біріне-бірі ұқсас белгілері (дене тұрқының ұзынша болуы, хорданың, жүйке түтігінің, желбезек саңылауларының пайда болуы, т.б.) қалыптасады. Бұл олардың арғы ата-тектерінің туыстық жақын екендігіне дәлел бола алады. Э. Геккель барлық көп клеткалы жануарлардың арғы ата-тектері қазіргі гидраға ұқсас жануарлар болған деген қорытынды жасаған, өйткені олардың бәрінің даму кезеңінде гаструла сатысы болатындығы анықталған. Онтогенездік даму кезінде тұқым қуалайтын өзгергіштік белгілер пайда болады да, филогенездік дамуға негіз болады. Биогенетикалық заңның қағидаларының дұрыс екендігін орыс ғалымдары А.О. Ковалевский (1840 — 1901), И.И.Шмальгаузен (1884 — 1963) зерттеулері дәлелдей түсті. Оның негізгі қағидаларын палеонтологиялық, салыстырмалы анатомиялық, эмбриологиялық, соңғы кездегі биохимиялық, генетикалық, т.б. зерттеулер де дәлелдеді. Биогенетикалық заң қағидалары организмдердің өзара туыстық жақындығын анықтауға және эволюциялық процестердің даму бағыттарын дұрыс түсіндіруге негіз болды.
БИОГЕОГРАФИЧЕСКАЯ ОБЛАСТЬ – крупное по площади флористико-фаунистическое подразделение земного шара, выделяемое главным образом по общности историко-эволюционного развития фауны и флоры. Различают 6 основных биогеографических областей, 3 из которых совпадают с границами материков; в Австралийскую область входит Австралия, в Неоарктическую — часть Северной Америки, расположенная к северу от Мексиканского нагорья, в Неотропическую — часть Южной Америки южнее Мексиканского нагорья (включает также Антильские острова). Африка южнее Сахары относится к Эфиопской области. Европа и Азия поделены на 2 области — Палеарктическую, которая представлена частью континентов, расположенных к северу от Гималаев (плюс Африка к северу от Сахары), и Восточную область, расположенную к югу от Гималаев (Индия, Южный Китай, Индокитай, Филиппины, ряд островов на востоке Индонезии, включая Сулавеси). Каждая биогеографическая область отделена от других значительными преградами, препятствующими распространению животных и растений (узким перешейком, высокими горами, пустыней, океаном или узким проливом в океане). Как правило, внутри области флора и фауна характеризуются высокой степенью однородности. При переходе же от одной области к другой наблюдается резкий сдвиг в таксономич. составе на уровне родов и семейств.
large areally флористико-фаунистическое subdivision of earth, distinguished mainly on community of историко-эволюционного development of fauna and flora. Distinguish 6 basic biogeographical areas, 3 from that coincide with the borders of mainlands; Australia is included in the Australian area, in Неоарктическую is the part of North America, located north of the Mexican upland, in Neotropical is part of South America to the south of the Mexican upland (includes the Antillean islands also). Africa to the south of Sahara behaves to the Ethiopian area. Europe and Asia are divided by 2 areas - Палеарктическую, that is presented by part of the continents located north of Himalayas (plus Africa north of Sahara), and the East area located south of Himalayas (India, South China, Indo-chinese, Philippines, row of islands on east of Indonesia, including Сулавеси). Every biogeographical area is dissociated from other by considerable barriers impedimental to distribution of animals and plants
Биогеографическая облысы - жер-жаһан ша ауданға ірі басты бейнемен ша айуанаттар дүниемнің және флоры историко-эволюционного дамуының тұтастығына қасқайт- флористико-фаунистическое бөлімше. 6 негізгі биогеографических облыстарын айырады, 3 нешіншіден материков шекараларымен түйіседі; австралиялық облысқа Австралия кіреді, неоарктическую - к солтүстік от мексиканского нагорья пейілді солтүстіктің Америкасының бөлігі, неотропическую - оңтүстіктің Америкасының бөлігі южнее мексиканского нагорья (да антильские аралдарды ішіне алады). Африка южнее Сахары эфиопской облысқа деген қарайды. Еуропа және Азия - палеарктическую на 2 облысқа деген бөл-, нешінші континенттің бөлігінің, к солтүстік от Гималаилердің (плюс Африка к солтүстік от Сахары) пейілді ұсын-, қарамастан және шығыстың, к оңтүстік от Гималаилердің (Үндістан, оңтүстіктің Қытайының, Индокитай, Филиппины, аралдың қатары Индонезии шығысында, Сулавеси ішіне ала) пейілді облысының. Бас-басы биогеографическая облысы таратуға кедергі жаса- маңызды бөгеттермен сырттардан деген
БИОГЕОЦЕНОЗ - система, включающая сообщество живых организмов и тесно связанную с ним совокупность абиотических факторов среды в пределах одной территории, связанные между собой круговоротом веществ и потоком энергии (природная экосистема). Представляет собой устойчивую саморегулирующуюся экологическую систему, в которой органические компоненты (животные, растения) неразрывно связаны с неорганическими (вода, почва). Примеры: сосновый лес, горная долина. Учение о биогеоценозе разработано Владимиром Сукачёвым в 1942 году. В зарубежной литературе — малоупотребимо. Ранее также широко употреблялось в немецкой научной литературе. Свойстваестественная, исторически сложившаяся система. Система, способная к саморегуляции и поддержанию своего состава на определенном постоянном уровне
характерен круговорот веществ
открытая система для поступления и выхода энергии, основной источник которой — Солнце
Основные показатели:
Видовой состав — количество видов, обитающих в биогеоценозе.
Видовое разнообразие  — количество видов, обитающих в биогеоценозе на единицу площади или объема.
В большинстве случаев видовой состав и видовое разнообразие количественно не совпадают и видовое разнообразие напрямую зависит от исследуемого участка.
Биомасса — количество организмов биогеоценоза, выраженное в единицах массы. Чаще всего биомассу подразделяют на:
биомассу продуцентов
биомассу консументов
биомассу редуцентов
Продуктивность
Устойчивость
Способность к саморегуляции
Пространственные характеристики
Переход одного биогеоценоза в другой в пространстве или во времени сопровождается сменой состояний и свойств всех его компонентов и, следовательно, сменой характера биогеоценотического метаболизма. Границы биогеоценоза могут быть прослежены на многих из его компонентов, но чаще они совпадают с границами растительных сообществ (фитоценозов). Толща биогеоценоза не бывает однородной ни по составу и состоянию его компонентов, ни по условиям и результатам их биогеоценотической деятельности. Она дифференцируется на надземную, подземную, подводную части, которые в свою очередь делятся на элементарные вертикальные структуры — био-геогоризонты, очень специфичные по составу, структуре и состоянию живых и косных компонентов. Для обозначения горизонтальной неоднородности, или мозаичности биогеоценоза введено понятие биогеоценотических парцелл. Как и биогеоценоз в целом, это понятие комплексное, так как в состав парцеллы на правах участников обмена веществ и энергии входят растительность, животные, микроорганизмы, почва, атмосфера.
Механизмы устойчивости биогеоценозов
Одним из свойств биогеоценозов является способность к саморегуляции, то есть к поддержанию своего состава на определенном стабильном уровне. Это достигается благодаря устойчивому круговороту веществ и энергии. Устойчивость же самого круговорота обеспечивается несколькими механизмами:
достаточность жизненного пространства, то есть такой объем или площадь, которые обеспечивают один организм всеми необходимыми ему ресурсами.
богатство видового состава. Чем он богаче, тем устойчивее цепи питания и, следовательно, круговорот веществ.
многообразие взаимодействия видов, которые также поддерживают прочность трофических отношений.
средообразующие свойства видов, то есть участие видов в синтезе или окислении веществ.
направление антропогенного воздействия.
Таким образом, механизмы обеспечивают существование неменяющихся биогеоценозов, которые называются стабильными. Стабильный биогеоценоз, существующий длительное время, называется климаксическим. Стабильных биогеоценозов в природе мало, чаще встречаются устойчивые — меняющиеся биогеоценозы, но способные, благодаря саморегуляции, приходить в первоначальное, исходное положение.
Формы существующих взаимоотношений между организмами в биогеоценозах. Совместная жизнь организмов в биогеоценозах протекает в виде 6 основных типов взаимоотношений:
взаимополезные
симбиозмутуализмполезнонейтральные (комменсализм)
нахлебничество
квартирантство
сотрапезничество
полезновредные
хищничествопаразитизмполупаразитизм
взаимовредные
антагонизмконкуренция
Нейтральновредные
аменсализмНейтральные (нейтрализм)
БИОГЕОЦЕНОЗ - Биогеоценоз терминін 1940 ж. орыс ғалымы В.Н. Сукачев ұсынған. Ғылыми әдебиетте биогеоценозды экологиялық жүйе деп те атайды. Дара бастың зат алмасу және энергия қабылдау процестері биогеоценоз популяциялары арасындағы байланыстардың негізін құрайды. Қоректену әдісіне қарай барлық тірі организмдер автотрофты организмдер және гетеротрофты ағзалар болып бөлінеді. Биогеоценоздағы зат айналымы тіршіліктің пайда болу процесінде қалыптасып, тірі табиғат эволюциясының дамуы нәтижесінде күрделене түседі. Сондай-ақ, биогеоценозда зат айналымы болу үшін экожүйеде анорганикалық заттардан органикалық заттар түзетін және Күн сәулесінің энергиясын басқа түрге өзгертіп, сол органикалық заттарды пайдаланып, оларды қайтадан анорганикалық қосылыстарға айналдыратын организмдер болады. Биогеоценоздың негізін продуценттер, консументтер, редуценттер құрайды. Биогеоценозды және онда өтіп жатқан процестерді сипаттайтын көрсеткіштер:
түрдің алуан түрлілігі (осы биогеоценозды құрайтын өсімдіктер мен жануарлардың түрлерінің саны);
популяция тығыздығы (бір түрдің аудан немесе көлем бірлігіне келетін дара бастар саны);
биомасса.
Биогеоценоз 2-ге бөлінеді.
Табиғи биогеоценоз (тоған, орман, т.б.) — табиғи сұрыпталу нәтижесінде қалыптасатын өздігінен реттелетін күрделі де тұрақты биологиялық жүйе.
Жасанды биогеоценоз — түрлі агрономиялық әдістерді қолдану нәтижесінде алынған агроценоздар. Бұған қолдан жасалатын шалғындықтар, егістіктер мен жайылымдар, қолдан отырғызылатын ормандар жатады.

БИОЛОГИЧЕСКАЯ ПРОДУКТИВНОСТЬ - понятие, в общем случае, обозначающее воспроизведение биомассы растений, микроорганизмов и животных, входящих в состав экосистемы. В узком смысле оно трактуется как воспроизводство диких животных и растений, используемых человеком. Биологическая продуктивность — термин относящийся к экологии и общей биологии. Его суть — скорость генерации биомассы в экосистеме, в основе которой лежит усвоение лучистой энергии в процессе фотосинтеза и хемосинтеза с образованием органических веществ, которые затем могут использоваться в качестве пищи. Биологическая продуктивность существующих экосистем проявляется во многих формах. Например — древесина, рыба, насекомые. Обычно, человек заинтересован в повышении продуктивности, так как это увеличивает возможность использования биологических ресурсов природы. Однако в ряде случаев могут возникать и вредные последствия. К таковым относятся, например, чрезмерное развитие фитопланктона определённого видового состава — синезелёных водорослей в пресных водах, токсичных видов перидиней — в морях.
Измерения биологической продуктивности:
Так как биологическая продуктивность характеризует скорость генерации биомассы, то есть величина относительная, её обычно измеряют в единицах массы за единицу времени (например, год), отнесённой на единицу площади (для наземных или водных донных организмов) или на единицу объёма (для организмов, обитающих в толще воды или почве). Кроме того, иногда наращивание определённой видовой популяции относят к её численности или её биомассе. В общем случае продуктивность популяции за определённое время представляет собой сумму приростов всех участников сообщества, включающих прирост отделившихся от организмов образований и прирост, элиминированных за рассматриваемое время по тем или иным причинам. То есть, продуктивность ( P ) {\displaystyle (P)}при известных начальной( B 1 ) {\displaystyle (B1)}, конечной ( B 2 ) {\displaystyle (B2)} и элиминированной ( E ) {\displaystyle (E)} биомассах, рассчитывается по формуле: P =∣ B 2 − B 1 ∣ + E {\displaystyle P=\mid B2-B1\mid +E}
Виды продукции:
В зависимости от исходной основы производства биологической продукции, её разделяют на первичную и вторичную.
Первичная продукция
Первичной продукцией является результат деятельности автотрофов, то есть организмов способных к фото- и хемосинтезу. Их называют продуцентами и к ним относятся, например, зелёные растения: высшие — на суше, низшие — в водной среде.
Вторичная продукция
Вторичной продукцией является результат деятельности гетеротрофов, то есть организмов, потребляющих готовые органические вещества, создаваемые продуцентами. Их называют консументами и к ним относят животных, некоторые микроорганизмы, а также паразитические и насекомоядные растения. Все виды вторичной продукции возникают на основе использования вещества первичной продукции, которое многократно возвращается в кругооборот.
Productivity (ecology) - In ecology, productivity or production refers to the rate of generation of biomass in an ecosystem. It is usually expressed in units of mass per unit surface (or volume) per unit time, for instance grams per square metre per day (g m−2 d−1). The mass unit may relate to dry matter or to the mass of carbon generated. Productivity of autotrophs such as plants is called primary productivity, while that of heterotrophs such as animals is called secondary productivity.
Биологиялық азықтылық - сол тірі бойлар табиғи одақтарда жаңғырт- жылдамдық. Биологиялық азықтылықтың шарасымен үшін уақыттың бірлігінің жаса- құрғақ өнімнің (биомассы) аумағы қызмет ететін.
БИОЛОГИЧЕСКИЕ МЕМБРАНЫ – это структуры, окружающие  клетку снаружи (плазмалемма), система внутренних мембран клетки (ЭПС) и структуры, окружающие мембранные внутриклеточные органеллы клетки  (ядро, митохондрии, хлоропласты, лизосомы, аппарат Гольджи, вакуоли).Любые биологические мембраны имеют универсальное строение — это двойной слой фосфолипидов со встроенными в него белковыми молекулами. Поверхностный полисахаридный слой мембраны называется гликокаликсом. Функции мембран:  изоляция клеток от окружающей среды;  изоляция органоидов от цитоплазмы; место протекания многих химических реакций окислительного фосфорилирования, световых реакций фотосинтеза);  транспорт веществ (диффузия, осмос, активный ионный транспорт);  рецепторные. Через двойной слой липидов легко проходят незаряженные (неполярные) молекулы и практически не проходят полярные. Полярные ионы переносятся белками-переносчиками  (облегченная диффузия). Перенос полярных ионов может происходить даже против градиента концентрации за счет работы калий-натриевого насоса. Твердые и жидкие частицы переносятся путем фагоцитоза и пиноцитоза.



Cell membrane - The cell membrane (also known as the plasma membrane or cytoplasmic membrane) is a biological membrane that separates the interior of all cells from the outside environment. The cell membrane is selectively permeable to ions and organic molecules and controls the movement of substances in and out of cells. The basic function of the cell membrane is to protect the cell from its surroundings. It consists of the phospholipid bilayer with embedded proteins. Cell membranes are involved in a variety of cellular processes such as cell adhesion, ion conductivity and cell signalling and serve as the attachment surface for several extracellular structures, including the cell wall, glycocalyx, and intracellular cytoskeleton. Cell membranes can be artificially reassembled.

Торша мембранасы - торша цитоплазмасын сыртқы ортадан немесе басқа торша қабығынан бөлетін мембрана. Торша мен сыртқы ортаның арасында зат алмасуына, торшаның қозғалуына, бір-бірімен байлануына қатынасады. Мал торшаларының торша мембранасы сыртқы бетінде гликопротеидті рецепторлар орналасқан. Торша мембранасы торшаның вируспен қарым-қатынасында үлкен орын алады. Мысалы, зақымдаушы вирус ең алдымен сол рецепторларға жабысады, содан соң торша мембранасы белгілі бір аймағын ыдыратады да торшаның ішіне кіреді. Торша мембранасы торша ішінде жаңадан пайда болған вирустардың сыртқа шығуына торшаның белгілі жерлерінің ыдырауы немесе пиноцитозда қатынасады. Торша мембранасында вирустардың өсіп-өнуінің ақырғы сатысындағы бүршіктену процесі жүреді. Ол көп вирустардың липид, гликолипид, гликопротеид қоры болады.

БИОЛОГИЧЕСКИЕ РИТМЫ – периодически повторяющиеся изменения интенсивности и характера биологических процессов и явлений. Суточные движения листьев у растений; сезонные: листопады, периоды цветения, ежегодные перелеты птиц – все это примеры биоритмов. В основе природы биологических ритмов чаще всего лежит  фотопериодизм, т.е. изменение длины светового дня. Это стабильный, постоянно действующий фактор окружающий среды, к которому организмы могут заранее готовиться. Биоритмы – наследственно закрепленный механизм, позволяющий приспособиться к определенным условиям существования. Ритмический характер свойствен многим физиологическим процессам, происходящим в организме человека. Изменение установившихся ритмов жизни может привести к снижению работоспособности или нарушению здоровья.
Biorhythm - (from Greek βίος - bios, "life" and ῥυθμός - rhuthmos, "any regular recurring motion, rhythm") is an attempt to predict various aspects of a person's life through simple mathematical cycles. Most scientists believe that the idea has no more predictive power than chance and consider the concept an example of pseudoscience. According to the theory of biorhythms, a person's life is influenced by rhythmic biological cycles that affect his or her ability in various domains, such as mental, physical and emotional activity. These cycles begin at birth and oscillate in a steady (sine wave) fashion throughout life, and by modeling them mathematically, it is suggested that a person's level of ability in each of these domains can be predicted from day to day. The theory is built on the idea that the biofeedback chemical and hormonal secretion functions within the body could show a sinusoidal behavior over time. Most biorhythm models use three cycles: a 23-day physical cycle, a 28-day emotional cycle, and a 33-day intellectual cycle. Although the 28-day cycle is the same length as the average woman's menstrual cycle and was originally described as a "female" cycle (see below), the two are not necessarily in any particular synchronization. Each of these cycles varies between high and low extremes sinusoidally, with days where the cycle crosses the zero line described as "critical days" of greater risk or uncertainty. In addition to the three popular cycles, various other cycles have been proposed, based on linear combination of the three, or on longer or shorter rhythms.


Биологиялық ырғақ - биологиялық процестер мен құбылыстардың қарқыны мен сипатындағы мезгіл-мезгіл қайталанып отыратын өзгерістер реттілігі. Биологиялық ырғақ барлық тірі организмдерге тән және ол клеткалық процестерден бастап популяциялық, биосфералық құбылыстарды қамтиды. Мұны зерттейтін ғылым саласы — биоритмология. Биологиялық ырғақ табиғи жағдайда қоршаған ортадағы құбылыстар өзгерістеріне сәйкес жүреді, “Биологиялық сағат” қызметін атқарады, организмнің уақыт пен кеңістікте бағдарлануына, қоршаған ортадағы өзгерістерге алдын-ала дайындалуға мүмкіндік береді. Биологиялық ырғақ өсімдіктерде жапырақтар мен күлте жапырақшалардың тәуліктік және физиолгиялық өзгерістері (күзгі жапырақ тастау, қыста өркендердің қатаюы, т.б.) түрінде байқалады. Ал жануарларда биологиялық ырғақ әр түрлі физиологиялық-биохимиялық процестер (температура ауытқулары, гормондар бөлінуі, РНҚ синтезі, рибосома құрылуы, клеткалардың бөлінуі, т.б.) активтілігінің кезеңділігімен бейнеленеді. Жеке органдардың, тіндердің, клеткалардың тәуелсіз ырғақтары биологиялық құбылыстардың мерзімдік реттілігін құрайды, тірі организмдерде жүретін барлық процестердің үйлесуіне негіз болады. Биологиялық ырғақ тұқым қуалайды және табиғи сұрыпталу мен организмдердің бейімделгіштігінің маңызды факторы болып табылады. Биологиялық ырғақ пайда болу себептеріне қарай экзогенді және эндогенді болып бөлінеді. Экзогенді биологиялық ырғақ — организмнің сыртқы күш әсеріне, қоршаған ортаның мерзімдік өзгерістеріне жауабы. Эндогенді (дербес, ырықсыз) биологиялық ырғақ тірі организмнің өзінде туындайтын активті процестердің толқынына сәйкес қалыптасады. Ол қайтарымды байланыс механизмімен реттеледі. Осы байланыс тұйықталатын биологиялық құрылым деңгейіне қарай клеткалық, мүшелік, организмдік, популяциялық биологиялық ырғақтар болып жіктеледі. Маңызына байланысты биологиялық ырғақ физиологиялық (тыныс алу, қан айналу, т.б.) және экологиялық (организмнің сыртқы ортаның құбылмалы жағдайына бейімделуіне мүмкіндік беретін) болып бөлінеді. Биологиялық ырғақтың қайталану кезеңі бірнеше секундтан ондаған жылдар аралығын қамтуы мүмкін. Қайталану мерзіміне қарай биологиялық ырғақ ультрадианды (1 минуттан 10 — 12 сағат аралығында), циркадианды, тәуліктік (бір тәулік ішіндегі жануарлардың физиологиялық құбылыстары мен қылығының бір заңдылықпен тербелуі; бұл жарық, температура, ылғалдық әсеріне байланысты), айлық (айналымы жағынан ай фазасына — айдың толуына, 29, 53 тәулікке жуық), жылдық немесе маусымдық (жыл сайын қайталанып отыратын процестер: жануарлардың ұя салуы, қоныс аударуы, өсу қарқынының өзгеруі), көп жылдық (ауа райының, тіршілік жағдайының планетарлық өзгеруіне байланысты) және теңіздің көтерілу ырғағына сәйкес (24,8 немесе 12,4 сағат сайын байқалатын теңіздегі тіршілік заңдылықтары: қимыл белсенділігі, газ алмасу қарқыны, планктондардың жоғары-төмен ығысуы, т.с.с.) болып бөлінеді. ‎Биологиялық ырғақ - психологияда — адамның психикалық белсенділігінің күшеюі мен бәсеңдеуінің кезектесуі. Адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғағы 2 түрлі болады: сыртқы биологиялық ырғақ (Күн активтілігінің циклділігімен, жыл мезгілдерінің, тәуліктің ауысуымен байланысты пайда болатын) және ішкі биологиялық ырғақ (адамның ішкі психикалық және физикалық іс-әрекетінің жағдайымен анықталатын). Жұмысқа қабілеттілік пен қажу кезеңдеріне, әсіресе, адам психикалық белсенділігінің тәуліктік биологиялық ырғақ әсер етеді. Оның ерекше маңызы бар: ең үлкен белсенділік таңертең (сағат 8 — 12),
ең аз белсенділік — тәулік ортасында (сағат 12—16),
екінші ең үлкен белсенділік — кешкі мезгілде (сағат 16 — 2),
барынша байқалатын ең аз белсенділік — түнде (сағат 2 — 8) болады.
Таңертеңгі және кешкі мезгілдегі белсенділіктің сергектігі организмде болып жататын ішкі биохимиялық процестерге байланысты. Мысалы, адам психикалық белсенділігінің ішкі биологиялық ырғағының тәуліктегі күшеюі мен бәсеңдеуі организмдегі адреналин мен норадреналин гормондарының көбеюіне тәуелді. Мұндай қатаң тәуелділік ішкі биологиялық ырғақтар мен сыртқы тіршілік әрекетінің ұйымдасуы арасында нақты үйлесімнің болуын қажет етеді. Егер бұл үйлесім бұзылатын болса, оның нәтижесі жүйке жүйесінің түрлі ауруларына (мысалы, ұйқының бұзылуы, невроздар, жүрек-қан тамырларының аурулары) соқтырады. Сондықтан психологиялық тексеру мен психокоррекцияда міндетті түрде адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғақ құрылымы ескерілуі тиіс.
БИОЛОГИЧЕСКИЕ СИСТЕМЫ – биологические объекты различной сложности, состоящие из взаимосвязанных и взаимодействующих элементов. Например: клетка, ткань, организм, популяция, биоценоз, биосфера. Общими свойствами всех  биологических систем являются: открытость – способность к обмену веществами и энергией как между элементами системы, так и с окружающей средой; саморегуляция и самоорганизация – поддержание постоянства своего внутреннего состава (гомеостаз); самовоспроизведение.
BIOLOGICAL SYSTEMS are biological objects of different complication, consisting of associate and interactive elements. For example: cage, fabric, organism, population, biocenosis, biosphere. General properties of all biological systems it is been: an openness is a capacity for an exchange by substances and energy both between the elements of the system and with an environment; self-regulation and самоорганизация are maintenance of constancy of the internal composition (homoeostasis); самовоспроизведение.
БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРІ - биологиялық объектілер күрделілігі әр түрлі тұратын өзара байланысты және өзара әрекет ететін элементтердің. Мысалы: клетка, ткань, ағза, популяция, биоценоз, биосфера. Жалпы қасиеттері барлық биологиялық жүйелер болып табылады: ашықтық – қабілеті алмасу заттармен және энергиямен ретінде жүйесінің элементтері арасында, сондай-ақ қоршаған ортамен; өзін-өзі реттеу және өзін-өзі ұйымдастыру – ұстау тұрақтылық өзінің ішкі құрамын (гомеостаз); самовоспроизведение.
БИОМ - совокупность экосистем одной природно-климатической зоны. По другим источникам биом — более крупная, чем биоценоз, биосистема, включающая в себя множество тесно связанных биоценозов. Так, в определении Юджина Одума, биом — «термин, определяющий крупную региональную или субконтинентальную биосистему, характеризующуюся каким-либо основным типом растительности или другой характерной особенностью ландшафта». Существует несколько классификаций биомов, включающих от 10 до 32 типов. Распределение биомов происходит по принципу широтной и вертикальной зональностей, а также секторности.
Biome - A biome /ˈbaɪoʊm/ is a formation of plants and animals that have common characteristics due to similar climates and can be found over a range of continents.[1] Biomes are distinct from habitats, because any biome can comprise a variety of habitats. A biome contrasts with a microbiome. A microbiome is also a mix of organisms that coexist in a defined space, but on a much smaller scale. For example, the human microbiome is the collection of bacteria, viruses, and other microorganisms that are present on a human.
БИОМ - (био... лат. omat, oma — жиынтық, жинақталған, біріккен деген мағынаны білдіретін жалғау) — белгілі бір ландшафтылық-географиялық аймақта мекендейтін өсімдіктер мен жануарлар түрлері мен олардың тіршілік ету ортасының жиынтығы (мысалы, тундра, қылқанжапырақты орманды алқап, т.б.)
БИОПОЛИМЕРЫ – высокомолекулярные природные соединения — белки, нуклеиновые кислоты, полисахариды, молекулы которых состоят из большого числа повторяющихся групп атомов или звеньев одинакового (гомополимеры) или разного (гетерополимеры) химического строения, называемых мономерами. Мономерами белков являются аминокислоты, полисахаридов – глюкоза, нуклеиновых кислот – нуклеотиды.
Biopolymer - Biopolymers are polymers produced by living organisms; in other words, they are polymeric biomolecules. Since they are polymers, biopolymers contain monomeric units that are covalently bonded to form larger structures. There are three main classes of biopolymers, classified according to the monomeric units used and the structure of the biopolymer formed: polynucleotides (RNA and DNA), which are long polymers composed of 13 or more nucleotide monomers; polypeptides, which are short polymers of amino acids; and polysaccharides, which are often linear bonded polymeric carbohydrate structures. Cellulose is the most common organic compound and biopolymer on Earth. About 33 percent of all plant matter is cellulose. The cellulose content of cotton is 90 percent, for wood is 50 percent.
Биополимеры - высокомолекулярные табиғи құралым - тиіндер, нуклеиновые ащылықтар,, нешіншінің молекулы полисахариды бірдей (гомополимеры) немесе из атомның немесе, мономерами ата- әртүрлі (гетерополимеры) химиялық құрылымның буынының қайталан- тобының үлкен сан деген құралатын. Ақтың мономерами аминокислоты, полисахаридов - глюкоза болып табылады, нуклеиновых ащылықтардың - нуклеотиды.
БИОСИНТЕЗ БЕЛКОВ – процесс образования специфичных для данного организма белков. Биосинтез белков  из аминокислот осуществляется  на рибосомах и называется трансляцией.  При трансляции происходит перевод информации с «языка» нуклеотидов и-РНК на «язык» аминокислотных звеньев молекулы белка при помощи генетического кода. это многостадийный процесс синтеза и созревания белков, протекающий в живых организмах. В биосинтезе белка выделяют два основных этапа: синтез полипептидной цепи из аминокислот, происходящий на рибосомах с участием молекул мРНК и тРНК (трансляция), и посттрансляционные модификации полипептидной цепи. Процесс биосинтеза белка требует значительных затрат энергии. Последовательность процессов синтеза полипептидной цепи белковой молекулыАктивация аминокислоты специфичным ферментом в присутствии АТФ с образованием аминоациладенилата:
Присоединение активированной аминокислоты к специфичной тРНК с высвобождением аденозинмонофосфата (АМФ)
Связывание аминоацил-тРНК (тРНК, нагруженной аминокислотой) с рибосомами, включение аминокислоты в белок с высвобождением тРНК
Трансляция:
У прокариот мРНК может считываться рибосомами в аминокислотную последовательность белков сразу после транскрипции, а у эукариот она транспортируется из ядра в цитоплазму, где находятся рибосомы. Скорость синтеза белков выше у прокариот и может достигать 20 аминокислот в секунду[2]. Процесс синтеза белка на основе молекулы мРНК называется трансляцией. Рибосома содержит 2 функциональных участка для взаимодействия с тРНК: аминоацильный (акцепторный) и пептидильный (донорный). Аминоацил-тРНК попадает в акцепторный участок рибосомы и взаимодействует с образованием водородных связей между триплетами кодона и антикодона. После образования водородных связей система продвигается на 1 кодон и оказывается в донорном участке. Одновременно в освободившемся акцепторном участке оказывается новый кодон, и к нему присоединяется соответствующий аминоацил-т-РНК. Во время начальной стадии биосинтеза белков, инициации, обычно метиониновый кодон узнаётся малой субъединицей рибосомы, к которой при помощи белковых присоединена метиониновая транспортная РНК. После узнавания стартового кодона к малой субъединице присоединяется большая субъединица и начинается вторая стадия трансляции — элонгация. При каждом движении рибосомы от 5' к 3' концу мРНК считывается один кодон путём образования водородных связей между тремя нуклеотидами мРНК и комплементарным ему антикодоном транспортной РНК, к которой присоединена соответствующая аминокислота. Синтез пептидной связи катализируется рибосомальной РНК,образующей пептидилтрансферазный центр рибосомы. Рибосомальная РНК катализирует образование пептидной связи между последней аминокислотой растущего пептида и аминокислотой, присоединённой к тРНК, позиционируя атомы азота и углерода в положении, благоприятном для прохождения реакции.Третья и последняя стадия трансляции, терминация, происходит при достижении рибосомой стоп-кодона, после чего белковые факторы терминации гидролизуют последнюю тРНК от белка, прекращая его синтез. Таким образом, в рибосомах белки всегда синтезируются от N- к C-концу.
Protein biosynthesis - Protein biosynthesis is the process whereby biological cells generate new proteins; it is balanced by the loss of cellular proteins via degradation or export. Translation, the assembly of amino acids by ribosomes, is an essential part of the biosynthetic pathway, along with generation of messenger RNA (mRNA), aminoacylation of transfer RNA (tRNA), co-translational transport, and post-translational modification. Protein biosynthesis is strictly regulated at multiple steps. They are principally during transcription (phenomena of RNA synthesis from DNA template) and translation (phenomena of amino acid assembly from RNA). The cistron DNA is transcribed into a variety of RNA intermediates. The last version is used as a template in synthesis of a polypeptide chain. Protein will often be synthesized directly from genes by translating mRNA. When a protein must be available on short notice or in large quantities, a protein precursor is produced. A proprotein is an inactive protein containing one or more inhibitory peptides that can be activated when the inhibitory sequence is removed by proteolysis during posttranslational modification. A preprotein is a form that contains a signal sequence (an N-terminal signal peptide) that specifies its insertion into or through membranes, i.e., targets them for secretion.[1] The signal peptide is cleaved off in the endoplasmic reticulum. Preproproteins have both sequences (inhibitory and signal) still present. In protein synthesis, a succession of tRNA RNA molecules charged with appropriate amino acids are brought together with an mRNA molecule and matched up by base-pairing through the anti-codons of the tRNA with successive codons of the mRNA. The amino acids are then linked together to extend the growing protein chain, and the tRNAs, no longer carrying amino acids, are released. This whole complex of processes is carried out by the ribosome, formed of two main chains of RNA, called ribosomal RNA (rRNA), and more than 50 different proteins. The ribosome latches onto the end of an mRNA molecule and moves along it, capturing loaded tRNA molecules and joining together their amino acids to form a new protein chain. Protein biosynthesis, although very similar, is different for prokaryotes and eukaryotes.
Ақтың биосинтез - айтылмыш бой үшін өзгешеліктің ағының білімінің үдерісі. Ақтың биосинтез аминокислот рибосомах жүзеге асады және трансляцией аталады. При трансляции ақпараттың аудармасы и-РНК нуклеотидов "тілінен" ақтың молекулы аминокислотных буынының "тіліне" арқылы генетического кода болып жатады. сол синтеза және ақтың толықсы- тірі бойларда өтіп кет- многостадийный үдерісі. Ақтың биосинтезе қасқайт- екі негізгі кезең: мен қатысу мРНК және тРНК (трансляция) молекул рибосомах болып жататын синтез полипептидной қатар аминокислот, және полипептидной қатардың посттрансляционные модификации. Ақтың биосинтеза үдерісі қайраттың маңызды шығындарын сұрайды. Ақуызды молекулыАктивация аминокислоты полипептидной қатарының синтеза үдерісінің тізбектілігі өзгешеліктің ферментом қатыс- АТФ аминоациладенилата білімімен:1. Активированной аминокислоты қос- к өзгешеліктің тРНК аденозинмонофосфата (АМФ) босатып ал-2. Аминоацил-тРНК (тРНК байланыстыр-, қарамастан…
БИОСФЕРА – оболочка Земли, состав, структура и энергетика которой определяются деятельностью живых организмов. Термин «биосфера» предложил Э.Зюсс, а учение о биосфере создал академик В.И.Вернадский. Он дал современное определение биосферы, объяснил геологическую (планетарную) роль живых организмов в миграции химических элементов. Вернадский выдвинул идею взаимной приспособленности организма и среды  на основе общности химического строения живой и неживой природы. Основные биогеохимические функции живых организмов в биосфере следующие: 1.Энергетическая – трансформация солнечной энергии в растениях при фотосинтезе. 2. Газовая – формирование состава атмосферы. 3. Концентрационная – накопление минеральных веществ в тканях растений и животных, образование полезных ископаемых органического происхождения (нефть, уголь, торф). 4. Окислительно-восстановительная – химическое превращение веществ с извлечением из них энергии для процессов жизнедеятельности. 5. Деструкционная – разложение организмов после их смерти и минерализация остатков, с последующим их включением в круговорот веществ. Биосфера (от др.-греч. βιος — жизнь и σφαῖρα — сфера, шар) — оболочка Земли, заселённая живыми организмами, находящаяся под их воздействием и занятая продуктами их жизнедеятельности; «плёнка жизни»; глобальная экосистема Земли. Биосфера — оболочка Земли, заселённая живыми организмами и преобразованная ими. Биосфера начала формироваться не позднее, чем 3,8 млрд лет назад, когда на нашей планете стали зарождаться первые организмы. Она проникает во всю гидросферу, верхнюю часть литосферы и нижнюю часть атмосферы, то есть населяет экосферу. Биосфера представляет собой совокупность всех живых организмов. В ней обитает более 3 000 000 видов растений, животных, грибов и бактерий. Человек тоже является частью биосферы, его деятельность превосходит многие природные процессы и, как сказал В. И. Вернадский: «Человек становится могучей геологической силой». Французский учёный-естествоиспытатель Жан Батист Ламарк в начале XIX в. впервые предложил концепцию биосферы, ещё не введя даже самого термина. Термин «биосфера» был предложен австрийским геологом и палеонтологом Эдуардом Зюссом в 1875 году. Целостное учение о биосфере создал советский биогеохимик и философ В. И. Вернадский. Он впервые отвёл живым организмам роль главнейшей преобразующей силы планеты Земля, учитывая их деятельность не только в настоящее время, но и в прошлом. Существует и другое, более широкое определение: Биосфера — область распространения жизни на космическом теле. При том, что существование жизни на других космических объектах, помимо Земли пока неизвестно, считается, что биосфера может распространяться на них в более скрытых областях, например, в литосферных полостях или в подлёдных океанах. Так, например, рассматривается возможность существования жизни в океане Европы — спутника Юпитера.
Biosphere - The biosphere is the global sum of all ecosystems. It can also be termed as the zone of life on Earth, a closed system (apart from solar and cosmic radiation and heat from the interior of the Earth), and largely self-regulating. By the most general biophysiological definition, the biosphere is the global ecological system integrating all living beings and their relationships, including their interaction with the elements of the lithosphere, geosphere, hydrosphere, and atmosphere. The biosphere is postulated to have evolved, beginning with a process of biopoesis (life created naturally from non-living matter, such as simple organic compounds) or biogenesis (life created from living matter), at least some 3.5 billion years ago. The earliest evidence for life on Earth includes biogenic graphite found in 3.7 billion-year-old metasedimentary rocks from Western Greenland and microbial mat fossils found in 3.48 billion-year-old sandstone from Western Australia. More recently, in 2015, "remains of biotic life" were found in 4.1 billion-year-old rocks in Western Australia.[7][8] According to one of the researchers, "If life arose relatively quickly on Earth ... then it could be common in the universe." In a general sense, biospheres are any closed, self-regulating systems containing ecosystems. This includes artificial biospheres such as Biosphere 2 and BIOS-3, and potentially ones on other planets or moons.
БИОСФЕРА - (гр. биос—тіршілік, өмір, гр. сфера — шар) — бұл ұғым биология ғылымына XIX ғасырда ене бастады. Ол кездерде бұл сөзбен тек жер жүзіндегі жануарлар дүниесі ғана аталатын. Кейінгі кездерде биосфера геологиялық мағынада да қолданылады. Биосфера - жердің тіршілік қабаты. Географиялық қабық - литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфераның өзара әрекеттесуі. Биосфераны ғылымға 1875ж Зюсс енгізді. Биогеография - организмнің географиялық таралу заңдылықтарын зерттейді. Биоценоз-өсімдіктер мен жануарлардың майда ағзалардың бірлестігі. Географиялық қабық- жекелеген табиғат кешенінен тұрады. Табиғат кешені-табиғат компоненттерінің ұштасуы. Табиғат компоненттеріне топырақ, өсімдік, жануар т.б жатады. Ең ірі табиғат кешені-географиялық қабық немесе материктер мен мұхиттар. Табиғат зонасы-температурасы,жауын-шашыны, өсімдігі, жануары, топырағы өзара ұқсас ірі табиғат кешені. Табиғат зонасы 2 бағытта өзгереді: 1.Ендік зоналылық-табиғат зонасының ендік бағытта экватордан полюстерге қарай алмасып келуі. 2. Биіктік белдеулік-табиғат зоналарының тауларда биіктікке байланысты ауысып келуі. Биіктік белдеулерінің саны таулардың географиялық орнына және биіктігіне байланысты. Бір ендікте жатқан табиғат зонасының әр түрлі болуы мұхиттың алыс-қашықтығына жер бедеріне байланысты. Табиғат зонасы 2-ге бөлінеді: Өтпелі зона-орманды тундра, орманды дала, шөлейт, саванна. Тундра-субарктикалық белдеуде-мүк пен қына басым өскен, топырағы сазды, батпақты болып келеді. Орманды тундра-мүк пен қына қисық бұталы ағаштар өседі. Тайга-қылқан жапырақты орман зонасы,өсімдіктер:қарағай, шырша, самырсын. Дала-шөп басқан ағашсыз жазық жерлер. Шөлейт-дала мен шөлдің арасындағы өтпелі зона. Саванна-әр жерінде жеке немесе шоқ-шоқ бұталы ағаштар өсетін биік шөп басқан табиғат зонасы. Табиғат зонасының ауысып келуі климаттық белдеулермен сәйкес келеді. Арктикалық климаттық белдеу-арктикалық шөл мәңгі мұз басқан. Субэкваторлық климаттық белдеу-саванна Тропиктік климаттық белдеу-шөл Экваторлық климаттық белдеуде мәңгі жасыл ылғалды экваторлық ормандар. Географиялық қабықтағы ырғақтылық-күн мен түннің ауысуы. Географиялық қабықтағы заңдылық тұтастығы. Ырғақтылық заңдылығы-белгілі бір құбылыстардың уақыт ішінде қайталанып отыруы. Табиғат кешенінде жүретін үрдістер жылу мен ылғалға тәуелді. Биосфера — тірі азғалар өмір сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10—15 км биікке көтерілгенге дейінгі және 2— 3 км құрғақтан немесе мұхиттардың 10 км түбіне дейінгі жерде азғалар тіршілік етеді. Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Аустрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан – 50% -ға дейін температурасы болатын термодинамикалық қабат болып саналады.
БИОТЕХНОЛОГИЯ – отрасль промышленности, издавна использующая биохимические процессы живых организмов в производстве. Хлебопечение, виноделие, пивоварение, сыроварение основаны на применении микроорганизмов или ферментных препаратов, выделенных из них. Методы биотехнологии применяются для очистки вод, защиты растений от вредителей и болезней, получения лекарственных препаратов.Новый виток в развитии биотехнологии произошел в начале 80-х годов ХХ столетия. Возникли и получили дальнейшее развитие генная, клеточная и тканевая инженерия,  позволяющие  создавать гормоны (инсулин, соматотропин),  новые вакцины. Селекция микроорганизмов, растений и животных достигла совершенно иного уровня развития. Биотехнология является одной из самых перспективных областей современной биологии.
Biotechnology - Biotechnology is the use of living systems and organisms to develop or make products, or "any technological application that uses biological systems, living organisms or derivatives thereof, to make or modify products or processes for specific use" (UN Convention on Biological Diversity, Art. 2). Depending on the tools and applications, it often overlaps with the (related) fields of bioengineering, biomedical engineering, biomanufacturing, etc. For thousands of years, humankind has used biotechnology in agriculture, food production, and medicine. The term is largely believed to have been coined in 1919 by Hungarian engineer Károly Ereky. In the late 20th and early 21st century, biotechnology has expanded to include new and diverse sciences such as genomics, recombinant gene techniques, applied immunology, and development of pharmaceutical therapies and diagnostic tests.
БИОТЕХНОЛОГИЯ - (bios - тіршілік; thechne-өнер, шеберлік;logos-ғылым) - тірі ағзалар мен биологиялық үрдістерді өндірісте пайдалану; экономикалық құнды заттарды алу үшін ген және жасуша деңгейінде өзгертілген биологиялық объектілерді құрастыру технологиялары мен пайдалану жөніндегі ғылым және өндіріс саласы. Биотехнологияның негізгі объектісі - тірі жасушалар, атап айтқанда жануар, өсімдік текті жасушалар және микробтар немесе олардың биологиялық белсенді метаболиттері.
БИОТИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ – это всевозможные формы влияния живых организмов  друг на друга и на среду обирания (случайно сделал опечатку в слове «обитания», ну так даже правдоподобнее получилось: не может живое обитая не обирать). Биотические взаимоотношения носят чрезвычайно сложный характер, потому что  могут быть не только прямыми, но  и опосредованными (косвенными). формы воздействия организмов друг на друга как внутри вида, так и между различными видами. Беклемишев В. Н. разделил биотические факторы на 4 группы (виды взаимодействия):
топические — по изменению среды (разрывание почвы)
трофические — пищевые отношения (продуценты, консументы, редуценты)
фабрические — по жилищу (паразитические черви используют организм как среду обитания)
форические — по переносу (рак отшельник переносит актинию)
Действие биотических факторов выражается в форме взаимовлияний одних организмов на жизнедеятельность других организмов и всех вместе на среду обитания. Различают прямые и косвенные взаимоотношения между организмами. Внутривидовые взаимодействия между особями одного и того же вида складываются из группового и массового эффектов и внутривидовой конкуренции. Межвидовые взаимоотношения значительно более разнообразны. Возможные типы комбинации отражают различные типы взаимоотношений:
нейтрализм (0;0) — взаимоотношения между организмами не приносят друг другу ни вреда, ни пользы
комменсализм (0;+) — совместное сожительство организмов разных видов, при котором один организм использует другой как жилище и источник питания, но не причиняет вреда партнеру. Например, некоторые морские полипы, поселяясь на крупных рыбах, в качестве пищи используют их испражнения. В желудочно-кишечном тракте человека находится большое количество бактерий и простейших, питающихся остатками пищи и не причиняющих вреда хозяину.
синойкия (квартирантство) — сожительство, при котором особь одного вида использует особь другого вида только как жилище, не принося своему «живому дому» ни пользы, ни вреда. Например, пресноводная рыбка горчак откладывает икринки в мантийную полость двухстворчатых моллюсков. Развивающиеся икринки надежно защищены раковиной моллюска, но они безразличны для хозяина и не питаются за его счет.
аменсализм (0;-) — это взаимоотношения между организмами, при которых один несет ущерб, а другому они безразличны. Например, гриб пеницилл выделяет антибиотик, убивающий бактерий, но вторые на гриб никак не влияют.
мутуализм (взаимовыгодный симбиоз +;+) — совместное сожительство организмов разных видов, приносящее взаимную пользу. Например, лишайники являются симбиотическими организмами, тело которых построено из водорослей и грибов. Нити гриба снабжают клетки водоросли водой и минеральными веществами, а клетки водорослей осуществляют фотосинтез и, следовательно, снабжают гифы грибов органическими веществами.
протокооперация (кооперация) — это полезные взаимоотношения организмов, когда они могут существовать друг без друга, но вместе им лучше. Например, рак-отшельник и актиния, акулы и рыбы-прилипалы.
ресурс- эксплуататор (+;-).
паразитизм — это форма антагонистического сожительства организмов, относящихся к разным видам, при котором один организм (паразит), поселяясь на теле или в теле другого организма (хозяина), питается за его счет и причиняет вред. Болезнетворное действие паразитов слагается из механического повреждения тканей хозяина, отравления его продуктами обмена, питания за его счет. Паразитами являются все вирусы, многие бактерии, грибы, простейшие, некоторые черви и членистоногие. В отличие от хищника паразит использует свою жертву длительно и далеко не всегда приводит её к смерти. Нередко вместе со смертью хозяина погибает и паразит. Связь паразита с внешней средой осуществляется опосредованно через организм хозяина.
хищничество — антагонистические взаимоотношения паразитов и хищников со своими жертвами поддерживают численность популяции одних и других на определенном относительно постоянном уровне, что имеет большое значение в выживании видов.
Антибиоз (-;-). Например, конкуренция — антагонистические отношения между организмами (видами), связанные борьбой за пищу, самку, место обитания и другие ресурсы

Biotic component - Biotic components are the living things that shape an ecosystem. Biotic components usually include:
Producers, i.e. autotrophs: e.g. plants, they convert the energy [from photosynthesis (the transfer of sunlight, water, and carbon dioxide into energy), or other sources such as hydrothermal vents] into food.
Consumers, i.e. heterotrophs: e.g. animals, they depend upon producers (occasionally other consumers) for food.
Decomposers, i.e. detritivores: e.g. fungi and bacteria, they break down chemicals from producers and consumers (usually dead) into simpler form which can be reused.
A biotic factor is any living component that affects the population of another organism, or the environment. This includes animals that consume the organism, and the living food that the organism consumes. Biotic factors also include human influence, pathogens and disease outbreaks. Each biotic factor needs energy to do work and food for proper growth.
All species are influenced by biotic factors in one way or another. For example, If the number of predators will increase, the whole food web will be affected (the population number of organisms that are lower in the food web will decrease). Similarly, when organisms have more food to eat, they will grow quicker and will be more likely to reproduce, so the population size will obviously increase. Pathogens and disease outbreaks, however, are most likely to cause a decrease in population size. Humans make the most sudden changes in an environment (e.g. building cities and factories, disposing of waste into the water). These changes are most likely to cause a decrease in the population of any species, due to the sudden appearance of pollutants. Biotic components are contrasted to abiotic components, which are non-living components that influence population size and the environment. Examples of abiotic factors are: temperature, light intensity, moisture and water levels, air currents, carbon dioxide levels and the pH of water and soil. The factors mentioned above may either cause an increase or a decrease in population size, depending on the organism. For example, rainfall may encourage the growth of new plants, but too much of it may cause flooding, which may drastically decrease the population size.




БИОФИЗИКА – раздел биологии, изучающий физические аспекты существования живой природы на всех её уровнях, начиная от молекул и клеток и заканчивая биосферой в целом;
наука о физических процессах, протекающих в биологических системах разного уровня организации, и о влиянии на биологические объекты различных физических факторов. Биофизика призвана выявлять связи между физическими механизмами, лежащими в основе организации живых объектов, и биологическими особенностями их жизнедеятельности. Обобщённо можно сказать, что биофизика изучает особенности функционирования физических законов на биологическом уровне организации вещества. «Важнейшее содержание биофизики составляют: нахождение общих принципов биологически значимых взаимодействий на молекулярном уровне, раскрытие их природы в соответствии с законами современной физики, химии с использованием новейших достижений математики и разработка на основе этого исходных обобщённых понятий, адекватных описываемым биологическим явлениям». По номенклатуре ЮНЕСКО биофизика является разделом биологии и имеет код 2406. Наука о различных физических и физико-химических процессах, протекающих в биологических системах, о влиянии на живое  физических факторов. Например, проведение нервного импульса, взаимодействие солнечного света с хлоропластами, восприятие изображения в органах зрения, восприятие звуковой волны органами слуха и т.п.
Biophysics - Biophysics is an interdisciplinary science that applies the approaches and methods of physics to study biological systems. Biophysics covers all scales of biological organization, from molecular to organismic and populations. Biophysical research shares significant overlap with biochemistry, nanotechnology, bioengineering, computational biology and systems biology. The term biophysics was originally introduced by Karl Pearson in 1892. Molecular biophysics typically addresses biological questions similar to those in biochemistry and molecular biology, but more quantitatively, seeking to find the physical underpinnings of biomolecular phenomena. Scientists in this field conduct research concerned with understanding the interactions between the various systems of a cell, including the interactions between DNA, RNA and protein biosynthesis, as well as how these interactions are regulated. A great variety of techniques are used to answer these questions. Fluorescent imaging techniques, as well as electron microscopy, x-ray crystallography, NMR spectroscopy, atomic force microscopy (AFM) and small-angle scattering (SAS) both with X-rays and neutrons (SAXS/SANS) are often used to visualize structures of biological significance. Protein dynamics can be observed by neutron spin echo spectroscopy. Conformational change in structure can be measured using techniques such as dual polarisation interferometry, circular dichroism, SAXS and SANS. Direct manipulation of molecules using optical tweezers or AFM, can also be used to monitor biological events where forces and distances are at the nanoscale. Molecular biophysicists often consider complex biological events as systems of interacting entities which can be understood e.g. through statistical mechanics, thermodynamics and chemical kinetics. By drawing knowledge and experimental techniques from a wide variety of disciplines, biophysicists are often able to directly observe, model or even manipulate the structures and interactions of individual molecules or complexes of molecules. In addition to traditional (i.e. molecular and cellular) biophysical topics like structural biology or enzyme kinetics, modern biophysics encompasses an extraordinarily broad range of research, from bioelectronics to quantum biology involving both experimental and theoretical tools. It is becoming increasingly common for biophysicists to apply the models and experimental techniques derived from physics, as well as mathematics and statistics (see biomathematics), to larger systems such as tissues, organs, populations and ecosystems. Biophysical models are used extensively in the study of electrical conduction in single neurons, as well as neural circuit analysis in both tissue and whole brain.
БИОФИЗИКА - тірі организмдерде жүретін физикалық және физикалық-химиялық процестерді, сондай-ақ, биологиялық жүйелердің ультрақұрылымын зерттейтін ғылым. Физика, химия, математика ғылымдарының идеясы, теориялық негіздері мен биологиялық әдістердің ұштасуы Биофизиканың дамуына зор мүмкіндік туғызды.
БИОХИМИЯ – наука, изучающая химический и биохимический (органические вещества) состав живых организмов и протекающие в них химические и биохимические  реакции (реакции обмена органических веществ), обеспечивающие  метаболизм  в организме в целом.
Biochemistry - Biochemistry, sometimes called biological chemistry, is the study of chemical processes within and relating to living organisms. By controlling information flow through biochemical signaling and the flow of chemical energy through metabolism, biochemical processes give rise to the complexity of life. Over the last decades of the 20th century, biochemistry has become so successful at explaining living processes that now almost all areas of the life sciences from botany to medicine to genetics are engaged in biochemical research. Today, the main focus of pure biochemistry is on understanding how biological molecules give rise to the processes that occur within living cells, which in turn relates greatly to the study and understanding of tissues, organs, and whole organisms—that is, all of biology. Biochemistry is closely related to molecular biology, the study of the molecular mechanisms by which genetic information encoded in DNA is able to result in the processes of life. Depending on the exact definition of the terms used, molecular biology can be thought of as a branch of biochemistry, or biochemistry as a tool with which to investigate and study molecular biology. Much of biochemistry deals with the structures, functions and interactions of biological macromolecules, such as proteins, nucleic acids, carbohydrates and lipids, which provide the structure of cells and perform many of the functions associated with life. The chemistry of the cell also depends on the reactions of smaller molecules and ions. These can be inorganic, for example water and metal ions, or organic, for example the amino acids, which are used to synthesize proteins. The mechanisms by which cells harness energy from their environment via chemical reactions are known as metabolism. The findings of biochemistry are applied primarily in medicine, nutrition, and agriculture. In medicine, biochemists investigate the causes and cures of diseases. In nutrition, they study how to maintain health and study the effects of nutritional deficiencies. In agriculture, biochemists investigate soil and fertilizers, and try to discover ways to improve crop cultivation, crop storage and pest control.
БИОХИМИЯ - тірі организмдердің химиялық құрамын, ондағы биохимиялық қосылыстардың синтезделіну жолдарын, заңдылықтары мен қасиеттерін, молекулалық құрамын, жасушалардың биологиялық, биохимиялық және физиологиялық қызметін зерттейтін ғылым.
Организмдегі биохим. процестер үш түрлі бағытта зерттеледі: статикалық Биохимия— организмнің химиялық құрамын анықтайды; динамикалық Биохимия — организмдегі биохимиялық қосылыстардың бір түрден екінші түрге айналу жолдарын зерттейді; функционалдық Биохимия — тіршілік әрекетіне арқау болатын химиялық құрылымдарды, процестерді зерттейді. Организмдердегі қоректік заттарды сіңіруінен (анаболизм) бастап, олардың толық ыдырауына (катаболизм) дейінгі биохимиялық реакциялардың барлығы — бүкіл тірі организмдердің басты және тұрақты белгісі — зат алмасуға негізделген. Сондықтан да организмдегі зат алмасу, яғни метаболизм процестерін терең зерттеу Биохимияның негізгі міндеттерінің бірі. Биохимия биологиялық, химиялық, медициналық ғылымдарымен тығыз байланыста дамиды. Ол жеке ғылым ретінде 19 ғасырдың аяқ кезінде қалыптасты. 20 ғасырдың басында Биохимия адам Биохимиясы (оған медициналық Биохимия да кіреді), өсімдіктер Биохимиясы, жануарлар Биохимиясы, микроорганизмдер Биохимиясы болып бөлінді. Биохимиялық зерттеулер Қазақстанда 20 ғасырдың 30-жылдары Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтында (қазіргі Аграрлық университет) және қазіргі Қазақ мемлекеттік медициналық университетінде Биохимия кафедралары ашылғаннан кейін басталды. Қазіргі кезде Биохимия саласындағы жүйелі зерттеулермен “Биоген” жабық акциондық қоғамы, Микробиология және вирусология институты, Онкология және радиология ғылыми-зерттеулер институты, Гигиена және эпидемиология ғылыми-зерттеулер орталығы, Ұлттық академиялық аграрлық зерттеу орталығының институттары, медициналық, ауыл шаруашылығы оқу орындары айналысады. Өсімдік ақуызы және оның биохимиялық қасиеттері ашылып, бидай, т.б. бағалы тағамдық дақылдардың құрамындағы ақуыз мөлшерін молайту жолдары анықталды (Т. Дарқанбаев, т.б.), дәрілік-техникалық, илік өсімдіктердегі қосалқы заттар Биохимиясы (Л.Қылышев,Р.Қонаева) зерттелді. Өсімдік химиясы қалыптасып, дәрілік, тағамдық, хош иісті заттар, арнайы препараттар алынды (М.И. Горяев, Т.Шомбалов, т.б.). Витаминдер Биохимиясы, бұғақ ауруы мен қан ұю әсерінен туатын биохимиялық өзгерістер зерттелді (Б.И. Ильин-Какуев). Гистохимия мәселелері, миоглобин, гемоглобин ақуыздары, тотығу-тотықсыздану процестеріне қатысатын ферменттер Биохимиясы (З. Қайыпова, А. Өтешев, т.б.), Қазақстанның шөл-шөлейтті жерлері мен таулы өңірінде өсетін өсімдіктер Биохимиясы (Ж. Жатқанбаев, т.б.) зерттелді. Микроорганизмдер мен вирустар Биохимиясы дамытылды (Х. Жұматов, Е. Исаева). Гипоксия (оттегі жетіспеуі) кезінде адамға қажетті ақуыз, май, көмірсулар, витамин мөлшерлері анықталды (А. Алдашев). Қой организміндегі биохимиялық өзгерістер, төл организміндегі зат алмасу процесі зерттелді (Ө.Ташмұхаметов, Ә. Сәрсенов, Е. Ертаев, Б. Қарабалин), малда сүт шығару механизмі ашылды (ТәшеновҚ. Тәшенов). Сиыр мен бие сүтіндегі ақуыздар, липидтер зерттеліп, осының нәтижесінде төлдің тіршілікке бейімділігін арттыру шаралары белгіленді (З. Сейітов, Ж. Жұмашев). Аусыл, сарып, эхинококкоз, ценуроз патогенезіне биохимиялық тұрғыдан сипаттама берілді (В.М. Красов, Т. Омаров, т.б.). Эукариоттық жасушаларда кездесетін жасушалық бөлшектердің жаңа класы — ақпараттық рибонуклеин қышқылы (аРНҚ) ашылды (М. Айтхожин). Биохимия саласындағы зерттеулерді негізінен [[Молекулалық биология және биохимия ғылыми-зерттеулер институты]] үйлестіріп отырады
БЛАСТУЛА (от греч. blastos – зачаток) – зародыш многоклеточного организма в период дробления (бластуляции). Бластула — это однослойный зародыш, состоящий из клеток, называемых бластомерами, окружающими полость (бластоцель), заполненную жидкостью. Это многоклеточный зародыш, имеющий однослойное строение (один слой клеток), стадия в развитии зародыша, которую проходят яйца большинства животных — окончательный результат процесса дробления яйца. При своем дроблении (см. Дробление яйца) яйцо рядом последовательных делений распадается на комплекс клеток, именуемых шарами дробления, сегментационными шарами, или бластомерами, относительная величина и взаимное расположение которых бывают различны, смотря по способу дробления, зависящему, в свою очередь, от количества питательного желтка, находящегося в яйце. В наиболее правильной и типической форме бластула бывает выражена при полном и равномерном (правильном) дроблении яйца, какое наблюдается у мелких яиц, бедных питательным желтком. По окончании дробления бластомеры удаляются в радиальном направлении от центра яйца и располагаются в виде сферического слоя клеток, окружающих собой центральную полость. Бластула имеет, так обр., форму полого шара; полость его, наполненная жидкостью, называется сегментационной полостью дробления, или бластоцёлем (Blastocoel). Стенка бластулы состоит из одного слоя плотно прилегающих друг к другу вследствие взаимного давления полигональных, почти одинаковых по величине клеток, по гистологическому характеру представляющих собой слой эпителия; этот эпителиальный слой называется бластодерма и при дальнейшем развитии дает начало зародышевым пластам (см. это сл. и Гаструла). У многих низших животных, живущих в воде, такие бластулы уже покидают желточную оболочку яйца и свободно плавают, вращаясь, при помощи мерцательных ресничек, появляющихся на цилиндрических клетках бластодермы. Такие зародыши называются бластосферами; но часто последнее название применяется и к стадии бластулы в яйце.
При полном неравномерном (неправильном) дроблении получается бластула, клеточки которой отличаются весьма неравной величиной: на одном её (анимальном) полюсе лежат мелкие, на другом (вегетативном) крупные клетки, а в бластодерме уже различается эктодермическая и энтодермическая часть (некоторая разница между двумя полюсами яйца, но в гораздо меньшей степени, бывает заметна часто и в правильной бластуле); сегментационная полость вследствие этого уменьшается и лежит эксцентрически. У позвоночных часто образуется при этом способе дробления бластодерма из нескольких слоев клеточек. При частичном, так называемом поверхностном, дроблении, как оно совершается например у насекомых, не происходит распадения желтка на бластомеры; дробление выражается в размножении одних ядер дробления, которые затем, окруженные участками плазмы, выходят на периферию яйца и производят распадение поверхностного слоя плазмы, окружающей яйцо, на отдельные клеточки, составляющие бластодерму. Яйцо окружается одним слоем бластодермических клеточек и таким образом как бы вступает в стадию бластулы; но эта бластула не имеет сегментационной полости, так как место полости сплошь заполнено питательным желтком, в котором при этом остаются отдельные ядра дробления, не вышедшие наружу. Всего более уклоняется процесс дробления и образования бластодермы в яйцах с частичным дискоидальным дроблением, где стадия бластулы является в совершенно неузнаваемом виде. Дроблению подвергается только незначительное количество образовательного желтка (протоплазмы), лежащего на одном полюсе яйца и образующего зародышевую пластинку, тогда как огромная масса питательного желтка совсем не подвергается дроблению (яйца пресмыкающихся, костистых и хрящевых рыб, птиц). В результате дробления получается многослойная зародышевая пластинка, лежащая на одном полюсе яйца, по краям непосредственно лежащая на желтке, а в средней части своей отделенная от него узкой щелью, наполненной белковой жидкостью; эта щель представляет собой сегментационную полость. Под этой щелью и по краям зародышевой пластинки в желтке лежат отдельные, так называемые «желточные ядра». Многослойная зародышевая пластинка с одной стороны и нераздробившийся желток с лежащими в нём ядрами с другой соответствуют мелким клеткам анимального и крупным вегетативного полюсов бластулы яиц с полным неравномерным дроблением. У млекопитающих строение бластулы сходно со строением бластулы других амниот (птиц и рептилий), и упрощенно бластула млекопитающих может быть отнесена к дискобластуле. Исторически сложилось, что бластуляцию у амниот обозначают термином «первая фаза гаструляции», а образование гомологичное бластуле — термином «зародышевый диск». Однако ввиду отсутствия желтка в яйцах млекопитающих происходит полное равномерное дробление. Поэтому у млекопитающих формированию бластулы предшествует формирование шарообразной структуры, имитирующей зародыш яйцекладущих амниот. Это образование называется «бластоциста». Ввиду внешнего сходства с целобластулой бластоцисту часто ошибочно считают бластулой млекопитающих, что неверно. Несмотря на внешнее сходство, бластоциста не гомологична бластуле. Стадия бластосферы многих морских животных, то есть свободно плавающей при помощи мерцательных ресничек правильной, типической бластулы, представляет высокий интерес с точки зрения филогенеза (истории происхождения) животного царства, именно многоклеточных животных (Metazoa). Такая бластула напоминает шаровидные колонии одноклеточных организмов вроде Pandorina или Volvox, относимых то к водорослям, то к жгутиковым инфузориям (Flagellata). Первоначальные Metazoa произошли, вероятно, от подобных шаровидных колоний одноклеточных организмов и на ранних стадиях эмбрионального развития многоклеточных животных проходят через стадию бластулы, как бы выражающей собою тип их родоначальника. См. Гаструла (ср. Balfour, «Handbuch der vergleichenden Embryologie» (1880, I Bd.); О. Гертвиг, «Учебник эмбриологии животных позвоночных и человека» (перевод Шульгина, Одесса, 1889 г. Вып. 1).
Blastula - The blastula (from Greek βλαστός (blastos), meaning "sprout") is a hollow sphere of cells, referred to as blastomeres, surrounding an inner fluid-filled cavity called the blastocoele formed during an early stage of embryonic development in animals. Embryo development begins with a sperm fertilizing an egg to become a zygote which undergoes many cleavages to develop into a ball of cells called a morula. Only when the blastocoele is formed does the early embryo become a blastula. The blastula precedes the formation of the gastrula in which the germ layers of the embryo form. A common feature of a vertebrate blastula is that it consists of a layer of blastomeres, known as the blastoderm, which surrounds the blastocoele. In mammals the blastula is referred to as a blastocyst. The blastocyst contains an embryoblast (or inner cell mass) that will eventually give rise to the definitive structures of the fetus, and the trophoblast, which goes on to form the extra-embryonic tissues. During the blastula stage of development, a significant amount of activity occurs within the early embryo to establish cell polarity, cell specification, axis formation, and regulate gene expression.[6] In many animals such as Drosophila and Xenopus, the mid blastula transition (MBT) is a crucial step in development during which the maternal mRNA is degraded and control over development is passed to the embryo. Many of the interactions between blastomeres are dependent on cadherin expression, particularly E-cadherin in mammals and EP-cadherin in amphibians. The study of the blastula and of cell specification has many implications on the field of stem cell research as well as the continued improvement of fertility treatments. Embryonic stem cells are a field which, though controversial, have tremendous potential for treating disease. In Xenopus, blastomeres behave as pluripotent stem cells which can migrate down several pathways, depending on cell signaling. By manipulating the cell signals during the blastula stage of development, various tissues can be formed. This potential can be instrumental in regenerative medicine for disease and injury cases. In vitro fertilisation involves implantation of a blastula into a mother’s uterus. Blastula cell implantation could potentially serve to eliminate infertility.
БЛИЗНЕЦЫ – два и более потомка, рожденные одной матерью при одних родах (у человека и тех млекопитающих, которые обычно в норме рождают одного детеныша). Различают однояйцевых (монозиготных) и разнояйцевых (дизиготных) близнецов. Правильно называть близнецами лишь монозиготных близнецов, а дизиготных лучше называть двойняшками. Двойняшки хотя и рождаются вместе, но они похожи друг на друга не больше, чем обычные братья (сестры).

дети одной матери, развившиеся в течение одной беременности и появившиеся на свет в результате одних родов через непродолжительное время друг за другом. Выделяют два основных типа близнецов:
монозиготные (гомозиготные);
дизиготные (гетерозиготные);
промежуточный тип: монозиготные полярные (полуидентичные).
Монозиго́тные (однояйцо́вые, гомозиго́тные или иденти́чные) близнецы́ образуются из одной зиготы (одной яйцеклетки, оплодотворенной одним сперматозоидом), разделившейся на стадии дробления на две (или более) части. Они обладают одинаковыми генотипами. Монозиготные идентичные близнецы всегда одного пола и обладают очень большим портретным сходством. Среди монозиготных близнецов часто отмечается большое сходство характеров, привычек и даже биографий[источник не указан 1408 дней]. Примерно 25 % идентичных близнецов зеркальные. Это может выражаться внешне (у одного родинка на левой щеке, у другого — на правой) или даже в расположении внутренних органов (например, сердце у одного из близнецов может оказаться справа), часто один из таких близнецов левша, другой — правша. Чем позже разделяется зигота, тем больше шансов у детей приобрести зеркальность. Отпечатки пальцев у идентичных близнецов похожи по некоторым характеристикам, таким как тип шаблона, количество линий, однако детальный рисунок отличается[1].
Монозиготные полуидентичные (полярные) — особый тип близнецов. В науке его принято называть промежуточным типом между монозиготными (однояйцевыми) и дизиготными (неидентичными). Встречаются крайне редко, и процесс их образования очень сложен. Вместе с яйцеклеткой, ещё до её оплодотворения, образуется полярное тельце — небольшая клетка, которая обычно отмирает.
Считается, что в некоторых случаях полярное тело, несвойственным ему образом, расщепляется. Оно увеличивается в размерах, получает больше питания и не отмирает, как обычно. Вместо этого оно ведёт себя, как вторая яйцеклетка. Полярное тело и яйцеклетка могут быть оплодотворены двумя разными сперматозоидами.
Таким образом, получаются близнецы, у которых приблизительно половина генов одинаковая (от матери), а другая половина — разная (от отца). Они сочетают черты как монозиготных, так и дизиготных, поэтому их еще называют полуидентичными. В отличие от монозиготных идентичных близнецов, монозиготные полуидентичные могут быть разного пола (так называемые «королевские близнецы»[2]), возможно этим можно объяснить существование похожих как две капли воды разнополых близнецов.
Особую группу среди однояйцевых близнецов составляют необычные типы: двухголовые (как правило, нежизнеспособные) и ксифопаги («сиамские близнецы»).
Наиболее известный случай — родившиеся в 1811 г. в Сиаме (ныне Таиланд) сиамские близнецы — Чанг и Энг. Они прожили 63 года, были женаты на сестрах-близнецах; Чанг произвел на свет 10, а Энг — 12 детей.
Когда от бронхита умер Чанг, спустя 2 часа умер и Энг. Их связывала тканевая перемычка шириной около 10 см от грудины до пупка. Позднее было установлено, что соединявшая их перемычка содержала печеночную ткань, связывающую две печени. Любая хирургическая попытка разделить братьев вряд ли в то время была бы успешной. В настоящее время разъединяют и более сложные связи между близнецами.
Разделившиеся на 1-3 день зачатия близнецы могут иметь разные плаценты и разные пузыри, при разделении на 4-8 день у них будет общая плацента, на 8-13 день общая плацента и пузырь, после 13 дня появляется угроза сиамских (соединенных) близнецов.
Изучение однояйцевых близнецов помогает понять, что и как в человеке определяется генами, а что — нет.
В 2007 году исследовательница Вивьен Саутер описала единственный известный науке случай «полузиготных полуидентичных близнецов». Два сперматозоида, оплодотворив одновременно одну яйцеклетку, образовали триплоид. Обычно статистика показывает, что на все близнецовые зачатия приходится 1 % таких триплоидов, и зиготы в этом случае погибают, но клетка в случае с идентичными близнецами смогла разделиться, как и в случае с полярными близнецами, у детей оказались идентичные материнские гены и не идентичные отцовские, но из-за того, что они изначально были одной зиготой с разным набором отцовских хромосом, произошло смешивание, и дети оказались химерами: один из них родился гермафродитом, и у обоих братьев были найдены клетки с разным набором хромосом. Из этого Вивьен Саутер сделала вывод, что они не были даже малоизученными полярными близнецами, а скорее всего именно полузиготным триплоидом.
Иногда в случае триплоида беременность может стать опасной, так как один из близнецов становится паразитом и ведет себя как раковая опухоль по отношению ко второму близнецу и матери (молярная беременность). В таком случае при своевременном удалении паразитирующего плода есть надежда на рождение оставшегося ребенка.
Дизиго́тные близнецы́ развиваются в том случае, если две яйцеклетки оплодотворены двумя сперматозоидами. Естественно, дизиготные близнецы имеют различные генотипы. Они сходны между собой не более, чем братья и сестры, так как имеют около 50 % идентичных генов. Общая частота рождения близнецов составляет примерно 1 %, из них около 1/3 приходится на монозиготных близнецов. Дизиготные близнецы не обязательно зачаты во время одного полового акта, разница может составлять несколько дней. Интересно, что в редких случаях могут родиться дизиготные близнецы от разных отцов. Иногда дизиготные близнецы имеют общую сросшуюся плаценту.
Как многояйцовые, так и монозиготные близнецы бывают не только двойняшками, но и тройняшками, четверней и так далее вплоть до 9 детей. Полярные близнецы крайне мало изучены, но, вероятно, могут быть только двойней. Также зафиксированы случаи, когда в тройне рождались к примеру 2 идентичных близнеца и один не идентичный.
Явление химеризма иногда встречается при смешивании генотипа у дизиготных близнецов. Также химеризм всегда развивается в случае триплоидной беременности, которая практически всегда заканчивается мертворождением. Считается, что химеризму могут быть особо подвержены полярные близнецы.
Известно, что число рождений монозиготных близнецов сходно в разных популяциях, в то время как для дизиготных это число существенно различается. Например, в США дизиготные близнецы рождаются чаще среди представителей негроидной расы, чем среди представителей европеоидной расы. В Европе частота появления дизиготных близнецов составляет 8 на 1000 рождений. Однако в отдельных популяциях их бывает больше. Самая низкая частота рождения близнецов присуща монголоидным популяциям, особенно в Японии. Самый высокий процент рождающихся близнецов зафиксирован в бразильском городе Кандиду-Годой, который именуется «Мировой столицей близнецов».
Полагают, что многоплодие генетически обусловлено. Однако это справедливо лишь для дизиготных близнецов. Факторы, влияющие на частоту рождения близнецов, в настоящее время мало изучены. Есть данные, показывающие, что вероятность рождения дизиготных близнецов повышается с увеличением возраста матери, а также порядкового номера рождения. Влияние возраста матери объясняется, вероятно, повышением уровня гонадотропина, что приводит к учащению полиовуляции. Имеются также данные о снижении частоты рождения близнецов почти во всех индустриальных странах. С изобретением ЭКО увеличился процент рождения близнецов — как дизиготных (так как матери подсаживаются сразу несколько зигот), так и монозиготных (причина не выяснена, возможно, делению способствуют лабораторные условия).
Twins are two offspring produced by the same pregnancy. Twins can be either monozygotic ("identical"), meaning that they develop from one zygote, which splits and forms two embryos, or dizygotic ("fraternal"), meaning that they develop from two different eggs. In fraternal twins, each twin is fertilized by its own sperm cell. In contrast, a fetus that develops alone in the womb is called a singleton, and the general term for one offspring of a multiple birth is multiple. The human twin birth rate in the United States rose 76% from 1980 through 2009, from 18.9 to 33.3 per 1,000 births. The Yoruba have the highest rate of twinning in the world, at 45–50 twin sets (or 90–100 twins) per 1,000 live births, possibly because of high consumption of a specific type of yam containing a natural phytoestrogen which may stimulate the ovaries to release an egg from each side. In Central Africa there are 18–30 twin sets (or 36–60 twins) per 1,000 live births. In Latin America, South Asia, and Southeast Asia, the lowest rates are found; only 6 to 9 twin sets per 1,000 live births. North America and Europe have intermediate rates of 9 to 16 twin sets per 1,000 live births. Multiple pregnancies are much less likely to carry to full term than single births, with twin pregnancies lasting on average 37 weeks, three weeks less than full term. Women who have a family history of fraternal twins have a higher chance of producing fraternal twins themselves, as there is a genetically linked tendency to hyper-ovulate. There is no known genetic link for identical twinning. Other factors that increase the odds of having fraternal twins include maternal age, fertility drugs and other fertility treatments, nutrition, and prior births. Zygosity is the degree of identity in the genome of twins. There are five common variations of twinning, and one rare variation. The three most common variations are all dizygotic (fraternal):
Male–female twins are the most common result, 50 percent of dizygotic twins and the most common grouping of twins.
Female–female dizygotic twins (sometimes called "sororal twins").
Male–male dizygotic twins.
The other two variations are monozygotic ("identical") twins:
Female–female monozygotic twins.
Male–male monozygotic twins.
Among non-twin births, male singletons are slightly (about five percent) more common than female singletons. The rates for singletons vary slightly by country. For example, the sex ratio of birth in the US is 1.05 males/female, while it is 1.07 males/female in Italy. However, males are also more susceptible than females to die in utero, and since the death rate in utero is higher for twins, it leads to female twins being more common than male twins. Monozygotic (MZ) or identical twins occur when a single egg is fertilized to form one zygote (hence, "monozygotic") which then divides into two separate embryos. Mechanism Regarding spontaneous or natural monozygotic twinning, a recent theory proposes that monozygotic twins are formed after a blastocyst essentially collapses, splitting the progenitor cells (those that contain the body's fundamental genetic material) in half, leaving the same genetic material divided in two on opposite sides of the embryo. Eventually, two separate fetuses develop. Spontaneous division of the zygote into two embryos is not considered to be a hereditary trait, but rather a spontaneous and random event. Monozygotic twins may also be created artificially by embryo splitting. It can be used as an expansion of in vitro fertilization (IVF) to increase the number of available embryos for embryo transfer.
Егіз, медицинада — жүкті әйелден екі, үш (кейде одан да көп) сәбидің тууы. Егізді көп жағдайда 18 жасқа дейінгі немесе 30 жастан асқан әйелдер көтереді. Егіз бала көтерудің тұқым қуалайтыны ғыл. дәлелденген. Егіз бір ұрық клеткасының немесе екі ұрық клеткасының ұрықтануынан да болады. Бір ұрық клеткасынан дамыған егіздің бір ғана бала жолдасы болады. Мұндай жағдайда бір жынысты егіз туады және бұлар бір-біріне өте ұқсас болады. Екі ұрық клеткасының ұрықтануынан болған егіздің бала жолдасы бөлек, екеуінің бірі ұл, бірі қыз не бір жынысты болады. Олардың ұқсас болмауы да мүмкін. Ал бірнеше ұрық клеткасынан дамыған жүктілік (екі не одан да көп ұрық клеткасының бір уақытта ұрықтануынан) кезінде әйелдің жүрек-қан тамыр жүйесінің қызметі бұзылады, аяқ ісініп, варикоз ауруы күшейеді, кіші дәретке баруы жиілеп, мезгілінен бұрын босанып қалуы мүмкін. Егізді ультрадыбыспен зерттеу арқылы жүктіліктің 6-аптасынан анықтауға болады. Егіз балалы ана әйелдер консультациясында ерекше есепке алынады. Егер әйелдің денсаулығы қалыпты жағдайда болса, жүктіліктің 36-аптасынан перзентханаға жатқызады. Мұндай әйелдерге айрықша қамқорлық жасалады, босанғаннан кейін егіз сәбилер мен ананың денсаулығы мезгіл-мезгіл тексеріліп тұрады.
БОБОВЫЕ (Fabaсeae или Leguminósae) – одно из самых крупных cемейств двудольных цветковых растений, которые могут существовать в любых жизненных формах: деревья, кустарники и кустарнички, травы, лианы. Очень многие бобовые используются человеком в сельскохозяйственном производстве. Это зернобобовые культуры, такие как  соя, фасоль, горох, бобы, арахис (земляной орех), нут и  травянистые бобовые: клевер, люцерна, эспарцет, козлятник, вика. Плод у бобовых — боб (не путать с плодом  стручок у семейства крестоцветных: в стручке есть срединная перегородка, на которой располагаются семена, а в бобе перегородки нет и семена крепятся к самим створкам боба). Формулу цветка большинства бобовых: Ч(5) Л1+2+(2)Т(9)+1 П1.Ценность бобовых не только в том, что они дают человеку и выращиваемой им скотинке полноценный белок (в белке бобовых содержатся все незаменимые аминокислоты и этим он почти не отличается от белка мяса), а, главное, их биосферная роль. Только на корнях бобовых образуются клубеньки, в которых поселяются симбиотические почвенные азотфиксирующие бактерии рода ризобиум, усваивающие азот атмосферы N2 и обеспечивающие, таким образом, все живое на планете Земля доступным азотом.



Fabaceae - The Fabaceae, Leguminosae or Papilionaceae, commonly known as the legume, pea, or bean family, are a large and economically important family of flowering plants. It includes trees, shrubs, and perennial or annual herbaceous plants, which are easily recognized by their fruit (legume) and their compound, stipulated leaves. The family is widely distributed, and is the third-largest land plant family in terms of number of species, behind only the Orchidaceae and Asteraceae, with about 751 genera and some 19,000 known species . The five largest of the genera are Astragalus (over 3,000 species), Acacia (over 1000 species), Indigofera (around 700 species), Crotalaria (around 700 species) and Mimosa (around 500 species), which constitute about a quarter of all legume species. The ca. 19,000 known legume species amount to about 7% of flowering plant species. Fabaceae is the most common family found in tropical rainforests and in dry forests in the Americas and Africa. Recent molecular and morphological evidence supports the fact that the Fabaceae is a single monophyletic family. This point of view has been supported not only by the degree of interrelation shown by different groups within the family compared with that found among the Leguminosae and their closest relations, but also by all the recent phylogenetic studies based on DNA sequences. These studies confirm that the Fabaceae are a monophyletic group that is closely related to the Polygalaceae, Surianaceae and Quillajaceae families and that they belong to the order Fabales. Along with the cereals, some fruits and tropical roots a number of Leguminosae have been a staple human food for millennia and their use is closely related to human evolution. A number are important agricultural and food plants, including Glycine max (soybean), Phaseolus (beans), Pisum sativum (pea), Cicer arietinum (chickpeas), Medicago sativa (alfalfa), Arachis hypogaea (peanut), Lathyrus odoratus (sweet pea), Ceratonia siliqua (carob), and Glycyrrhiza glabra (liquorice). A number of species are also weedy pests in different parts of the world, including: Cytisus scoparius (broom), Robinia pseudoacacia (black locust), Ulex europaeus (gorse), Pueraria lobata (kudzu), and a number of Lupinus species.
Бұршақ тұқымдасы - Бұршақ тұқымдасы (лат. Fabceae, немес лат. Fabaceae s.l., немесе лат. Leguminsae, немесе лат. Papilionaceae) – қос жарнақтылар класына жататын бұта, шала бұта, шырмауық, кейде ағаш, көп жылдық және бір жылдық шөптесін өсімдіктер тұқымдасы. Жер шарында кең тараған: 730 туысы, 19,400 түрі белгілі. Қазақстанда 42 туысы мен 650-дей түрі бар. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің бір тобының сабағы мықты емес, жер бауырлап өседі. Ал екінші бір тобының сабағы мықты, тік өседі. Енді бірінің сабағы мұртшаға айналып, өрмелеп өсуге бейімделген. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жапырағы бірнеше кішкене жапырақтардан құралатын қауырсын тәрізді, күрделі жапырақ; қатар салалы, үшқұлақты, саусақ салалы болып келеді. Гүлі дұрыс құрылмаған – зигоморфты, гүл қоршауы, күлтежапырақшасының мөлшері, пішіні де бірдей емес. Гүлсерігі қосарланған, біріккен тостағанша жапырақтардан – 5 тостағанша, күлтежапырақшадан – 5 күлте түзіледі. Күлтежапырақшалардың пішініне қарай аттары бар. Ең ірі жоғарғы күлтежапырақша – желкен, бүйіріндегісі – ескек, төменгі біріккен екі күлте жапырақша – қайықша деп аталады. Қайықша күлтесінің ішінде 10 аталық, бір аналық болады. Аналықтың бір ғана ұялы түйіні және бірнеше тұқым бүрлері болады. Андроцейіндегі аталық құрылысы туыстарында әртүрлі болады. Ақмия (софора), тентекмия (термопсис) туыстарында андроцейдегі 10 аталығы да бірікпеген бос болады, ал бөрібұршақ (люпин), бекіш (дрок) туыстарында андроцейдегі 10 аталықтары да аталық жіпшелері арқылы бірігіп кетеді. Бұршақ, жоңышқа, сиыржоңышқа (вика), әйкен (чина) туыстарының түрлерінде 10 аталықтың 9 бірігіп, 1 бос болады. Күлтенің түсі әр түрлі: ақ түстен қызыл және күлгін түске дейін өзгереді. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің гүл шоғырлары шашақ гүл, шатыршагүл және жұмыргүл т.б. болады. Жемісі – бұршаққап. Бұршақтың дәні екі қабыршақ болып ашылады және ішінде бірнеше ұрық болады. Ұрықтарының түсі, пішіні және мөлшері әр түрлі болып келеді. Дәнінің негізгі ерекшелігі – оларда ақуыздың көп болуында. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамыр жүйесі кіндік тамырлы болады. Топыраққа терең бойлап жататын негізгі тамырдан жіңішке тамырлар тарайды, бұл жіңішке тамырлардың көпшілігі топырақ бетінен 20-25 см тереңдікте жатқан қабатқа таралады. Барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамырынан жуандаған жерін, яғни тамыр түйнектерін көруге болады, бұл жерлерге ауадағы бос азотты бойына сіңіретін бактериялар жиналады. Оны түйнек бактериялары деп атайды. Түйнек бактерияларымен бұлар селбесіп (симбиоздық) тіршілік етеді. Түйнек бактериялары ауадағы бос азотты сіңіріп, оны ақуыз заттарына айналдырады. өсімдік тамыры қурағаннан кейін осы ақуызды заттардың есебінен топырақ азотты қосылыстарға байиды. Гүлдері шашақ гүл шоғырына жиналған, симметриясы зигоморфты. Гүлсерігі қосарланған: біріккен 5 тостағаншасы, пішіні әр түрлі жоғарыда сипатталғандай 5 күлтесі болады, күлтесінің түсі көк. Андроцейі 10 аталықтан тұрады. Аналығы біреу, үстіңгі жатын, бір ұялы, бірнеше тұқым бүрлері болады. Гүл формуласы: Са(5) Со 1+2+(2)А(81+1)G1 Жемісі – спираль тәрізді бұратылған бұршақ қап. Бұршақтар тұқымдасының түйінді тамырында ауадан азот жинайтын бактериялар орналасады. Олар ауадағы бос азотты сіңіріп, топырақты азотпен тыңайтып, құнарландырады. Бұлар бағалы мал азығы (беде, жоңышқа, бұршақ, таспа, т.б.) болып табылады. Ал бұршақ, кестежапырақ сияқты түрлері жасыл тыңайтқыш ретінде өсіріледі. Бұршақ тұқымдасының тех. дақыл ретінде де маңызы зор (мыс., арахис, соя, т.б. майы). Ағаштарының сүрегі құрылыста және жиһаздар жасауға пайдаланылады. Кейбір түрлерінің қабығынан бальзам, шайыр, сапонин, түрлі түсті бояуыш заттар алынады. Олардың ішінде мыс., мия, әйбәтмия, түйежоңышқа, жыланбұршақ сияқты түрлері – дәрілік өсімдіктер. Бұршақ тұқымдасының кейбір түрлері улы, олардың құрамында алкалоидтар, сапониндер, гликозидтер бар (ақмия, бойдана, таспа, кекіре, т.б.).Бұршақ тұқымдасының 120 мыңдай түрі бар (490 туысы бар, олардың көпшілігі өзгергіш полиморфты).
Гүл формуласы:


↑ C a 5 C o 1 + 2 + ( 2 ) A ( 9 ) + 1 G 1 _ {\displaystyle \uparrow Ca_{5}\;Co_{1+2+(2)}\;A_{(9)+1}\;G_{\underline {1}}}
↑ C a 5 C o 1 , 2 , 2 A ( 5 + 4 ) , 1 G 1 _ {\displaystyle \uparrow Ca_{5}\;Co_{1,2,2}\;A_{(5+4),1}\;G_{\underline {1}}} Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің шаруашылық мәні зор. Бағалы азық-түлік және жемшөптік дақыл ретінде өсіріледі. Қазақстанда егістік және көкөністік мәдени бұршақ тұқымдас өсімдіктерден асбұршақ, үрмебұршақ, соя, жамбас бұршақ өсіріледі. Кейбір бұршақ тұқымдас өсімдіктер әсемдік үшін өсіріледі. Кейбір бұршақ тұқымдас өсімдіктер әсемдік үшін өсіріледі. Оларға сары қараған, ақ қараған және жұпар бұршақтарды атауға болады.
БОЛЬШОЙ КРУГ КРОВООБРАЩЕНИЯ – путь крови от левого желудочка к правому предсердию. Снабжает артериальной, богатой кислородом О2, кровью мозг, конечности, внутренние органы, забирая из них продукты обмена, главным образом, углекислоту СО2 (кроме легких, так как через легкие проходит малый круг кровообращения). Начинается из левого желудочка, выбрасывающего во время систолы кровь в аорту. От аорты отходят многочисленные артерии, в результате кровоток распределяется согласно сегментарному строению по сосудистым сетям, обеспечивая подачу кислорода и питательных веществ всем органам и тканям. Дальнейшее деление артерий происходит на артериолы и капилляры. Общая площадь поверхности всех капилляров в организме человека примерно 1500 м2. Через тонкие стенки капилляров артериальная кровь отдаёт клеткам тела питательные вещества и кислород, а забирает от них углекислый газ и продукты метаболизма, попадает в венулы, становясь венозной. Венулы собираются в вены. К правому предсердию подходят две полые вены: верхняя и нижняя, которыми заканчивается большой круг кровообращения. Время прохождения крови по большому кругу кровообращения составляет 23—27 секунд. Особенности кровотока: Венозный отток от непарных органов брюшной полости осуществляется не напрямую в нижнюю полую вену, а через воротную вену (сформированную верхней, нижней брыжеечными и селезёночной венами). Воротная вена, войдя в ворота печени (отсюда и название) вместе с печёночной артерией, делится в печёночных балках на капиллярную сеть, где кровь очищается и только после этого по печёночным венам поступает в нижнюю полую вену.
Гипофиз также обладает воротной или «чудесной сетью»: передняя доля гипофиза (аденогипофиз) получает питание из верхней гипофизарной артерии, которая распадается на первичную капиллярную сеть, контактирующую с аксовазальными синапсами нейросекреторных нейронов медиобазального гипоталамуса, вырабатывающих рилизинг-гормоны. Капилляры первичной капиллярной сети и аксовазальные синапсы образуют первый нейрогемальный орган гипофиза. Капилляры собираются в портальные вены, которые идут в переднюю долю гипофиза и там повторно разветвляются, образуя вторичную капиллярную сеть, по которой рилизинг-гормоны достигают аденоцитов. В эту же сеть секретируются тропные гормоны аденогипофиза, после чего капилляры сливаются в передние гипофизарные вены, несущие кровь с гормонами аденогипофиза к органам-мишеням. Поскольку капилляры аденогипофиза лежат между двумя венами (портальной и гипофизарной), они относятся к «чудесной» капиллярной сети. Задняя доля гипофиза (нейрогипофиз) получает питание из нижней гипофизарной артерии, на капиллярах которой образуются аксовазальные синапсы нейросекреторных нейронов — второй нейрогемальный орган гипофиза. Капилляры собираются в задние гипофизарные вены. Таким образом, задняя доля гипофиза (нейрогипофиз), в отличие от передней (аденогипофиз), не производит собственных гормонов, а депонирует и секретирует в кровь гормоны, вырабатывающиеся в ядрах гипоталамуса.
В почках также существуют две капиллярные сети — артерии разделяются на приносящие артериолы капсулы Шумлянского-Боумена, каждая из которых распадается на капилляры и собирается в выносящую артериолу. Выносящая артериола доходит до извитого канальца нефрона и повторно распадается на капиллярную сеть.
Лёгкие также имеют двойную капиллярную сеть — одна принадлежит большому кругу кровообращения и питает лёгкие кислородом и энергией, забирая продукты метаболизма, а другая — малому кругу и служит для оксигенации (вытеснения из венозной крови углекислого газа и насыщения её кислородом).
Сердце также имеет собственную сосудистую сеть: по венечным (коронарным) артериям в диастолу кровь попадает в сердечную мышцу, проводящую систему сердца и так далее, а в систолу через капиллярную сеть выдавливается в коронарные вены, впадающие в коронарный синус, открывающийся в правое предсердие.
Қанайналым шеңберлері - адам мен жануарлар организмдерінде кіші және үлкен қанайналым шеңберлері ажыратылады. Кіші қанайналым шеңбері. Кіші немесе өкпе қанайналым шеңбері — жүректің оң қарыншасынан басталып, өкпе бағаны артериясы (бұлармен вена қаны ағады), өкпе, өкпе веналары (бұлармен артерия қаны ағады) арқылы жүректің сол жүрекшесіне дейінгі қанның жүретін жолы. Өкпеде газ алмасу процесі жүріп, жүректен келген вена қаны көмірқышқьш газын ауаға бөліп, ауа құрамындағы оттекпен қанығып, артерия қанына айналады.
Үлкен қанайналым шеңбері
Үлкен немесе жүйелік қанайналым шеңбері жүректің сол қарыншасынан (артерия қаны) қолқамен барлық артериялар арқылы организмнің барлық мүшелер жүйелеріне барып, қан капиллярларына таралып, одан әрі веналар арқылы (вена қаны) жүректің оң жүрекшесіне дейінгі қанның жүретін жолы. Үлкен қанайналым шеңбері организмнің барлық мүшелер жүйелеріндегі зат және газ алмасу процестерін қамтамасыз етеді. Аталған процестер микроайналым арнасы қан тамырларының қабырғалары арқылы қан мен қоршаған ұлпалар арасында үздіксіз жүріп отырады. Адам мен жануарлар ұрығының эмбриондық дамуы кезеңінде іштегі нәресте мен жануарлар іштөлі организмдері қан тамырлар жүйесінде бірін-бірі ауыстырып отырып жетілетін екі: сарыуыздық және ұрықжолдастық (плаценталық) қанайналым шеңберлері болады. Сарыуыздық қанайналым шеңбері. Сарыуыздық қанайналым шеңбері - ұрықтық дамудың алғашқы кезеңінде пайда болып, плацентарлық қанайналым шеңберіне ауысады. Сарыуыздық қан айналым шеңбері негізінен жұп жүрек түтікшелерінің алдыңғы ұшында жетіліп, дорсальдық қолқадан басталады. Одан сарыуыз - шажырқайлық артерия бөлініп, сарыуыз қапшығында капиллярлар торына тармақталады. Бұл тордан вена қанын жинайтын сарыуыз-шажырқайлық вена жүрек түтікшелерінің артқы ұшына ашылады. Ұрықжолдастық қанайналым шеңбері. Ұрықжолдастық қанайналым шеңбері іштөлінің (іштегі нәрестенің жолдасы — ұрықжолдас пайда болғаннан бастап қызмет атқара бастайды. Бұл кезенде жүрек түтікшелері төрт бөлімді (камералы) жүрекке айналады. Ұрық организмінде артерия және вена қан тамырлары қалыптаса бастайды. Қан іштегі нәресте (іштөлі) организмінен жұп кіндік артериялары арқылы ұрықжолдасқа жеткізіліп, оның капиллярларында оттегі пен қоректік заттарға қанығып, артерия қанына айналады да, кіндік венасы арқылы ұрық денесіне (бауырға) әкелінеді. Бауырдан ағып шыққан артерия қаны артқы дене бөлігінен каудальды (адамда — төменгі) қуыс вена арқылы ағып келген вена қанымен араласып, аралас қанға айналады да, жүректің оң жүрекшесіне құйылады. Оң жүрекшеден жүрекшеаралық пердедегі сопақша тесік (foramen ovale) арқылы сол жүрекшеге, одан әрі жүрекше-қарын- шалық тесікпен сол қарыншаға, содан соң қолқа арқылы ұрықтың денесіне тарайды. Ұрық организмі бас бөлімінен жиналған вена қаны краниальды (адамда — алдыңғы) қуыс венамен оң жүрекшеге құйылып, одан оң қарыншаға өтеді де, өкпе артерия бағаны арқылы өкпеге бағытталады. Ұрық организміндегі өкпелік қан- айналымның қызметке қосылмауына байланысты, қан ерекше артерия өзегі арқылы қолқадағы аралас қанға барып құйылады. Туғаннан кейін, нәрестенің (іштөлінің) бірінші рет тыныс алуына байланысты (өкпенің қызметі қалыптасады) плаценталық қанайналымның орнында үлкен және кіші қанайналым шеңберлері қалыптасады.
БОРЬБА ЗА СУЩЕСТВОВАНИЕ – один из основных факторов   эволюции (наряду с наследственной изменчивостью) в теории Ч.Дарвина. Борьба за существование отражает всю совокупность конкурентных отношений между организмами и отношений организмов с различными факторами внешней среды. Различают следующие формы борьбы за существование в природе: внутривидовая – наиболее острая конкуренция за условия существования между особями одной популяции, вида;  межвидовая – паразитизм, хищничество,  аменсализм; борьба с неблагоприятными условиями среды.В результате борьбы за существование выживают и получают возможность к размножению (а, значит, и передаче именно своих признаков потомству) особи, наиболее приспособленные к конкретным условиям существования.
Struggle for existence - The concept of struggle for existence is of competition or battle for resources needed to live. It can refer to human society, or to organisms in nature. The concept is ancient, and was referred to by such phrases as "Nature's war"; the term struggle for existence was in use by the end of the 18th century. From the 17th century onwards the concept was associated with population exceeding resources, an issue shown starkly in Thomas Robert Malthus’ An Essay on the Principle of Population which drew on Benjamin Franklin's Observations Concerning the Increase of Mankind, Peopling of Countries, etc.. Charles Darwin used the phrase "struggle for existence" in a broader sense, and chose the term as the title to the third chapter of On the Origin of Species published in 1859. Using Malthus’s idea of the struggle for existence, Darwin was able to change his view of adaptation, which was highly influential in the formulation of the theory of natural selection. In addition, Alfred Wallace independently used the struggle for existence to help conclude on the same theory of evolution. Later, T.H. Huxley further developed the idea of the struggle for existence. Huxley did not fully agree with Darwin on natural selection, but he did agree that there was a struggle for existence in nature. While the idea of the struggle for existence was developing in the western world, there were other interpretations of the struggle for existence, especially by Peter Kropotkin in Russia. Also, the struggle for existence was questioned in the United States in the 1930s, as the idea of cooperation among organisms became popular. More recently, it has been argued that the struggle for existence is not as important on macroevolutionary time scales.

БОТАНИКА (от греч. botane – растение, трава) – комплекс наук о растениях. Основные ботанические дисциплины: морфология растений (внешнее строение); анатомия (внутреннее строение); систематика (классификация и происхождение);  физиология (жизнедеятельность и функции); геоботаника (растительные сообщества). Ботаника охватывает широкий круг проблем: закономерности внешнего и внутреннего строения (морфология и анатомия) растений, их систематику, развитие в течение геологического времени (эволюция) и родственные связи (филогенез), особенности прошлого и современного распространения по земной поверхности (география растений), взаимоотношения со средой (экология растений), сложение растительного покрова (фитоценология, или геоботаника), возможности и пути хозяйственного использования растений (ботаническое ресурсоведение, или экономическая ботаника). По объектам исследования в ботанике выделяют фикологию (альгологию) — науку о водорослях, микологию — о грибах, лихенологию — о лишайниках, бриологию — о мхах и др.; изучение микроскопических организмов, преимущественно из мира растений (бактерий, актиномицетов, некоторых грибов и водорослей), выделяют в особую науку — микробиологию. Болезнями растений, вызываемыми вирусами, бактериями и грибами, занимается фитопатология.

ГибискусОсновная ботаническая дисциплина — систематика растений — разделяет многообразие растительного мира на соподчинённые друг другу естественные группы — таксоны (классификация), устанавливает рациональную систему их наименований (номенклатура) и выясняет родственные (эволюционные) взаимоотношения между ними (филогения). В прошлом систематика основывалась на внешних морфологических признаках растений и их географическом распространении, теперь же систематики широко используют также признаки внутреннего строения растений, особенности строения растительных клеток, их хромосомного аппарата, а также химический состав и экологические особенности растений. Установление видового состава растений (флоры) какой-либо определенной территории обычно называется флористикой, выявление областей распространения (ареалов) отдельных видов, родов и семейств — хорологией (фитохорологией). Изучение древесных и кустарниковых растений выделяют в особую дисциплину — дендрологию.
В тесной связи с систематикой находится морфология растений, изучающая форму растений в процессе индивидуального (онтогенез) и исторического (филогенез) развития. В узком смысле морфология изучает внешнюю форму растений и их частей, в более широком — включает анатомию растений, изучающую их внутреннее строение, эмбриологию, исследующую образование и развитие зародыша, и цитологию, изучающую строение растительной клетки. Некоторые разделы морфологии растений выделяют в особые дисциплины в связи с их прикладным или теоретическим значением: органографию — описание частей и органов растений, палинологию — изучение пыльцы и спор растений, карпологию — описание и классификация плодов, тератологию — изучение аномалий и уродств (терат) в строении растений. Различают сравнительную, эволюционную, экологическую морфологию растений. Изучением растений в их взаимоотношении со средой обитания занимается ряд отраслей ботаники, иногда объединяемых под общим названием экология растений. В более узком смысле экология изучает влияние на растение среды обитания, а также разнообразные приспособления растений к особенностям этой среды. На земной поверхности растения образуют определенные сообщества, или фитоценозы, повторяющиеся на более или менее значительных территориях (леса, степи, луга, саванны и т. д.). Исследованием этих сообществ занимается отрасль ботаники, называемая в России геоботаникой, или фитоценологией (за рубежом её часто называют фитосоциологией). В зависимости от объекта исследования в геоботанике выделяют лесоведение, луговедение, тундроведение, болотоведение и т. д. В более широком смысле геоботаника смыкается с учением об экосистемах, или с биогеоценологией, изучающей взаимоотношения между растительным покровом, животным миром, почвой и подстилающими почву горными породами. Этот комплекс называется биогеоценозом. Распространение отдельных видов растений на поверхности земного шара изучает география растений, а особенности распределения растительного покрова на Земле в зависимости от современных условий и исторического прошлого — ботаническая география. Наука об ископаемых растениях — палеоботаника, или фитопалеонтология, имеет первостепенное значение для восстановления истории развития растительного мира. Данные палеоботаники имеют важнейшее значение для решения многих вопросов систематики, морфологии (включая анатомию) и исторической географии растений. Её данными пользуется также геология (историческая геология и стратиграфия). Полезные свойства дикорастущих растений и возможности их окультуривания изучаются экономической ботаникой (хозяйственная ботаника, ботаническое ресурсоведение). С экономической ботаникой тесно связана этноботаника — учение об использовании растений различными этническими группами населения земного шара. Важный раздел прикладной ботаники — изучение дикорастущих родичей культурных растений, обладающих ценными свойствами (например, иммунитетом к болезням, засухоустойчивостью и т. д.).
Физиологию растений и биохимию растений не всегда относят к ботанике, поскольку многие физиологические и биохимические процессы, протекающие в растениях, аналогичны или даже тождественны процессам, протекающим в животных организмах, и изучаются сходными методами. Однако биохимия и физиология растений отличаются рядом специфических черт, исключительно или почти исключительно свойственных растениям. Поэтому разграничить физиологию и биохимию растений от собственно ботаники нелегко, тем более, что физиологические и биохимические особенности растений могут рассматриваться как таксономические признаки, следовательно, интересовать систематиков растений. Эти же особенности чрезвычайно важны для понимания проблем экологии и геоботаники, географии растений и ботанической географии, экономической ботаники и т. д. Генетика растений обычно также рассматривается как раздел общей генетики, хотя некоторые главы её (генетика популяций, цитогенетика) тесно связаны с систематикой, особенно биосистематикой, экологией растений и геоботаникой. Границы между перечисленными выше разделами ботаники в значительной мере условны, так как их методы нередко перекрещиваются, а данные взаимно используются. Трудно определить место таких наук, как физиологическая анатомия и экологическая физиология, или отделить использование химических особенностей растений в систематике (хемосистематика) от сравнительной биохимии растений; наряду с этим процессом идёт и весьма узкая специализация отдельных ботанических разделов. Ботаника тесно связана со многими другими науками — с геологией через палеоботанику и индикационную геоботанику (использование признаков некоторых растений и их сообществ как индикаторов некоторых полезных ископаемых); с химией — через биохимию и физиологию, экономическую ботанику и фармакогнозию; с почвоведением и физической географией — через экологию и геоботанику; с техническими науками — через экономическую ботанику. Ботаника — естественно-историческая основа сельского и лесного хозяйства, зелёного строительства в городах, курортах и парках, она разрешает многие вопросы пищевой, текстильной, целлюлозно-бумажной, микробиологической, деревообрабатывающей промышленности. Однако важнейшая задача ботаники — изучение закономерностей развития и охраны среды обитания человечества — биосферы и прежде всего растительного мира — фитосферы.
Botany - Botany, also called plant science(s), plant biology or phytology, is the science of plant life and a branch of biology. A botanist or plant scientist is a scientist who specializes in this field. The term "botany" comes from the Ancient Greek word βοτάνη (botanē) meaning "pasture", "grass", or "fodder"; βοτάνη is in turn derived from βόσκειν (boskein), "to feed" or "to graze". Traditionally, botany has also included the study of fungi and algae by mycologists and phycologists respectively, with the study of these three groups of organisms remaining within the sphere of interest of the International Botanical Congress. Nowadays, botanists study approximately 400,000 species of living organisms of which some 260,000 species are vascular plants and about 248,000 are flowering plants. Botany originated in prehistory as herbalism with the efforts of early humans to identify – and later cultivate – edible, medicinal and poisonous plants, making it one of the oldest branches of science. Medieval physic gardens, often attached to monasteries, contained plants of medical importance. They were forerunners of the first botanical gardens attached to universities, founded from the 1540s onwards. One of the earliest was the Padua botanical garden. These gardens facilitated the academic study of plants. Efforts to catalogue and describe their collections were the beginnings of plant taxonomy, and led in 1753 to the binomial system of Carl Linnaeus that remains in use to this day. In the 19th and 20th centuries, new techniques were developed for the study of plants, including methods of optical microscopy and live cell imaging, electron microscopy, analysis of chromosome number, plant chemistry and the structure and function of enzymes and other proteins. In the last two decades of the 20th century, botanists exploited the techniques of molecular genetic analysis, including genomics and proteomics and DNA sequences to classify plants more accurately. Modern botany is a broad, multidisciplinary subject with inputs from most other areas of science and technology. Research topics include the study of plant structure, growth and differentiation, reproduction, biochemistry and primary metabolism, chemical products, development, diseases, evolutionary relationships, systematics, and plant taxonomy. Dominant themes in 21st century plant science are molecular genetics and epigenetics, which are the mechanisms and control of gene expression during differentiation of plant cells and tissues. Botanical research has diverse applications in providing staple foods, materials such as timber, oil, rubber, fibre and drugs, in modern horticulture, agriculture and forestry, plant propagation, breeding and genetic modification, in the synthesis of chemicals and raw materials for construction and energy production, in environmental management, and the maintenance of biodiversity.
БОТАНИКА - өсімдіктер туралы ғылымдар жиынтығы, биологияның бір саласы; өсімдіктер туралы ғылым. Ботаника жеке өсімдіктер мен олардың бірлестігінің өзара және қоршаған ортамен байланысын, жер бетіне таралуын, шығу тегі мен эволюциясын, салалану заңдылығын (жіктелімін) зерттейді.
БРОЖЕНИЕ – анаэробный (бескислородный) процесс распада органических веществ, обеспечивающий некоторые организмы необходимой для жизнедеятельности энергией. Основная часть организмов на Земле — аэробы. К анаэробам относятся некоторые анаэробные бактерии, одноклеточные грибы — дрожжи, некоторые протейшие (жгутиконосцы кишечника термитов). Источниками  для брожения являются  углеводы, многоатомные спирты, органические кислоты, которые сбраживаются до спиртов, органических кислот, ацетона, углекислого газа и воды. Человек давно научился использовать организмы, осуществляющие брожение в хлебопечении, для изготовлении сыров, молочнокислых продуктов, вина. Броже́ние — метаболический процесс, при котором регенерируется АТФ, а продукты расщепления органического субстрата могут служить одновременно и донорами, и акцепторами водорода[1]. Брожение — это анаэробный (происходящий без участия кислорода) метаболический распад молекул питательных веществ, например глюкозы. По выражению Луи Пастера, «брожение — это жизнь без кислорода». Большинство типов брожения осуществляют микроорганизмы — облигатные или факультативные анаэробы.
Броже́ние — процесс анаэробного расщепления органических веществ, преимущественно углеводов, происходящий под влиянием микроорганизмов или выделенных из них ферментов[2]. Биохимический процесс, вызываемый микроорганизмами и приводящий к распаду органических веществ[3].
Кваше́ние — разновидность молочнокислого брожения, в процессе которого образуется молочная кислота, оказывающая на продукты (наряду с добавляемой поваренной солью) консервирующее действие и размягчающее. Применяется при консервировании овощей и в кожевенном производстве[4][5].
Фермента́ция — биохимическая переработка сырья под воздействием ферментов, содержащихся в нём самом и в сапротрофах (чайного листа, листьев табака), а также вызываемая микроорганизмами[6][7]. Именно ферментация используется в процессе изготовления чая пуэр, табака для курения, какао порошка, иван-чая и др.
Брожение не высвобождает всю имеющуюся в молекуле энергию, поэтому промежуточные продукты брожения могут использоваться в ходе клеточного дыхания.
Термин «брожение» также используется в более широком смысле, для обозначения бурного роста микроорганизмов в соответствующей среде. При использовании в этом смысле не делается различия между аэробным и анаэробным метаболизмом.
Брожение часто используется для приготовления или сохранения пищи. Говоря о брожении, обычно имеют в виду брожение сахара (превращение его в спирт) с использованием дрожжей, но, к примеру, при производстве йогурта используются другие виды брожения. Использование брожения человеком обычно предполагает применение определенных видов и штаммов микроорганизмов. Вина иногда улучшают с использованием процесса взаимного брожения. Fermentation - Fermentation is a metabolic process that converts sugar to acids, gases, or alcohol. It occurs in yeast and bacteria, and also in oxygen-starved muscle cells, as in the case of lactic acid fermentation. Fermentation is also used more broadly to refer to the bulk growth of microorganisms on a growth medium, often with the goal of producing a specific chemical product. French microbiologist Louis Pasteur is often remembered for his insights into fermentation and its microbial causes. The science of fermentation is known as zymology. Fermentation takes place when the electron transport chain is unusable (often due to lack of a final electron receptor, such as oxygen), and becomes the cell’s primary means of ATP (energy) production.[1] It turns NADH and pyruvate produced in glycolysis into NAD+ and an organic molecule (which varies depending on the type of fermentation; see examples below). In the presence of O2, NADH and pyruvate are used to generate ATP in respiration. This is called oxidative phosphorylation, and it generates much more ATP than glycolysis alone. For that reason, cells generally benefit from avoiding fermentation when oxygen is available, the exception being obligate anaerobes which cannot tolerate oxygen.
The first step, glycolysis, is common to all fermentation pathways:
C6H12O6 + 2 NAD+ + 2 ADP + 2 Pi → 2 CH3COCOO− + 2 NADH + 2 ATP + 2 H2O + 2H+
Pyruvate is CH3COCOO−. Pi is inorganic phosphate. Two ADP molecules and two Pi are converted to two ATP and two water molecules via substrate-level phosphorylation. Two molecules of NAD+ are also reduced to NADH. In oxidative phosphorylation the energy for ATP formation is derived from an electrochemical proton gradient generated across the inner mitochondrial membrane (or, in the case of bacteria, the plasma membrane) via the electron transport chain. Glycolysis has substrate-level phosphorylation (ATP generated directly at the point of reaction). Humans have used fermentation to produce food and beverages since the Neolithic age. For example, fermentation is used for preservation in a process that produces lactic acid as found in such sour foods as pickled cucumbers, kimchi and yogurt (see fermentation in food processing), as well as for producing alcoholic beverages such as wine (see fermentation in winemaking) and beer. Fermentation can even occur within the stomachs of animals, such as humans.
Ашыту - Ашу, ашыту — органикалық заттардың ферментті тотығу-тотықсыздану процесі. Оның нәтижесінде организмдер өмір суруге қажет энергия алады. Ашу организмдер дамуының ерте сатысына тән және ол энергия алудың тиімсіз түрі болып есептеледі. Ашу процесі жануарларда, өсімдіктерде және көптеген микроорганизмдерде жүріп жатады. Кейбір бактериялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдылар тек Ашудан алынатын энергия арқылы өсіп-өнеді. спирттер, органик. қышқылдар, аминқышқылдар, пуриндер, әсіресе, көмірсулар Ашуы мүмкін. Ашитын заттың құрамына және оның метаболизміне байланысты ашыту нәтижесінде спирттер (этанол т.б.), органик. қышқылдар (сүт, май т.б.), ацетон, кейбір органик. заттар, көмір қышқыл газы, ал кейде сутек те түзіледі. Осы процестен түзілетін заттарға байланысты Ашу спиртті, сүт қышқылды, ацетонды т.б. болып бөлінеді. Ашу процесінің ашытқылардың қатысымен жүретінін 1837 жылы Каньяр Дела Тур, ал Ашу. табиғатын 1857 жылы Л. Пастер сынды француз зерттеушілері дәлелдеген, 1897 жылы неміс химигі Э. Бухнер қанттың Ашуы ашытқы клеткаларынан алынған сөлдердің әсерімен де жүретінін көрсеткен. Бұл көптеген ферменттерді бөліп алуға мүмкіндік берді. Ашу табиғаттағы зат алмасу процесінде (әсіресе целлюлозаның ыдырауында) маңызды орын алады. Ашудың көптеген түрлері өнеркәсіпте: спиртті Ашу — шарап және сыра өндіруде және сүт қышқылын өндіруде, жем сүрлеуде; пропион қышқылды Ашу — сыр өндірісінде, ацетон-бутилді Ашу — еріткіштер алуда кеңінен қолданылады
БРЮХОНОГИЕ (Gastropoda) – самый многочисленный и разнообразный класс раковинных моллюсков. Тело разделено на туловище (нога, мантия, мантийная полость) и голову, которая втягивается в раковину. Брюхоногие, или гастроподы, или улитки (лат. Gastropoda от др.-греч. γαστήρ «брюхо» и πούς «нога») — самый многочисленный класс в составе типа Mollusca, который включает около 110 тыс. видов, в России — 1620 видов. На голове имеется ротовое отверстие и 1–2 пары щупалец. На концах или в основаниях щупалец находятся глаза. Форма раковины разнообразна. Иногда раковина редуцирована (уменьшена). Органы дыхания части водных брюхоногих – одна или пара перистых жабр (ктенидий), у наземных форм – легкое. Брюхоногие раздельнополы или гермафродиты. Оплодотворение внутреннее. Развитие прямое или проходит личиночную стадию. Представители: большой и малый прудовики, виноградная улитка, морское ушко, катушка-гребень и др. Основным признаком брюхоногих моллюсков является торсия, то есть поворот внутренностного мешка на 180°. Кроме того, для большинства гастропод характерно наличие турбоспиральной раковины. Первично гастроподы — обитатели моря, однако многие из них перешли к жизни в пресной воде и на суше. Небольшое число видов ведёт паразитический образ жизни. Можно отметить пресноводных улиток, пользующихся большой популярностью среди аквариумистов. Эти улитки являются украшением аквариума благодаря своему экзотическому виду. В результате торсии внутренностный мешок оказывается повёрнутым на 180° против часовой стрелки. Вследствие этого завиток раковины оказывается направленным назад, а край её нарастания и мантийная полость — вперёд. Таким образом, раковина становится эндогастрической. Считается, что торсия возникла при переходе от пелагического к бентосному образу жизни, поскольку при существовании в бентосе экзогастрическая (завиток направлен вперёд) доторсионная раковина весьма неудобна. Торсию можно наблюдать в процессе эмбрионального развития примитивных гастропод, таких как Patella (Archigastropoda). В этом случае личинка разворачивает свой внутренностный мешок за счёт мышечного усилия. Такой процесс называют физиологической торсией. Однако у большинства современных видов брюхоногих моллюсков торсия является исключительно «эволюционной» и в эмбриональном развитии внутренностный мешок закладывается уже повёрнутым. Необходимо отметить, что для группы Opistobranchia характерна деторсия, то есть поворот внутренностного мешка на 90° по часовой стрелке.


Gastropoda - The Gastropoda or gastropods, more commonly known as snails and slugs, are a large taxonomic class within the phylum Mollusca. The class Gastropoda includes snails and slugs of all kinds and all sizes from microscopic to large. There are many thousands of species of sea snails and sea slugs, as well as freshwater snails, freshwater limpets, land snails and land slugs. The class Gastropoda contains a vast total of named species, second only to the insects in overall number. The fossil history of this class goes back to the Late Cambrian. There are 611 families of gastropods known, of which 202 are extinct and appear only in the fossil record. Gastropoda (previously known as univalves and sometimes spelled "Gasteropoda") are a major part of the phylum Mollusca, and are the most highly diversified class in the phylum, with 60,000 to 80,000[3][4] living snail and slug species. The anatomy, behavior, feeding, and reproductive adaptations of gastropods vary significantly from one clade or group to another. Therefore, it is difficult to state many generalities for all gastropods. The class Gastropoda has an extraordinary diversification of habitats. Representatives live in gardens, woodland, deserts, and on mountains; in small ditches, great rivers and lakes; in estuaries, mudflats, the rocky intertidal, the sandy subtidal, in the abyssal depths of the oceans including the hydrothermal vents, and numerous other ecological niches, including parasitic ones. Although the name "snail" can be, and often is, applied to all the members of this class, commonly this word means only those species with an external shell big enough that the soft parts can withdraw completely into it. Those gastropods without a shell, and those with only a very reduced or internal shell, are usually known as slugs; those with a shell into which they cannot withdraw are termed limpets. The marine shelled species of gastropod include edible species such as abalone, conches, periwinkles, whelks, and numerous other sea snails that produce seashells that are coiled in the adult stage—though in some, the coiling may not be very visible, for example in cowries. In a number of families of species, such as all the various limpets, the shell is coiled only in the larval stage, and is a simple conical structure after that.
Бауыраяқтылар - Бауыраяқтылар немесе ұлулар (лат. Gastropoda)  – 90000-нан астам түрі бар, көпшілігі теңіздерде, сондай-ақ тұщы сулар мен құрлықта және паразиттік тіршілік ететін түрлері де бар. Кейбіреуі тоғандарда, құрлықта тіршілік етеді. Жұмсақ денесін бақалшақ қаптаған, тұлғасы бүкіл бауыр жағын қамтитын жәндіктер бауыраяқтылар немесе ұлулар класына жатады. Аяқ бөлігі бақалшақтың астыңғы бөлігін қамтып, дененің сол бөлігімен жүретін болғандықтан, бұлар бауыраяқтылар деп аталады.
БУРЫЕ ВОДОРОСЛИ – отдел водорослей. Многоклеточные водоросли, длиной до 60 м. Растут во всех морях, могут образовывать большие заросли. Используются в пищу, на корм скоту, в медицине. Представители: ламинария, фукус пузырчатый, саргассум. По имени саргассума названо Саргассово море («море» без берегов) в западной части Атлантики. класс из отдела охрофитовых водорослей. В жизненном цикле всех представителей присутствуют многоклеточные стадии. Бурые водоросли в хроматофорах содержат бурый пигмент фукоксантин (C40H56O6), который маскирует остальные пигменты. Бурые водоросли в подавляющем большинстве принадлежат к морским биотопам, их заросли встречаются в литоральной и сублиторальной зонах, до глубин 40-100 м. Представителей класса Phaeophyceae можно увидеть во всех морях земного шара, однако наибольшая их концентрация — в приполярных и умеренных широтах, где они доминируют на глубине от 6 до 15 м. Обычно бурые водоросли растут прикреплённые к скалам и камням разной величины, и только в тихих местах и на большой глубине они могут удерживаться на створках моллюсков или гравии. Среди всего разнообразия бурых водорослей представители только 4 родов Heribaudiella, Pleurocladia, Bodanella и Sphacelaria могут обитать в пресных водоемах. Некоторые морские виды могут попадать в прибрежные солоноватые воды, где нередко являются одним из основных компонентов флоры солончаковых болот. Представители группы играют важную роль в морских экосистемах как один из основных источников органической материи; также, их заросли создают уникальную среду обитания для многих морских организмов. Например, представители рода Macrocystis, которые могут достигать 60 м длиной, формируют большие подводные леса у побережий Америки. Виды рода Sargassum создают окружающую среду тропических вод Саргассова моря, крупнейшего места произрастания бурых водорослей в тропиках. Много видов, за исключением отряда Fucales, можно увидеть в зарослях на подводных скалах вдоль побережья.

Порядки
Аскозейровые (Ascoseirales)
Хордариевые (Chordariales)
Кутлериевые (Cutleriales)
Диктиосифоновые (Dictyosiphonales)
Десмарестиевые (Desmarestiales)
Диктиотовые (Dictyotales)
Хордариевые (Chordariales)
(Discosporangiales)
Эктокарповые (Ectocarpales)
Фукусовые (Fucales)
(Ishigeales)
Ламинариевые (Laminariales)
(Nemodermatales)
(Onslowiales)
(Ralfsiales)
Сцитосифоновые (Scytosiphonales)
(Scytothamnales)
Сфацеляриевые (Sphacelariales)
Спорохновые (Sporochnales )
Тилоптеридовые (Tilopteridales)
(Syringodermatales)
Brown algae - The Phaeophyceae or brown algae (singular: alga), is a large group of mostly marine multicellular algae, including many seaweeds of colder Northern Hemisphere waters. They play an important role in marine environments, both as food and for the habitats they form. For instance Macrocystis, a kelp of the order Laminariales, may reach 60 m in length, and forms prominent underwater forests. Another example is Sargassum, which creates unique habitats in the tropical waters of the Sargasso Sea. Many brown algae, such as members of the order Fucales, commonly grow along rocky seashores. Some members of the class, such as kelp, are used as food for humans. Worldwide there are about 1500–2000 species of brown algae. Some species are of sufficient commercial importance, such as Ascophyllum nodosum, that they have become subjects of extensive research in their own right. Brown algae belong to a very large group, the Heterokontophyta, a eukaryotic group of organisms distinguished most prominently by having chloroplasts surrounded by four membranes, suggesting an origin from a symbiotic relationship between a basal eukaryote and another eukaryotic organism. Most brown algae contain the pigment fucoxanthin, which is responsible for the distinctive greenish-brown color that gives them their name. Brown algae are unique among heterokonts in developing into multicellular forms with differentiated tissues, but they reproduce by means of flagellated spores and gametes that closely resemble cells of other heterokonts. Genetic studies show their closest relatives to be the yellow-green algae.
Қоңыр балдырлар - Қоңыр балдырлар (Рһаеорһусеае) — бұл көбінесе теңіз суында өсетін қоңыр түсті балдырлар. Қоңыр балдырлардың 900 шамалы түрі (200 туысы) бар. Бұлар 6 отрядқа бөлінеді олар: эктокарптықтар, сфацеляриялықтар, кутлериялықтар, диктиоталықтар, ламинариялықтар, фукустықтар. Қоңыр балдырлардың кейбір түрі тамаққа пайдаланылады, ламинарияны медициналық диетада қолданады, теңіздің жиегіне толқынмен шығып қалған қоңыр балдырлар тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Мұның күлінен калий тұзы мен иод алынады. Сонымен қатар қоңыр балдырлардан: ацетон, сірке қышқылы, спирт және басқалар өндіріледі. Қоңыр балдырлар (Pha- eophyta), балдырлардың бір бөлімі. Қоңыр балдырлар табиғатта кең тараған. 2 класқа, 14 қатарға бірігетін 240 туысы, 1,5 мыңға тарта түрі белгілі. Қазақстанда Каспий және Арал теңіздерінде бір-бірден 2 түрі анықталған. Бұлардың тұщы суда өсетін 3 туысынан басқаларының барлығы теңіз өсімдіктері. Барлық теңіздерде әр түрлі тереңдікте (200 метрге дейін) өсе береді. Көпшілігі тереңдігі 6–15 метр жерлерде кездеседі. Қоңыр балдырлар көп клеткалы, өте майда микроскопиялық түрлерден тұрады, талломдарының ұзындығы 50 метрге жететін өте ірі түрлері (макроцистис, пелагофикус) де бар.Клетка құрамында фукоксантин және әр түрлі ксантофилл пигменттерінің көп болуына байланысты түсі әдетте сарғыш-қоңыр. Қоңыр балдырлардың құрылысы күрделі түрлерінің (саргассум) талломдары бұтаққа ұқсас жапырақ тәрізді қырлы табақшалардан тұрады. Қоңыр балдырдың, әдетте, барлық түрлері су түбіне немесе басқа балдырларға ризоидтары арқылы бекіп тұрады. Олар вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен көбейеді. Қоңыр балдырлар – судағы негізгі органикалық зат түзуші болып саналады. Одан альгинаттар (жасанды жібек алу үшін қажет тұз) алынады; маннит, йод, микроэлементтер өндіріледі. Медицинада қанның ұюына қарсы, организмнен радиоактивті заттарды шығаруға арналған препараттар жасауға, әр түрлі тағамдар дайындауға (ламинария, алария, ундария) пайдаланылады.
БЫЧИЙ ЦЕПЕНЬ (солитер) – представитель класса ленточных червей (тип — плоские черви). Паразитирует в кишечнике человека и некоторых других млекопитающих, достигая длины 5 -10 м.  Заражение человека происходит при проглатывании финн с плохо прожаренным мясом говядины. При проглатывании плохо прожаренной свинины мы можем заразиться свиным цепнем (тоже мало радости, хотя свиной цепень покороче будет всего до 3 м).Жизненный цикл цепней происходит со сменой хозяев (человек — окончательный хозяин, так как в нем цепни размножаются  половым путем).Цепни — классический пример общей дегенерации как одной из форм биологического прогресса, обеспечившей отсутствие у паразитов пищеварительной и дыхательной систем. Бы́чий (невооружённый) це́пень (солитёр) (лат. Taeniarhynchus saginatus) — вид паразитических ленточных червей семейства Тенииды. Поражает крупный рогатый скот (личиночная стадия) и человека (ленточная стадия), вызывая у последнего тениаринхоз. Заражение бычьим цепнем особенно распространено в экваториальной Африке, Латинской Америке, на Филиппинах и в некоторых частях Восточной Европы.
Taenia saginata - Taenia saginata (synonym Taeniarhynchus saginata), commonly known as the beef tapeworm, is a zoonotic tapeworm belonging to the order Cyclophyllidea and genus Taenia. It is an intestinal parasite in humans causing taeniasis (a type of helminthiasis) and cysticercosis in cattle. Cattle are the intermediate hosts, where larval development occurs, while humans are definitive hosts harbouring the adult worms. It is found globally and most prevalently where cattle are raised and beef is consumed. It is relatively common in Africa, Europe, Southeast Asia, South Asia, and Latin America.[1] Humans are generally infected as a result of eating raw or undercooked beef which contains the infective larvae, called cysticerci. As hermaphrodites, each body segment called proglottid has complete sets of both male and female reproductive systems. Thus, reproduction is by self-fertilisation. From humans, embryonated eggs, called oncospheres, are released with faeces and are transmitted to cattle through contaminated fodder. Oncospheres develop inside muscle, liver, and lungs of cattle into infective cysticerci.[2]T. saginata has a strong resemblance to the other human tapeworms, such as Taenia asiatica and Taenia solium, in structure and biology, except for few details. It is typically larger and longer, with more proglottids, more testes, and higher branching of the uteri. It also lacks an armed scolex unlike other Taenia. Like the other tapeworms, it causes taeniasis inside the human intestine, but does not cause cysticercosis. Its infection is relatively harmless and clinically asymptomatic.

Сиыр цепені - Сиыр цепенінің дене тұрқы 4-10 метрге деін жетеді. Ол адамның аш ішегінде паразиттік тіршілік етеді. Ересек цепень адам ішінде, ал оның дернәсілдері мүйізді ірі қараның денесінде дамитығындықтан, цепеннің иесі екеу: негізгі иесі - адам, аралық иесі - сиыр т. б. жануарлар болып табылады. Құрылысы Сиыр цепенінің денесінің алдынғы жағында басы, қысқа мойны болады. Басында төрт дөңгелек сорғыштары бар. Осы сорғыштары арқылы ішекке бекінеді. Оның ауызы болмайды. Денесінде өте көп бунақтары болады. Бунақтары бас жағынан жаңарып өсіп отырады, сондықтан көлемі ұлғайып, дененің соңғы бөлігінде ені тарыла бастайды. Сонымен құрт денесіндегі бунақтарының көлемі әр түрлі болады. Бунақтарында жыныс мүшесі ғана болады. Паразитті тіршілік етуіне байланысты ас қорту т.б мүшелері мүлдем жойылған. Иесінің ішегіндегі қорытылған асты бүкіл денесімен сіңіреді. Құрттың әр бунағында 1000-нан астам жұмыртқалар болады. Әбден жетілген бунақтары құрттың денесінен бөлініп, иесінің нәжісімен сыртқа, топыраққа түседі. Ірі қара осы топырақта өскен шөппен қоректенгенде жұмырқалар ілесіп ішке түседі. Жануардың ішіндегі жұмыртқалардан дернәсілдер шығады. Сиыр целенінің шошқа целенінен айырмашылығы - оның дене тұрқы өте ұзын және басында қармақшалары болмайды. КөбеюіТаспа құрттардың барлығы дерлік - гермафродиттер, яғни қосжынысты жәндіктер. Сиыр цепені де қосжынысты жәндік болып табылады. Жыныс буылтықтары мойын буылтықтарынан кейінгі 200-бунақтан бастап дамиды. Сиыр цепенінің бір бунағында аталық та, аналық та жыныс буылтығы пайда болады. Аналық бездегі аталықбезбен ұрықтанған жұмыртқалар сиыр цепенінің соңғы бунақтарында толық пісіп-жетіліп, құрт денесінен үзіледі де, нәжіспен бірге сыртқа шығарылады. Сиыр цепенінің тіршілік айналымы өте күрделі: көпшілігі бірнеше иелерді алмастыру арқылы өтеді. Негізгі иесі адамнан жерге түскен құрттың жұмыртқалары шөпке жабысып, оны жеген сиырдың қарнына түседі де, өте ұсақ дернәсілдерге айналады. Сиыр- сиыр цепенінің аралық иесі. Дернәсілдердің өткір алты қармақшасы болады, сол қармақшаның жәрдемімен қарынның қабырғасын тесіп, қанға өтеді де, сиырдың бүкіл денесіне таралады. Бұлшықеттерге орныққан дернәсілдер мөлшері кішірек асбұршақтай көпіршікке- финкаға айналады. Финка- сиыр цепенінің екінші дернәсілі. Сиырдың бұлшықеттеріне орналасқан финкалар аралық иесімен ұзақ бірге тіршілік етеді. Тазалық талаптары сақталмаған жағдайда адамға жұғуы мүмкін.Жұмыртқа қан арқылы көзге дейін жетіп, адам соқыр болып қалу қаупі туындайды. Жұмыртқаның мида дамуынан адам кенеттен дүние салып кету қаупі бар.Мұндай жағдай шала піскен шошқа етінен жиі жұғады, пайда болған ауру цистицеркоз немесе финноз деп аталады. Өттің әсерінен финканың басы аударылып сыртқа созылады да, сойын бөлігінен біртіндеп жаңа буылтықтар пайда болады. Жаңа буылтықтар пайда болған сайын финканың көпіршігі жойылып, 3-4 айда құрттың ұзындығы 2-3 метрге жетеді. Ішектегі сиыр цепені денесінен улы зат бөледі, адам оған төзе алмай, іші бұзылып, қаны азаяды, сөйтіп ауруға шалдығады.
В Водоросли
Seaweed Балдырлар
ВОДОРОСЛИ (Algae) – сборная группа отделов низших растений (обычно водные). Водоросли могут быть одноклеточные, колониальные и многоклеточные. Водоросли относят к низшим растениям, так как они не имеют органов и тканей, характерных для высших растений. Тело многоклеточных водорослей называется  талломом. Органом прикрепления к субстрату служат не корни, а ризоиды — нитевидные образования из одной или нескольких однорядных клеток. Все водоросли – автотрофные организмы. Их фотосинтезирующий аппарат – хроматофор, в котором содержатся хлорофилл, каротиноиды или  другие пигментные белки, обеспечивающие фотосинтез. Клеточная стенка многих водорослей состоит из углеводов – пектина, целлюлозы и кутина. Это обеспечивает растению защиту и опору, предохраняет клетки от потери влаги, защищает от ультрафиолетовых лучей. Часто путают  морские водоросли и водных цветковые растения. У цветковых растений дифференцированное на органы тело, генеративный орган — цветок и семенное размножение. В цикле развития водорослей как и у высших растений  чередуются половое (гаметофит) и бесполое (спорофит) поколения. Причем, поколения могут быть внешне одинаковы (изоморфны) или, наоборот,резко отличаться (гетероморфны). Вакуоли (от лат. vacuus – пустой) – это полости в цитоплазме клеток, ограниченные мембраной и заполненные клеточным соком, продуктами метаболизма, водой или воздухом. В растительных клетках всегда присутствует большая центральная вакуоль, являющаяся источником воды для фотосинтеза и регулятором тургорного  давления в клетке. В животных клетках большую роль играют пищеварительные и сократительные вакуоли. Пищеварительные вакуоли образуются при слиянии лизосом с эндоцитозными пузырьками клетки. Ферменты лизосом расщепляют органические вещества пищи. Таким образом, пищеварительные вакуоли – это временные образования. Сократительные вакуоли особенно большое значение имеют для одноклеточных простейших, обитающих в пресной воде. Благодаря таким вакуолям из клеток простейшего постоянно выводится избыток воды и они не могут лопнуть от набухания. гетерогенная экологическая группа преимущественно фотоавтотрофных одноклеточных, колониальных или многоклеточных организмов, обитающих, как правило, в водной среде, в систематическом отношении представляющая собой совокупность многих отделов. Вступая в симбиоз с грибами, эти организмы в ходе эволюции образовали совершенно новые организмы — лишайники. Изучение водорослей является важным этапом при подготовке специалистов в области марикультуры, рыбоводства и морской экологии. Наука о водорослях называется альгологией.
Algae - "Alga" redirects here. For places called Alga, see Alga (disambiguation). For other uses, see Algae (disambiguation). The lineage of algae according to Thomas Cavalier-Smith. The exact number and placement of endosymbiotic events is currently unknown, so this diagram can be taken only as a general guide.[2][3] It represents the most parsimonious way of explaining the three types of endosymbiotic origins of plastids. These types include the endosymbiotic events of cyanobacteria, red algae and green algae, leading to the hypothesis of the supergroups Archaeplastida, Chromalveolata and Cabozoa respectively. Endosymbiotic events are noted by dotted lines. Algae (/ˈældʒi, ˈælɡi/; singular alga /ˈælɡə/) is an informal term for a large, diverse group of photosynthetic organisms which are not necessarily closely related and are thus polyphyletic. Included organisms range from unicellular genera, such as Chlorella and the diatoms, to multicellular forms, such as the giant kelp, a large brown alga which may grow up to 50 meters in length. Most are aquatic and autotrophic and lack many of the distinct cell and tissue types, such as stomata, xylem and phloem, which are found in land plants. The largest and most complex marine algae are called seaweeds, while the most complex freshwater forms are the Charophyta, a division of green algae which includes, for example, Spirogyra and the stoneworts. There is no generally accepted definition of algae. One definition is that algae "have chlorophyll as their primary photosynthetic pigment and lack a sterile covering of cells around their reproductive cells". Some authors exclude all prokaryotes[5] and thus do not consider cyanobacteria (blue-green algae) as algae. Algae constitute a polyphyletic group since they do not include a common ancestor, and although their plastids seem to have a single origin, from cyanobacteria, they were acquired in different ways. Green algae are examples of algae that have primary chloroplasts derived from endosymbiotic cyanobacteria. Diatoms and brown algae are examples of algae with secondary chloroplasts derived from an endosymbiotic red alga. Algae exhibit a wide range of reproductive strategies, from simple asexual cell division to complex forms of sexual reproduction. Algae lack the various structures that characterize land plants, such as the phyllids (leaf-like structures) of bryophytes, rhizoids in nonvascular plants, and the roots, leaves, and other organs that are found in tracheophytes (vascular plants). Most are phototrophic, although some are mixotrophic, deriving energy both from photosynthesis and uptake of organic carbon either by osmotrophy, myzotrophy, or phagotrophy. Some unicellular species of green algae, many golden algae, euglenids, dinoflagellates and other algae have become heterotrophs (also called colorless or apochlorotic algae), sometimes parasitic, relying entirely on external energy sources and have limited or no photosynthetic apparatus.ome other heterotrophic organisms, like the apicomplexans, are also derived from cells whose ancestors possessed plastids, but are not traditionally considered as algae. Algae have photosynthetic machinery ultimately derived from cyanobacteria that produce oxygen as a by-product of photosynthesis, unlike other photosynthetic bacteria such as purple and green sulfur bacteria. Fossilized filamentous algae from the Vindhya basin have been dated back to 1.6 to 1.7 billion years ago.
Балдыр - Балдырлар (лат. Algae) — төменгі сатыдағы су өсімдіктері. Теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз да өседі. Балдырдың жасушалық құрылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, көп жасушалы түрлері бар. Көп жасушалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Жасуша қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардан тұрады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияқты органоидтары және вакуолясы (бос қуысы) болады. Балдыр биохимикалық қасиеттеріне және жасушалық құрылымына қарай 12 типке бөлінеді: көкжасыл Балдыр (Cyanophyta), прохлорофитті Балдыр (Prochlorophyta), қызыл Балдыр (Rhodophyta), жалтырауық Балдыр (Chrysophyta), диатомды Балдыр (Dіatomeae), криптофитті Балдыр (Cryptophyta), динофитті Балдыр (Dіnophyta), қоңыр Балдыр (Phaeophyta), сарыжасыл Балдыр (Xanthophyta), эвгленді Балдыр (Euglenophyta), жасыл Балдыр (Chlorophyta), хара Балдыры (Charophyta). Бұлардың 30 мыңға жуық түрі белгілі, Қазақстанда 1 мыңнан астам түрі кездеседі.
Жасушасында Балдырға түс беріп тұратын хромотофораларының саны әртүрлі (біреу, екеу, көп) болады. Олардың пішіндері тақта, астау, білезік, дән, лента, жұлдыз тәрізді болып келеді. Балдыр өсімді (вегетативті), жыныссыз және жынысты (гологамия, изогамия, анизогамия, оогамия) жолдармен көбейеді. Бұлардың көбею органдары бір жасушалы (бұған тек хара Балдыры жатпайды). Балдырдың көпшілігінің хлорофилі болғандықтан көмірқышқыл газын сіңіріп, фотосинтез процесіне қатысады. Сондай-ақ, дайын органикалық заттарды пайдаланатын паразит түрлері де бар, бірақ бұлардың хлорофилі болмайды.
Дарвин ілімі бойынша, тіршілік бір жасушалы организмдерден пайда болған, ал құрлықтағы барлық өсімдіктер Балдырдан шыққан деп есептеледі. Көптеген Балдырлар саңырауқұлақтармен симбиозды тіршілік етіп, қыналарды құрайды. Ал, Балдырдың табиғаттағы геохимикалық рөлі кальций мен кремний айналымымен тығыз байланысты. Олардың көптеген түрі ақаба суларды биология жолмен тазартуда және бөгендердің ластануының биоиндикаторы ретінде қолданылады. Теңіз, мұхит жағалауындағы
Балдыр — жан-жануарлардың мекені, тіршілік-терінің көзі. Бентосты Балдырға (теңіз, мұхит түбінде тіршілік етеді) қарағанда планктонды Балдырдың (суда қалқып жүретіндер) саны анағұрлым басым, сондықтан олар көптеген организмдердің қорегі болып табылады. Ағынсыз суларда өсетін Балдыр шіріп, сапропельге айналады. Сапропельден смола, бензин, керосин, техника майлар, лактар алынады. Балдырдың қалдығы балшыққа емдік қасиет береді. Қызыл Балдырдан өндірілетін агар тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады, оларды мата бұйымдарының және қағаздың құрамына беріктік беру үшін қосады. Қоңыр Балдырдан алынатын альгин мата тоқуда желім есебінде жасанды талшықтар, пластмасса өндіруде және табиғи тыңайтқыш, малға жем ретінде пайдаланылады, сондай-ақ, күлінен калий, натрий тұздары, иод өндіріледі. Шығыс Азия елдерінде ламинария қоңыр Балдыры “теңіз капустасы” деген атпен, ал жасыл Балдыр (ульва) “теңіз салаты” деген атпен тамаққа пайдаланылады. Балдырды зоб, атеросклероз ауруларын емдеу үшін медицинада қолданады.[1]Жасыл балдырлар (Chlorophyta)
Әртүрлі шыбыртқылы балдырлар (Heterocontae)
Диатомды балдырлар (Diatomeae)
Қоңыр балдырлар (Рһаеорһусеае)
Қызыл балдырлар (Rhodoрһусеае)
Цианобактериялар немесе Көк-жасыл балдырлар (Cyanobacteriae)
ВЕГЕТАТИВНАЯ НЕРВНАЯ СИСТЕМА (ВНС) или автономная нервная система – это та часть периферической нервной системы, которая самостоятельно, без воли человека (в отличие от соматической нервной системы СНС,  тоже являющейся частью периферической нервной системы) регулирует  деятельность внутренних органов и систем органов кровообращения, дыхания, пищеварения, выделения, размножения, а также обмен веществ и рост. Центры ВНС находятся в центральной нервной системе (ЦНС): среднем и продолговатом отделах головного мозга и в грудинно-поясничном и крестцовом отделах спинного мозга. Периферические проводящие эффекторные (двигательные) пути состоят из двух нейронов. Тело первого находится в ЦНС, тело второго нейрона – в нервном узле. ВНС имеет два отдела – симпатический и парасимпатический. Скопления нервных узлов симпатического отдела находятся по обеим сторонам от позвоночника. Нервные узлы парасимпатического отдела лежат в стенках внутренних органов или рядом с ними. Скорость проведения возбуждения по ВНС меньше, чем по соматическим волокнам, т.к. вегетативные волокна в несколько раз тоньше. ВНС иннервирует мускулатуру внутренних органов, кровеносных сосудов, мышцу сердца, а СНС – скелетную мускулатуру и органы чувств.
VEGETATIVE NERVOUS SYSTEM (ВНС) or off-line nervous system is that part of the peripheral nervous system that independently, without will of man (unlike the somatic nervous system СНС, by too being part of the peripheral nervous system) regulates activity of internalss and systems of organs of circulation of blood, breathing, digestion, selection, reproduction, and also metabolism and height. Centers of ВНС are in the central nervous system (ЦНС) : middle and oblong departments of cerebrum and in sternal-lumbar and sacrum departments of spinal cord. Peripheral conducting эффекторные (motive) ways consist of two neurons. A body of the first is in ЦНС, body of the second neuron - in a nerve-knot. ВНС has two departments - sympathetic and парасимпатический. Accumulations of nerve-knots of sympathetic department are on both parties from a backbone. The nerve-knots of парасимпатического department lie in the walls of internalss or next to them. Speed of realization.
вегетативная жүйке жүйем (ВНС) немесе автономиялы жүйке жүйем - сол қияннің, нешінші дербес жүйке жүйем сол бөлік, без адамның (в өзгелікті от соматической жүйке жүйем жүйке жүйемнің СНС, да болып табыл- бөлікпен қияннің) еркіндігімен қызметті ішкі орган және жүйелердің орган кровообращения, демнің, ас қорытудың, қасқайт-, тұқымдандыр-, ал да зат айырбас және бой ретте- . ВНС орталықтары арада орталықта жүйке жүйемде (ЦНС) : орта және сопақ бастың миының бөлімдерінде болады және грудинно-поясничном және крестцовом бөлімдерде жұлын. Қияннің шығарып салушының эффекторные (қозғалыстар) жолдары екі нейронов деген құралады. Біріншінің денесі ара ЦНС болады, екі нейрона денесі - жүйкенің түйіншегінде. ВНС екі бөлім - симпатический және парасимпатический имеет. Симпатического бөлімнің жүйкенің түйіншегінің қордалары позвоночника ша обеим жаққа болады. Парасимпатического бөлімнің жүйкенің түйіншектері ішкі органның қабырғаларында жатады немесе қатар мен олармен. Жаса- жылдамдығы
ВЕГЕТАТИВНОЕ РАЗМНОЖЕНИЕ – образование новой особи из части материнского организма. Это один из способов бесполое размножения. Образование новой особи из многоклеточной части тела родительской особи, один из способов бесполого размножения, свойственный многоклеточным организмам. У водорослей и грибов происходит путём отделения неспециализированных участков таллома или посредством образования специализированных участков (выводковые почки водоросли сфацелярии и др.).
У высших растений происходит либо как распадение материнской особи на две и более дочерние особи (например, при отмирании ползучих побегов или корневищ, отделении корневых отпрысков), либо как отделение от материнской особи зачатков дочерних (например, клубни, луковицы, выводковые почки). У некоторых растений могут укореняться отделившиеся от материнского растения побеги (у ивовых) или листья. У животных вегетативное размножение (которое зоологи часто называют бесполым) осуществляется либо путём деления, либо посредством почкования. В основе вегетативного размножения лежат процессы, сходные с процессами регенерации; как правило, при отсутствии способности к регенерации у данной группы организмов (например, коловратки, нематоды, пиявки) отсутствует и вегетативное размножение, а при наличии развитой регенерационной способности (кольчатые черви, гидроидные, плоские черви, иглокожие) встречается и вегетативное размножение.
Vegetative reproduction - Vegetative reproduction (vegetative propagation, vegetative multiplication, vegetative cloning) is a form of asexual reproduction in plants. It is a process by which new organisms arise without production of seeds or spores. It can occur naturally or be induced by horticulturists. Although most plants normally reproduce sexually, many have the ability for vegetative propagation, or can be vegetatively propagated if small pieces are subjected to chemical (hormonal) treatments. This is because meristematic cells capable of cellular differentiation are present in many plant tissues. Horticulturalists are interested in understanding how meristematic cells can be induced to reproduce an entire plant. Success rates and difficulty of propagation vary greatly. For example willow and coleus can be propagated merely by inserting a stem in water or moist soil. On the other hand, monocotyledons, unlike dicotyledons, typically lack a vascular cambium and therefore are harder to propagate.
Вегетативтік көбею - Вегетативтік көбею (лат. vegeto – тірілту, қоздыру, өсіру) – өсімдіктердің вегетативтік мүшелері арқылы көбеюі. Вегетативтік көбею - көп жасушалы ағзалардың жыныссыз көбеюдің бір түрі: жаңа дарақтың ата-анасының бір бөлігінен пайда болу. Вегетативтік көбею төм. сатыдағы өсімдіктерге және барлық өсімдіктерге тән. Вегетативтік көбею жануарларда бүршіктену (губкалар, ішек қуыстылар, мшанкалар) немесе бөліну (қарапайымдар) арқылы жүреді. Бір клеткалы өсімдіктер (балдырлар, саңырауқұлақтар) бөліну, кейде бүршіктену жолымен, ал төм. сатыдағы көп клеткалы өсімдіктер – денесінің бөлшектенуі арқылы көбейеді. Жоғары сатыдағы өсімдіктер тамыр атпалары (қара өрік, алма, шие, тал, жеке, қандағаш, т.б.), тамыр сабақтары (жыланқияқ, қырыққұлақ, селеу, қамыс, жатаған бидайық, адыраспан, т.б.), жуашықтары (жуа, қызғалдақ, картоп, т.б.), мұртшалары (бүлдірген, жатаған сарғалдақ, т.б.) арқылы көбейеді. Өсімдік ш-нда, негізінен, қалемшелеу әдісі қолданылады. Вегетативтік көбею кезінде жыныстық көбеюге қарағанда ұрпақта сорттың қасиеттері, белгілері жақсы сақталады. Вегетативтік көбею өсімдік өсіруде, бақ және орман ш-нда кеңінен қолданылады.

ВЕГЕТАТИВНЫЕ ОРГАНЫ – части растений, выполняющие функции питания и обмена веществ с окружающей средой. Побеги обеспечивают фотосинтез (органическое питание), корни – минеральное питание и водоснабжение. Возникновение вегетативных органов эволюционно связано с выходом растений на сушу. Вегетативные органы могут выполнять функцию бесполого размножения. Примерами вегетативных органов у разных растений являются: побег (стебель с почками или листьями), видоизменения побега (усы, корневище, луковица, клубень); корень у корнеотпрысковых растений (малина, слива. вишня), корнеклубень.
VEGETATIVE ORGANS are parts of plants, executing functions feeds and metabolism with an environment. Escapes provide photosynthesis (organic feed), roots - mineral feed and water-supply. The origin of vegetative organs is evolutional related to the exit of plants on dry land. Vegetative organs can perform the duty of agamogenesis. The examples of vegetative organs at different plants it is been: escape (stem with buds or leaves), modifications of escape (moustaches, rhizome, bulb, tuber); root at корнеотпрысковых plants (raspberry, plum. cherry)…
Вегетативті ағзалар - Вегетативті ағзалар - жоғары сатыдағы өсімдіктердің дене мүшелері қоршаған ортамен қоректену және зат алмасу қызметін атқарады. Гүлді өсімдіктердің басты вегетативтік мүшелері - өркен және тамыр. Өркен осьтен тегіс бүйір жапырақтардан - бүршіктер жаңа ұрықтанған өркендерден. Өркеннің негізгі қызметін фотосинтезді жапырақ атқарады - сабақ механикалық - өткізгіш - кейде қор жинайтын қызмет атқарады. Бүршіктер өркеннің ұзақ уақыт өсуін жқәне бұтақталуын қамтамасыз етеді. Тамырдың өркеннен морфологиялық ерекшелігі онда жапырақ болмайды. Тамырдың атқаратын қызметі өсімдікті сумен және миниралдық қорекпен қамтамасыз ету
ВЕНЫ (от лат. vena – кровеносный сосуд, жила) – кровеносные сосуды, несущие насыщенную углекислым газом, продуктами обмена веществ венозную кровь от органов и тканей к сердцу. (Но это справедливо лишь для большого круга кровообращения, в малом круге кровообращения вены несут артериальную богатую кислородом кровь). В организме имеется три типа венозных сосудов: полые вены – диаметром 30 мм, вены – 5 мм, венулы – 0,02 мм. Мышечный слой в венах слабо развит, стенки —  эластичны. В стенках встроены полулунные клапаны, препятствующие обратному току крови. Венозный кровоток осуществляется за счет: 1) разницы в давлении крови в правом предсердии (0 мм рт. ст.) и в начале большого круга (15 мм рт. ст.); 2) сокращения скелетной мускулатуры, нагнетающей кровь к сердцу; 3) отрицательное давление в грудной полости при вдохе.
VEINS (from lats. vena is a blood vessel, lived) are blood vessels bearing saturated by carbon dioxide, by foods of metabolism venous blood from organs and fabrics to the heart. (But it is just only for the large circle of circulation of blood, in the small circle of circulation of blood of vein carry arterial rich in oxygen blood). In an organism there are three types of venous vessels : cavas - by a diameter a 30 mm, veins are a 5 mm, венулы are 0,02 мм. the Muscular layer in veins is poorly developed, walls are elastic. Полулунные valves impedimental to the reverse current of blood are built-in in walls. A venous blood stream comes true for an account: a 1) difference in pressure of blood in a right auricle (0 mm of рт. item) and at the beginning of large circle (15 mm of рт. item); 2) reductions of skeletal musculature, forcing blood to the heart; 3) negative pressure in a pectoral cavity at…
Вены (лат. vena - кровеносный тамыр, тұрды) - қанық углекислым газбен несущие кровеносные тамыр, заттың айырбасының азық-түліктерімен венозную қанды органнан және маталардан жүрекке. (Бірақ сол тура ғана, вены кровообращения жас ауқымында кислородом артериальную бай қанды несут кровообращения үлкен ауқымы үшін). Бойда венозных тамырдың үш үлгісінде: полые вены - 30 мм, вены - 5 мм диаметром, венулы - 0,02 мм. мышечный қабат венах бар баяу дамыт-, қабырғалар - созымтал. Қабырғаларда қанның обратному қырманына кедергі жаса- полулунные қақпақтар встроены. Венозный кровоток арқасында: 1) ажырымның қанның қысымында оң предсердии (рт 0 мм. ст.) жүзеге асады және ара түп үлкен ауқымның (рт 15 мм. ст.); сүлденің мускулатуры 2) қысқарт-, қанды жүрекке нагнетающей; 3) жағымсыз қысым алқымның полости при вдохе.
ВИД – основная структурная единица в системе живых организмов.  Особи одного вида обладают общими морфофизиологическими особенностями, способны свободно скрещиваться и давать плодовитое потомство, населяют определенную территорию (ареал). Таким образом, выделяют  6 критериев вида:1) морфологический – внешнее и внутреннее сходство особей одного вида;2) физиологический – сходство физиологических процессов и особей данного вида (сроков развития, размножения); 3) экологический – сходство экологических условий существования; 4) географический – сходство, занимаемых особями данного вида, территорий (акваторий); 5) генетический – особи одного вида имеют строго определенный набор гомологичных хромосом и при скрещивании оставляют плодовитое потомство;6) биохимический – состав и структура белков, нуклеиновых кислот и других веществ у особей одного вида близок. Ни один из критериев вида не является самодостаточным, так как в каждом случае есть исключения. Только совокупность всех критериев позволяет отнести ту или иную особь к определенному виду. Понятие вида в биологии является очень важным,  позволяющим ответить на вопросы, связанные с возникновением жизни, с причинами разнообразия и приспособленности живых организмов. По состоянию на 2011 год число описанных видов живых организмов составляло примерно 1,7 млн (см. раздел «Статистика»). Общее число видов, существующих на Земле, оценивается по-разному: называется цифра 8,7 млн., в том числе цветковые растения — около 400 тысяч видов (сейчас описано примерно 300 тысяч); другие учёные считают, что одних лишь видов грибов на нашей планете существует более 5 миллионов видов (при том, что сейчас описано всего лишь около 100 тысяч). Число вымерших видов, по некоторым оценкам, составляет около 500 миллионов.
Species - In biology, a species (abbreviated sp., with the plural form species abbreviated spp.) is one of the basic units of biological classification and a taxonomic rank. A species is often defined as the largest group of organisms in which two individuals are capable of reproducing fertile offspring, typically using sexual reproduction. While in many cases this definition is adequate, the difficulty of defining species is known as the species problem. For example, a species complex is a group of closely related species that are very similar in appearance to the point that the boundaries between them are often unclear. Differentiating measures include similarity of DNA, morphology, or ecological niche. Presence of specific locally adapted traits may further subdivide species into "infraspecific taxa" such as subspecies (and in botany other taxa are used, such as varieties, subvarieties, and formae). Species hypothesized to have the same ancestors are placed in one genus, based on similarities. The similarity of species is judged based on comparison of physical attributes, and where available, their DNA sequences. All species are given a two-part name, a "binomial name", or just "binomial". The first part of a binomial is the generic name, the genus to which the species belongs. The second part is either called the specific name (a term used only in zoology) or the specific epithet (the term used in botany, which can also be used in zoology). For example, Boa constrictor is one of four species of the Boa genus. While the genus gets capitalized, the specific epithet does not. The binomial is written in italics when printed and underlined when handwritten. A usable definition of the word "species" and reliable methods of identifying particular species are essential for stating and testing biological theories and for measuring biodiversity, though other taxonomic levels such as families may be considered in broad-scale studies.[1] Extinct species known only from fossils are generally difficult to assign precise taxonomic rankings, which is why higher taxonomic levels such as families are often used for fossil-based studies. The total number of non-bacterial and non-archaeal species in the world has been estimated at 8.7 million, with previous estimates ranging from two million to 100 million.

Түр - Түр (лат. Species - түрлер) — биологиялық немесе экологиялық популяциялар түзетін дарақтар жиынтығы. Дарақтар табиғи жағдайда бір-бірімен будандасуға қабілетті, морфофизиологиялық белгілері ұқсас және жалпы тұтас немесе жартылай таралу аймағын мекендейді. Әрбір түр табиғатта басқа түрден толық биологиялық оқшау тұрады. Биогеоценоздағы экологиялық қуыстың белгілі бір жиынтығын қалыптастыратын генотип жүйесін көрсетеді. Жердегі түрдің жалпы саны 1,5 млрд-тан 5 млрд-қа дейін деп есептеледі.
ВИДООБРАЗОВАНИЕ – процесс возникновения новых видов. В основе видообразования лежит генетическая дивергенция, происходящая под влиянием естественного отбора. Различают два основных типа видообразования:1) аллопатрическое (от allos – разный и patria – родина), в основе которого лежит географическая изоляция популяций, способная привести к репродуктивной (генетической) изоляции; 2) симпатрическое видообразование (от syn – вместе) может происходить при гибридизации  близких или отдаленных видов или за счет  полиплоидии. Симпатрическое (экологическое) видообразование: Связано с расхождением групп особей одного вида и обитающих на одном ареале по экологическим признакам. При этом особи с промежуточными характеристиками оказываются менее приспособленными. Расходящиеся группы формируют новые виды.
Симпатрическое видообразование может протекать несколькими способами. Один из них — возникновение новых видов при быстром изменении кариотипа путём полиплоидизации. Известны группы близких видов, обычно растений, с кратным числом хромосом. Другой способ симпатрического видообразования — гибридизация с последующим удвоением числа хромосом. Сейчас известно немало видов, гибридогенное происхождение и характер генома которых может считаться экспериментально доказанным. Третий способ симпатрического видообразования — возникновение репродуктивной изоляции особей внутри первоначально единой популяции в результате фрагментации или слияния хромосом и других хромосомных перестроек. Этот способ распространён как у растений, так и у животных. Особенностью симпатрического пути видообразования является то, что он приводит к возникновению новых видов, всегда морфологически близких к исходному виду. Лишь в случае гибридогенного возникновения видов появляется новая видовая форма, отличная от каждой из родительских.
Аллопатрическое (географическое) видообразованиеВызывается разделением ареала вида на несколько изолированных частей. Возникновение географических преград (горных хребтов, морских проливов и пр.) приводит к возникновению изолятов — географически изолированных популяций. При этом на каждую такую часть отбор может действовать по-разному, а эффекты дрейфа генов и мутационного процесса будут явно отличаться. Тогда со временем в изолированных частях будут накапливаться новые генотипы и фенотипы. Особи в разных частях ранее единого ареала могут изменить свою экологическую нишу. При таких исторических процессах степень расхождения групп может достигнуть видового уровня. Согласно наиболее распространенным представлениям,новые виды могут появляться в условиях пространственной изоляции популяций, т. е. из популяций, занимающих разные географические ареалы. Теория географического видообразования создана К. Джорданом, Б. Реншем, Ф. Добжанским, Э. Майром. Это видообразование есть результат пространственной изоляции, значение которой первым подчеркнул М. Вагенер. Новые виды могут появляться в условиях пространственной изоляции популяций, т. е. из популяций, занимающих разные географические ареалы.Пространственная изоляция может возникать в ходе распространения вида по ареалу. На пике численности обычно усиливается миграция особей, и ареал вида расширяется.
«Мгновенное» видообразование на основе полиплоидии. Не предполагает деление ареала на части и формально является симпатрическим. При этом за несколько поколений в результате резких изменений в геноме формируется новый вид.
Сальтационно происходит видообразование на основе полиплоидии у растений.
Гибридогенное видообразованиеПри скрещивании различных видов потомство обычно бывает стерильным. Это связано с тем, что число хромосом у разных видов различно. Несходные хромосомы не могут нормально сходиться в пары в процессе мейоза, и образующиеся половые клетки не получают нормального набора хромосом. Однако, если у такого гибрида происходит геномная мутация, вызывающая удвоение числа хромосом, то мейоз протекает нормально и дает нормальные половые клетки. При этом гибридная форма приобретает способность к размножению и утрачивает возможность скрещивания с родительскими формами. Кроме того, межвидовые гибриды растений могут размножаться вегетативным путём.
Существующие в природе естественные ряды гибридных видов растений возникли, вероятно, именно таким путём. Так, известны виды пшеницы с 14, 28 и 42 хромосомами, виды роз с 14, 28, 42 и 56 хромосомами и виды фиалок с числом хромосом, кратным 6 в интервале от 12 до 54. По некоторым данным, гибридогенное происхождение имеют не менее трети всех видов цветковых растений.
Гибридогенное происхождение доказано и для некоторых видов животных, в частности, скальных ящериц, земноводных и рыб. Некоторые виды кавказских ящериц, имеющих гибридогенное происхождение, триплоидны и размножаются с помощью партеногенеза.
Наблюдение видообразования:
Судя по палеонтологической летописи и по измерениям скорости мутаций, полная несовместимость геномов, делающая невозможным скрещивание, достигается в природе в среднем за 3 млн лет. А значит, наблюдение образования нового вида в естественных условиях в принципе возможно, но это редкое событие. В то же время, в лабораторных условиях скорость эволюционных изменений может быть увеличена, поэтому есть основания надеяться увидеть видообразование у лабораторных животных.
Известны многие случаи видообразования посредством гибридизации и полиплоидизации у таких растений как конопля, крапива, первоцвет, редька, капуста, а также у различных видов папоротников. В ряде случаев видообразование у растений происходило без гибридизации и полиплоидизации (кукуруза[8], стефаномерия (англ.)русск. Stephanomeria malheurensis из семейства астровых).
Дрозофилы, также известные как плодовые мухи, входят в число наиболее изученных организмов. С 1970-х годов зафиксированы многие случаи видообразования у дрозофил. Видообразование происходило, в частности, за счёт пространственного разделения, разделения по экологическим нишам в одном ареале, изменения поведения при спаривании, дизруптивного отбора, а также за счет сочетания эффекта основателя с эффектом бутылочного горлышка (в ходе экспериментов founder-flush).
Видообразование наблюдалось в лабораторных популяциях комнатных мух, мух Eurosta solidaginis, яблонных мух-пестрокрылок, мучных жуков, комаров и других насекомых.
Известны случаи, когда в результате давления отбора (в присутствии хищников) одноклеточные зелёные водоросли из рода хлорелла образовывали многоклеточные колониальные организмы, а у бактерий в аналогичных условиях менялось строение и увеличивались размеры (c 1,5 до 20 микрометров за 8—10 недель). Являются ли эти случаи примерами видообразования, зависит от того, какое используется определение вида (при бесполом размножении нельзя использовать критерий репродуктивной изоляции)[10][11].
Видообразование также наблюдалось и у млекопитающих. Шесть случаев видообразования у домовых мышей на острове Мадейра за последние 500 лет были следствием исключительно географической изоляции, генетического дрейфа и слияния хромосом. Слияние двух хромосом — это наиболее заметное различие геномов человека и шимпанзе, а у некоторых популяций мышей на Мадейре за 500 лет было девять подобных слияний.
Rhagoletis pomonella

Яблонная муха (Rhagoletis pomonella) является примером ранней стадии симпатрического видообразования. Первоначально вид обитал в восточной части США. До появления европейцев личинки этих мух развивались только в плодах боярышника. Однако с завозом в Америку яблонь (первое упоминание яблонь в Америке — 1647 год), открылась новая экологическая ниша. В 1864 году личинки Rhagoletis pomonella были обнаружены в яблоках, тем самым зафиксирована яблонная раса этого вида. За полтора века наблюдений расы очень сильно разошлись. Они почти не скрещиваются друг с другом (уровень гибридизации не превышает 4—6 %). Яблоневая раса спаривается почти исключительно на яблонях, а боярышниковая — на боярышнике, что, учитывая разное время созревания плодов, приводит к репродуктивной изоляции. В скором времени возможно выделение из этих рас самостоятельных видов. Кроме того вслед за Rhagoletis pomonella подобное видообразование произошло у наездника Diachasma alloeum, личинки которого паразитируют на личинках мух. После появление новой расы мух появилась и новая раса наездников, предпочитающая паразитировать на яблонных мухах.
Опыты Г. Шапошникова по искусственному видообразованию
В конце 1950-х — начале 1960-х годов известный советский биолог Г. Х. Шапошников провёл ряд опытов, в процессе которых проводилась смена кормовых растений у различных видов тлей. Во время опытов впервые наблюдалась репродуктивная изоляция использованных в эксперименте особей от исходной популяции, что свидетельствует об образовании нового вида.
Speciation - Speciation is the evolutionary process by which reproductively isolated biological populations evolve to become distinct species. The biologist Orator F. Cook was the first to coin the term 'speciation' for the splitting of lineages or "cladogenesis," as opposed to "anagenesis" or "phyletic evolution" occurring within lineages. Charles Darwin was the first to describe the role of natural selection in speciation.
There are four geographic modes of speciation in nature, based on the extent to which speciating populations are isolated from one another: allopatric, peripatric, parapatric, and sympatric. Speciation may also be induced artificially, through animal husbandry, agriculture, or laboratory experiments. Whether genetic drift is a minor or major contributor to speciation is the subject matter of much ongoing discussion. It is widely appreciated that sexual selection could drive speciation in many clades, independently of natural selection. However the term “speciation”, in this context, tends to be used in two different, but not mutually exclusive senses. The first and most commonly used sense refers to the “birth” of new species. That is, the splitting of an existing species into two separate species, or the budding off of a new species from a parent species, both driven by a biological “fashion fad” (a preference for a feature, or features, in one or both sexes, that do not necessarily have any adaptive qualities). In the second sense, “speciation” refers the wide-spread tendency of sexual creatures to be grouped into clearly defined species, rather than forming a continuum of phenotypes both in time and space - which would be the more obvious or logical consequence of natural selection. This was indeed recognized by Darwin as problematic, and included in his On the Origin of Species (1859), under the heading “Difficulties with the Theory”. There are several suggestions as to how mate choice might play a significant role in resolving Darwin’s dilemma.
Түрдің пайда болуы - жаңа түрлердің пайда болу процесі. Түр пайда болуға негізінен микроэволюциялық үрдістер жатады. Географиялық - (аллопатрикалық) және симпатрикалық түр пайда болу болып бөлінеді. Біріншісі ареалдардың бөлінуіне байланысты- екіншісі микроэволюциялық процестерге жəне географиялық ареалдардың таралуынсыз өтеді.
ВИРУСЫ (от лат. virus – яд) – неклеточная форма жизни. Вирусы способные проникать в определенные живые клетки (клетки бактерий, животные клетки или клетки растений) и размножаться в них. Вне клеток вирусы мы не может даже назвать «существами», так как это лишь кристаллизующиеся химические вещества (нуклеиновая кислота — ДНК или РНК, окруженная белком-капсидом). Для жизнедеятельности вирусы используют энергию и вещества пораженных клеток. По меткому выражению Медавара: «Вирусы — это плохие новости в оболочке из белка». Со времени публикации в 1892 году статьи Дмитрия Ивановского, описывающей небактериальный патоген растений табака, и открытия в 1898 году Мартином Бейеринком вируса табачной мозаики были детально описаны более 5 тысяч видов вирусов, хотя предполагают, что их существуют миллионы. Вирусы обнаружены почти в каждой экосистеме на Земле, они являются самой многочисленной биологической формой. Изучением вирусов занимается наука вирусология, раздел микробиологии.
Вирусные частицы (вирионы) состоят из двух или трёх компонентов: генетического материала в виде ДНК или РНК (некоторые, например мимивирусы, имеют оба типа молекул); белковой оболочки (капсида), защищающей эти молекулы, и, в некоторых случаях, — дополнительных липидных оболочек. Наличие капсида отличает вирусы от вирусоподобных инфекционных нуклеиновых кислот — вироидов. В зависимости от того, каким типом нуклеиновой кислоты представлен генетический материал, выделяют ДНК-содержащие вирусы и РНК-содержащие вирусы; на этом принципе основана классификация вирусов по Балтимору. Ранее к вирусам также ошибочно относили прионы, однако впоследствии оказалось, что эти возбудители представляют собой особые инфекционные белки и не содержат нуклеиновых кислот. Форма вирусов варьирует от простой спиральной и икосаэдрической до более сложных структур. Размеры среднего вируса составляют около одной сотой размеров средней бактерии. Большинство вирусов слишком малы, чтобы быть отчётливо различимыми под световым микроскопом. Вирусы являются облигатными паразитами, так как не способны размножаться вне клетки. Вне клетки вирусные частицы не проявляют признаки живого и ведут себя как частицы биополимеров. От живых паразитарных организмов вирусы отличаются полным отсутствием основного и энергетического обмена и отсутствием сложнейшего элемента живых систем — аппарата трансляции (синтеза белка), степень сложности которого превышает таковую самих вирусов. Появление вирусов на эволюционном древе жизни неясно: некоторые из них могли образоваться из плазмид, небольших молекул ДНК, способных передаваться от одной клетки к другой, в то время как другие могли произойти от бактерий. В эволюции вирусы являются важным средством горизонтального переноса генов, обусловливающего генетическое разнообразие. Вирусы распространяются многими способами: вирусы растений часто передаются от растения к растению насекомыми, питающимися растительными соками, к примеру, тлями; вирусы животных могут распространяться кровососущими насекомыми, такие организмы известны как переносчики. Вирус гриппа распространяется воздушно-капельным путём при кашле и чихании. Норовирус и ротавирус, обычно вызывающие вирусные гастроэнтериты, передаются фекально-оральным путём при контакте с заражённой пищей или водой. ВИЧ является одним из нескольких вирусов, передающихся половым путём и при переливании заражённой крови. Каждый вирус имеет определённую специфичность к хозяевам, определяющуюся типами клеток, которые он может инфицировать. Круг хозяев может быть узок или, если вирус поражает многие виды, широк. У животных вирусные инфекции вызывают иммунный ответ, который чаще всего приводит к уничтожению болезнетворного вируса. Иммунный ответ также можно вызвать вакцинами, дающими активный приобретённый иммунитет против конкретной вирусной инфекции. Однако некоторым вирусам, в том числе вирусом иммунодефицита человека и возбудителями вирусных гепатитов, удаётся ускользнуть от иммунного ответа, вызывая хроническую болезнь. Антибиотики не действуют на вирусы, однако было разработано несколько противовирусных препаратов.
Virus - A virus is a small infectious agent that replicates only inside the living cells of other organisms. Viruses can infect all types of life forms, from animals and plants to microorganisms, including bacteria and archaea. Since Dmitri Ivanovsky's 1892 article describing a non-bacterial pathogen infecting tobacco plants, and the discovery of the tobacco mosaic virus by Martinus Beijerinck in 1898, about 5,000 virus species have been described in detail, although there are millions of types. Viruses are found in almost every ecosystem on Earth and are the most abundant type of biological entity. The study of viruses is known as virology, a sub-speciality of microbiology. While not inside an infected cell or in the process of infecting a cell, viruses exist in the form of independent particles. These viral particles, also known as virions, consist of two or three parts: (i) the genetic material made from either DNA or RNA, long molecules that carry genetic information; (ii) a protein coat, called the capsid, which surrounds and protects the genetic material; and in some cases (iii) an envelope of lipids that surrounds the protein coat when they are outside a cell. The shapes of these virus particles range from simple helical and icosahedral forms for some virus species to more complex structures for others. Most virus species have virions that are too small to be seen with an optical microscope. The average virion is about one one-hundredth the size of the average bacterium. The origins of viruses in the evolutionary history of life are unclear: some may have evolved from plasmids—pieces of DNA that can move between cells—while others may have evolved from bacteria. In evolution, viruses are an important means of horizontal gene transfer, which increases genetic diversity.[7] Viruses are considered by some to be a life form, because they carry genetic material, reproduce, and evolve through natural selection. However they lack key characteristics (such as cell structure) that are generally considered necessary to count as life. Because they possess some but not all such qualities, viruses have been described as "organisms at the edge of life", and as replicators. Viruses spread in many ways; viruses in plants are often transmitted from plant to plant by insects that feed on plant sap, such as aphids; viruses in animals can be carried by blood-sucking insects. These disease-bearing organisms are known as vectors. Influenza viruses are spread by coughing and sneezing. Norovirus and rotavirus, common causes of viral gastroenteritis, are transmitted by the faecal–oral route and are passed from person to person by contact, entering the body in food or water. HIV is one of several viruses transmitted through sexual contact and by exposure to infected blood. The range of host cells that a virus can infect is called its "host range". This can be narrow, meaning a virus is capable of infecting few species, or broad, meaning it is capable of infecting many. Viral infections in animals provoke an immune response that usually eliminates the infecting virus. Immune responses can also be produced by vaccines, which confer an artificially acquired immunity to the specific viral infection. However, some viruses including those that cause AIDS and viral hepatitis evade these immune responses and result in chronic infections. Antibiotics have no effect on viruses, but several antiviral drugs have been developed.

Вирустар - (лат. vīrus - «у») – тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин қышқылынан немесе дезоксирибонуклеин қышқылынан құралған нуклеопротеидтерден, сондай-ақ ферментті нәруызбен қапталған қабықшадан – кабсидтерден тұрады. Бұл қабықша вирустың құрамындағы нуклеин қышқылдарын сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан корғайды. Кейбір вирустардың құрамында нуклеин қышқылдарынан басқа көмірсулар, май текті заттар, биотин (Н витамині) және мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірі жасушада өніп-өсіп көбеюге бейімделген. Электрондық микроскоппен 300 мың есе үлкейтіп қарағанда, оның пішіні таяқша тәрізді, жіп тәрізді немесе іші қуыс цилиндр пішінді болатыны дәлелденді. Вирустар тірі организмдердің барлығын уландырады. Қазіргі кезде вирустардың жылы қанды омыртқалыларды уландыратын 500-дей, ал өсімдіктерді уландыратын 300-ден астам түрі белгілі болып отыр.
ВИТАМИНЫ (от лат. vita – жизнь), низкомолекулярные активные органические соединения. Витамины бывают жирорастворимые  (А, D, Е, К) и водорастворимые (витамины группы В: В1, В2, B3, B5, B6, B12;  С и Н). Так как витамины входят в состав простетической группы многих белков-ферментов, от них зависят многие этапы обмена веществ в организме. Недостаток витаминов вызывает  авитаминоз.


Vitamin - A vitamin is an organic compound and a vital nutrient that an organism requires in limited amounts. An organic chemical compound (or related set of compounds) is called a vitamin when the organism cannot synthesize the compound in sufficient quantities, and it must be obtained through the diet; thus, the term "vitamin" is conditional upon the circumstances and the particular organism. For example, ascorbic acid (one form of vitamin C) is a vitamin for humans, but not for most other animal organisms. Supplementation is important for the treatment of certain health problems, but there is little evidence of nutritional benefit when used by otherwise healthy people. By convention the term vitamin includes neither other essential nutrients, such as dietary minerals, essential fatty acids, or essential amino acids (which are needed in greater amounts than vitamins) nor the great number of other nutrients that promote health, and are required less often to maintain the health of the organism. Thirteen vitamins are universally recognized at present. Vitamins are classified by their biological and chemical activity, not their structure. Thus, each "vitamin" refers to a number of vitamer compounds that all show the biological activity associated with a particular vitamin. Such a set of chemicals is grouped under an alphabetized vitamin "generic descriptor" title, such as "vitamin A", which includes the compounds retinal, retinol, and four known carotenoids. Vitamers by definition are convertible to the active form of the vitamin in the body, and are sometimes inter-convertible to one another, as well. Vitamins have diverse biochemical functions. Some, such as vitamin D, have hormone-like functions as regulators of mineral metabolism, or regulators of cell and tissue growth and differentiation (such as some forms of vitamin A). Others function as antioxidants (e.g., vitamin E and sometimes vitamin C). The largest number of vitamins, the B complex vitamins, function as enzyme cofactors (coenzymes) or the precursors for them; coenzymes help enzymes in their work as catalysts in metabolism. In this role, vitamins may be tightly bound to enzymes as part of prosthetic groups: For example, biotin is part of enzymes involved in making fatty acids. They may also be less tightly bound to enzyme catalysts as coenzymes, detachable molecules that function to carry chemical groups or electrons between molecules. For example, folic acid may carry methyl, formyl, and methylene groups in the cell. Although these roles in assisting enzyme-substrate reactions are vitamins' best-known function, the other vitamin functions are equally important. Until the mid-1930s, when the first commercial yeast-extract vitamin B complex and semi-synthetic vitamin C supplement tablets were sold, vitamins were obtained solely through food intake, and changes in diet (which, for example, could occur during a particular growing season) usually greatly altered the types and amounts of vitamins ingested. However, vitamins have been produced as commodity chemicals and made widely available as inexpensive semisynthetic and synthetic-source multivitamin dietary and food supplements and additives, since the middle of the 20th century. Study of structural activity, function and their role in maintaining health is called vitaminology.

Дәрумен - адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Дәрумен (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді. Дәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Ағзада үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында дәрумен жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал дәруменді (әсіресе, А және D дәрумендерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумен, майда еритін дәрумен және дәрумен тектес заттар деп бөледі. Дәруменнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А дәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті дәрумен балауса шөпте, жоңышқада, сүрленген шөптерде, тағыда басқа болады. Қыста адәруменозға шалдыққан, тағыда басқа түрлі жағдайлармен жүдеген малға дәрумен концентраттарын, сәбіз, балық майы, тағыда басқа дәрумені мол азық беру керек. Мал азығындағы дәрумен мөлшерін көбейту үшін арнайы дәрумен препараттары мен құрғақ ашытқылар шығарылады.
Құнарлы тағамдар:
Дәрумен жетіспеушілік, авитаминоз – күнделікті ішетін тағамда дәрумендердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не дәрумен синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі дәрумені аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, ағзаға, негізінен көмірсулар (қант, тағы да басқа) ғана түсіп, ақуыз бен майлар аз түссе, ал көкөніс пен жеміс-жидектер мүлдем болмаса дәрумен жетіспеушілік дамиды. Сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса, азық-түлік құрамындағы дәрумендер бұзылады. Мысалы, құрамында никотин қышқылы (РР дәрумені) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін. Тағамда дәрумендердің жеткіліксіз болуы, адам ағзасын әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған ауа райының қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, гельминтоз, лямблиоз, тағы да басқа аурулар себеп болады. Дәрумен жетіспеушілік болғанда ағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі, тағы да басқа жағдайларда ағзада дәрумен жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы дәрумендер қабылдап, көкөніс пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Дәрумен жетіспеушілік және гиповитаминоз жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, көбінесе көктемде ауырады. Дәрумен жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, төл нашар өседі. Мысалы, В дәрумені жетіспеген жағдайда құс полиневритпен, шошқа пеллаграмен ауырады. D дәрумені жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.

ВОЗБУЖДЕНИЕ – реакция живой клетки на раздражение. В момент возбуждения живая система переходит из состояния относительного покоя к деятельности. Возбуждение связано со способностью клеточных мембран к деполяризации – повышению их избирательной проницаемости для ионов. Раздражитель может быть как внешним, так и внутренним.
EXCITATION is a reaction of living cage on an irritation. In the moment of excitation the living system goes across from the state of relative rest to activity. Excitation is related to the capacity of cellular membranes for depolarization - increase of their electoral permeability for ions. An irritant can be both external and internal.
Қым-қуыт - тірі тор астан-кестен болуға назар аудар-. В кез қым-қуыттың тірі жүйе қызметке салыстырмалы мазаның күйінен деген ауысады. Қым-қуыт деполяризации - оның сайлаушының өткізгіштігінің көтермелеуіне ионов үшін тордың мембран зейінімен тоқулы. Қоздырушы мүмкін как сыртқы, олай және ішкі.
ВОЗДУШНЫЕ МЕШКИ – это воздухоносные полости у птиц, отходящие от легких в полости тела,  служащие для дополнительной аэрации легких при  выдохе, терморегуляции, изменения плотности тела.  В воздушных мешках птиц  газообмена не происходит. Воздушные мешки у животных:
У наземных позвоночных воздушные мешки соединены с дыхательными путями, ротовой полостью или пищеводом. Газообмен в них не происходит. У бесхвостых земноводных это голосовые мешки, у пресмыкающихся — лёгочные. У ужеобразных змей рода улиткоеды только трахейное лёгкое принимает участие в газообмене, а настоящее лёгкое выполняет функцию воздушного мешка. У птиц есть целая система воздушных мешков, изменяющих объём при вдохе и выдохе. Она служит для терморегуляции организма, аэрации лёгких и изменения плотности тела при плавании и нырянии. Выросты воздушных мешков заходят в полости костей (пневматизация скелета). Воздушные мешки млекопитающих: гортанные мешки, мешковидные выросты евстахиевых труб, спускающиеся спереди по шее (у непарнокопытных и даманов), отходящие от трахеи мешки самцов полосатого тюленя или отходящие от пищевода мешки самцов моржей.
Воздушные мешки у растений
Они появляются в пыльцевых зёрнах из-за расхождения слоёв экзины. Встречаются у многих ветроопыляемых растений, в основном хвойных.
AIR SACKS are aeriferous cavities for birds, walking away from lungs in a cavity bodies, servings for the additional airing of lungs at exhalation, терморегуляции, changes of closeness of body. In the air sacks of birds the interchange of gases does not take place.
Ауа қапшығы - Ауа қапшығы, жел қабық, жел көбік — жоғары сатыдағы хордалыларда кездесетін іші ауаға толған қуыс. Оның қабырғасы жұқа, сыртқы сірілі және ішкі кілегейлі қабықтардан тұрады. Ауа қапшығы бақаларда ауыз қуысының артқы бөлігінде, кейбір сүтқоректілерде (мысалы, жылқыда, есекте, зебрде) көмекей маңында орналасып, дыбысты күшейтуге әсер етеді. Ауа қапшығы құстарда ерекше жетілген. Кейбір құстардың өкпесіндегі кеңірдектің өкпеден тыс бөлігі сыртқа шығып, қабырғасы жұқарып, ауа қапшығына айналады. Мұндай кеңірдектерді эктобронхтар деп атайды. Құс өкпесінде 9: бір бұғана аралық, екі-екіден мойын, алдыңғы және артқы көкірек, құрсақ ауа қапшықтары болады. Бұғана аралық ауа қапшықтар екі ұшы арнайы тесіктер арқылы тоқпан жілік қуысымен жалғасып, жілік қуыстарына ауа өткізеді. Ежелден қазақ халқы жан-жануарлардың өздеріне тән ерекше қасиеттеріне байланысты ауа қапшығын әр түрлі атпен атаған. Мысалы, жылқыдағы ауа қапшығы жел қабық деп аталады. Ат шапқанда, оның өкпесі ауаға толып, қанаттанып, ұшып келе жатқандай әсер қалдырады. Шауып келген жылқының ауа қапшығы босайды, оны қазақ аттың «желі басылды» деп атайды. Ал құстардағы ауа қапшығы жел көбік деп аталады. Құс ұшқанда өкпесі көбікке (ауаға) толып, салмақсызданып, әуеде жеңіл қалықтауына мүмкіндік береді. Құс аңға түскен немесе жемтігіне қонған кезде ауа қапшығы босайды да, құстың менш. салмағы көбейеді. Өсімдіктерде ауа қапшығы желмен тозаңданатын, негізінен қылқан жапырақтылардың гүл тозаңдарында болады.
ВОЛНЫ ЖИЗНИ  или популяционные волны – колебания численности особей какой-либо популяции во времени, часто сопровождающиеся изменениями её границ. Эволюционное значение популяционных волн сводится к изменению концентрации мутаций и генотипов особей, к изменению направления и интенсивности отбора. В период увеличения численности популяции в ней накапливаются мутации и их комбинации, «давление» отбора понижается. В период понижения численности «давление» отбора увеличивается, причем оно направлено на неудачные наследственные комбинации, которые и отсеиваются.
WAVES of LIFE or population waves are vibrations of quantity of individuals of some population in time, often attended with the changes of her borders. The evolutional value of population waves is taken to the change of concentration of mutations and genotypes of individuals, to the change of direction and intensity of selection. In the period of increase of quantity of population mutations and their combinations accumulate in her, "pressure" of selection falls down. In the period of lowering of quantity "pressure" of selection increases, thus it is sent to the unsuccessful inherited combinations that and…
Өмірдің толқындары немесе популяционные толқындар - уақытта какой-либо популяции особей санының тербелістері, жиі қоса беріл- оның шекарасының өзгерістерімен. популяционных толқынның эволюционное мағынасы к мутаций және особей генотипов шоғырлануының өзгерісіне деген түйіледі, к бағыттың және сұрыптың ашықтығының өзгеріс. В кез популяции санының аумақтауының онда мутации және оның әрекеттерінің, жинақталады сұрыптың "қысымы" аласарады. В кез сұрыптың "қысымының" дегеннің санның бас- ауқымданады, причем ол жайсыз және наследственные әрекеттерге деген оқтаулы…
ВТОРАЯ СИГНАЛЬНАЯ СИСТЕМА – система речевых сигналов (произносимых, видимых, слышимых). Способность говорить, понимать речь, обобщать понятия. Свойственна только человеку. И.П. Павлов ввел понятие  «сигнал сигналов».  «Сигнал сигналов» – это слово, обозначающее предметы со множеством явлений с ним связанных, обобщающих сигналы первой сигнальной системы. При слове «сахар», например, может начаться выделение слюны, с этим словом может быть связано все сладкое, это же слово может ассоциироваться с заболеванием сахарным диабетом и т.д. Уровень обобщения зависит от жизненного опыта, общей культуры человека. Вторая сигнальная системаразвивалась в процессе совместной деятельности людей, общения. Контролируется всей корой больших полушарий головного мозга. В процессе эволюции животного мира на этапе становления и начального развития вида Homo sapiens произошло качественное видоизменение системы сигнализации, обеспечивающее активное и коллективное адаптивное приспособительное поведение, создавшее многообразные, принятые в группе системы сигнализации и языки: слово, по выражению И. П. Павлова, становится «сигналом сигналов». (см.подробнее: Знаковая система). Появление второй сигнальной системы — возникновение речи и языков, сигнальных систем человека с сородичами, где условные (произвольные) сигналы индивида приобретают определенные, принятые группой значения и значимости, преобразуются в знаки языка в прямом смысле этого слова — это один из важнейших результатов многомиллионнолетней эволюции социальной жизни рода Homo, передающиеся через речевую деятельность из поколения в поколение. Биопсихологические и социальные условия формирования структур мозга (неокортекса) и образования языков подвергнуты лишь в последние полтораста лет глубокому анализу палеопсихологами Б. Ф. Поршневым, (см. его О начале человеческой истории) и антропологами. А лингвистами — лишь с открытием европейской наукой санскрита и с появлением сравнительного языкознания индоевропейских языков (см. В.фон Гумбольдт, Фердинанд де Соссюр) .
В своей работе «Проба физиологического понимания симптомологии истерии» И. П. Павлов разделяет функции сигнальных систем следующим образом:
«Всю совокупность высшей нервной деятельности я представляю себе так. У высших животных, до человека включительно, первая инстанция для сложных соотношений организма с окружающей средой есть ближайшая к полушариям подкорка с её сложнейшими безусловными рефлексами (наша терминология), инстинктами, влечениями, аффектами, эмоциями (разнообразная, обычная терминология). Вызываются эти рефлексы относительно немногими безусловными внешними агентами. Отсюда — ограниченная ориентировка в окружающей среде и вместе с тем слабое приспособление.
Вторая инстанция — большие полушария… Тут возникает при помощи условной связи (ассоциации) новый принцип деятельности: сигнализация немногих, безусловных внешних агентов бесчисленной массой других агентов, постоянно вместе с тем анализируемых и синтезируемых, дающих возможность очень большой ориентировки в той же среде и тем же гораздо большего приспособления. Это составляет единственную сигнализационную систему в животном организме и первую в человеке.
В человеке прибавляется… другая система сигнализации, сигнализация первой системы — речью, её базисом или базальным компонентом — кинестетическими раздражениями речевых органов. Этим вводится новый принцип нервной деятельности — отвлечение и вместе обобщение бесчисленных сигналов предшествующей системы, в свою очередь опять же с анализированием и синтезированием этих первых обобщенных сигналов — принцип, обусловливающий безграничную ориентировку в окружающем мире и создающий высшее приспособление человека — науку, как в виде общечеловеческого эмпиризма, так и в её специализированной форме. -
— Павлов И.П. "Проба физиологического понимания симптомологии истерии"
В исследованиях В.с.с. в лаборатории высшей нейродинамики и психологии высших когнитивных процессов Е. И. Бойко показана плодотворность учения И. П. Павлова о динамических временных связях В.с.с. В развитие идей И. П. Павлова и Е. А. Бойко в школе Е. А. Бойко разработана общая когнитивистская модель целостного рече-мысле-языкового процесса, найдены решения сложнейших теоретических проблем психологии в её взаимосвязях с лингвистикой, такие как вопросы соотношения языка и речи в процессах речепроизводства и речепонимания; характер связей речи с мыслью, речи с личностью говорящего; особенности развития детской речи и др. Здесь разработаны новые методы анализа публичных выступлений (интент-анализ), позволяющий в известной мере реконструировать «картину мира» говорящего — его целевые и предметные направленности, их динамику, особенности в конфликтной ситуации, в свободных условиях общения, в публичных выступлениях и др.
Существенным резервом для дальнейших исследований остаются проблемы типологии колоссальных индивидуальных различий во взаимосвязях общего и специального типов ВНД, неокортекса и эмоционально-волевой и непроизвольной регуляции деятельности и общения, пока что слабо представленных как в физиологии ВНД, так и в психолингвистических исследованиях и в антропологической лингвистике.
The SECOND ALARM SYSTEM is the system of speech signals (pronouncing, visible, audible). Ability to talk, understand speech, summarize concepts. Peculiar only to the man. И.П. Павлов entered a concept "Signal of signals". A "signal of signals" is this word, designating objects with by a great number the phenomena with him constrained, summarizing the signals of the first alarm system. At a word "sugar", for example, the selection of saliva can begin, with this word it can be constrained all sweet, the same word can be associated with a disease a diabetes mellitus etc. The level of generalization depends on vital experience, general culture of man. Second alarm systemdeveloped in the process of joint activity of people, commonunication. Controlled by all bark of large hemispheres head
Екі белгінің жүйесі - сөздің белгісінің (айт-, видимых, есті-) жүйесі. Айту зейін, түсін- сөз, жинақта- ұғымдар. Адамзаттық ғана адамға. И.П. Павлов "белгі белгі" деген ұғымды кіргізді. "Белгінің белгісі" - сол сөз, пәндерді мен көпшілік көріністердің онымен тоқулы, жинақтаушы бірінші белгінің жүйесінің белгілерін белгілеймін. при "қант" деген сөзде, айталық, сілекейдің қасқайт- басталу біледі, мен осы сөзбен мүмкін тоқулы барлық тәтті, ғой сол сөз мен ауруға шалдығумен ассоциироваться қанттың диабетом және т.д. біл-. Жинақта- деңгейі өмірлік тәжірибе, адамның ортақ мәдениетінен деген тәуелді болады. Екі белгінің жүйесіара үдеріс адамның, жанасушылықтың бірлескен қызметінің дамыды. Кесек-кесек аспан әлемінің жартымның барлық корой бастың қадағаланады
ВЫДЕЛЕНИЕ – выведение из организма конечных продуктов обмена веществ – воды, солей, газов, азотистых шлаков. У простейших органами выделения служат сократительные вакуоли. У некоторых животных продукты выделения накапливаются в сбрасываемых во время линьки покровах (членистоногие, нематоды, некоторые пресмыкающиеся). В высших животных формируется выделительная система, представленная почками, мочевым пузырем и мочевыводящими путями. Кроме того, в выделении участвуют кожные покровы, жабры, легкие, слезные и потовые железы. У растений выделение происходит с помощью специальных железок – образование капель на листьях ранним утром (гуттация), а также путем транспирации (испарения) воды через устьица листьев.
Excretion - Excretion is the process by which metabolic wastes and other non-useful materials are eliminated from an organism. In vertebrates this is primarily carried out by the lungs, kidneys and skin. This is in contrast with secretion, where the substance may have specific tasks after leaving the cell. Excretion is an essential process in all forms of life. For example, in mammals urine is expelled through the urethra, which is part of the excretory system. In single-celled organisms, waste products are discharged directly through the surface of the cell. Green plants produce carbon dioxide and water as respiratory products. In green plants, the carbon dioxide released during respiration gets utilized during photosynthesis. Oxygen is a by product generated during photosynthesis, and exits through stomata, root cell walls, and other routes. Plants can get rid of excess water by transpiration and guttation. It has been shown that the leaf acts as an 'excretophore' and, in addition to being a green plant's primary organ of photosynthesis, is also used as the plant's method of excreting toxic wastes via diffusion. Other waste materials that are exuded by some plants — resin, saps, latex, etc. are forced from the interior of the plant by hydrostatic pressures inside the plant and by absorptive forces of plant cells. These latter processes do not need added energy, they act passively. However, during the pre-abscission phase, the metabolic levels of a leaf are high. Plants also excrete some waste substances into the soil around them…
ВЫСШАЯ НЕРВНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ – деятельность высших отделов ЦНС, обеспечивающая тонкие приспособления животных и человека к окружающей среде. И.П.Павлов, создатель теории ВНД, доказал, что в основе ВНД лежат условные и сложные безусловные рефлексы. У беспозвоночных и низших позвоночных преобладают наследственно закрепленные безусловные рефлексы. Высшие позвоночные животные способны к научению — адаптивному  (приспособительному) изменению поведения в результате приобретенного в течение жизни опыта. Условные рефлексы связаны с образованием временной связи в коре головного мозга. Эта связь возникает между центрами безусловного и условного рефлексов, например, между зрительным центром и центром слюноотделения, при выработке условного слюноотделительного рефлекса на свет лампочки. Непрерывное совершенствование психических процессов высшей нервной деятельности происходит двумя путями — эмпирическим и теоретическим. Теоретический осуществляется в процессе обучения (усвоения чужого опыта). Эмпирический осуществляется в процессе жизни — при получении непосредственного опыта и проверки сформированных в результате теоретического обучения стереотипов на личной практике.
HIGHER NERVOUS ACTIVITY is activity of higher departments of ЦНС, providing thin adaptations of animals and man to the environment. И.П.Павлов, creator of theory ВНД, proved that ВНД pavlovian and difficult absolute reflexes are the basis of. For invertebrates and more subzero vertebral the hereditarily envisaged unconditioned reflexes prevail. Higher vertebrates are apt at teaching - adaptive (приспособительному) change of behavior as a result of the experience purchased during life. Pavlovian reflexes are related to formation of temporal connection in a cortex. This connection arises up between centers absolute and conditional reflexes, for example, between a visual center and center of слюноотделения, at making of pavlovian слюноотделительного reflex on light
Жоғарғы жүйке кызметі - адам миының жарты шарларындағы уақытша байланыстарының құрылуының күрделі үдерістерінің (процесс) жиынтығы.
Г
Гетеротрофы
Geterotroph
Гетеротрофы

ГЕТЕРОТРОФ — организм, питающийся органическим веществом (консументы, детритофаги, редуценты). Организмы, которые не способны синтезировать органические вещества из неорганических путём фотосинтеза или хемосинтеза. Для синтеза необходимых для своей жизнедеятельности органических веществ им требуются экзогенные органические вещества, то есть произведённые другими организмами. В процессе пищеварения пищеварительные ферменты расщепляют полимеры органических веществ на мономеры. В сообществах гетеротрофы — это консументы различных порядков и редуценты. Гетеротрофами являются почти все животные и некоторые растения. По способу получения пищи делятся на две противопоставляемых группы: голозойных (животные) и голофитных или осмотрофных (бактерии, многие протисты, грибы, растения). Растения-гетеротрофы полностью (заразиха, раффлезия) или почти полностью (повилика) лишены хлорофилла и питаются, прорастая в тело растения-хозяина. Граница между автотрофами и гетеротрофами достаточно условна, так как существует множество видов, обладающих переходной формой питания — миксотрофией, либо использующие наиболее удобный в данных условиях тип питания. Гетеротрофы подразделяются по способу поглощения пищи на фаготрофов и осмотрофов. По виду получаемой пищи подразделяются на биотрофов и сапротрофов.
Heterotroph. A heterotroph (/ˈhɛtərəˌtroʊf, -ˌtrɒf/; ἕτερος heteros = "another", "different" and τροφή trophe = "nutrition") is an organism that cannot fix carbon and uses organic carbon for growth. Heterotrophs can be further divided based on how they obtain energy; if the heterotroph uses light for energy, then it is considered a photoheterotroph, while if the heterotroph uses chemical energy, it is considered a chemoheterotroph. Heterotrophs contrast with autotrophs, such as plants and algae, which can use energy from sunlight (photoautotrophs) or inorganic compounds (lithoautotrophs) to produce organic compounds such as carbohydrates, fats, and proteins from inorganic carbon dioxide. These reduced carbon compounds can be used as an energy source by the autotroph and provide the energy in food consumed by heterotrophs. Ninety-five percent or more of all types of living organisms are heterotrophic, including all animals and fungi and most bacteria and protists.
Гетеротрофты ағзалар - гетеротрофты организмдер (грек. heteros – басқа, жат, trophe – қорек) – негізінен дайын органик. заттармен қоректенетін организмдер. Олар өз денесінің құрамын бейорганик. заттардан түзе алмайды. Гетеротрофтарға адам және барлық жануарлар, паразиттік жолмен тіршілік ететін өсімдіктер, саңырауқұлақтар, көптеген микроорганизмдер жатады. Гетеротрофтар энергияны органик. заттардың биол. тотығуының арқасында алады. Гетеротрофтардың қоректенуіне қарай үш түрі болады: сапрофитті немесе осмотрофты Гетеротрофтар – түрлі организмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде ыдыраған немесе бөлінген өнімдермен қоректенетін организмдер (ашытқылар, зең микробтары, көптеген бактериялар); голозойлы немесе анималды Гетеротрофтар – басқа организм денесіндегі сөлдермен қоректенетін организмдер. Табиғатта аралас қоректенетін түрлері де бар, мыс., арам шырмауық басқа өсімдікке жабысып тіршілік етеді. Жасыл евглена денесінде жасыл пигменттер (хлорофилл) болғандықтан жарық кезде ол автотрофқа, ал қараңғыда – гетеротрофқа айналады. Кейбір өсімдіктер (қырықбуынның спора түзетін бұтақтары, дәнінің өніп келе жатқан тұқымдары) дамудың белгілі бір сатыларында гетеротрофтар болады. Гетеротрофтар табиғатта синтезделу процесі нәтижесінде аз мөлшерде болса да органик. заттар (мыс., көміртектің 10%-ы) түзеді. Құрамында жасыл пигменттер клеткалардың СО2 сіңіретін қабілеті хемосинтез және фотосинтез процестерінің эволюциясында шешуші рөл атқарды. Қазіргі кезде жануарлар тіндерінің де СО2-ні сіңіре алатын қабілеті бар екені анықталған. Осыған байланысты организмдерді автотрофтар мен гетеротрофтарға жіктеу – олардың көміртекті сіңіру қабілетіне емес, пайдаланатын энергия көзіне негізделген. Сондықтан Гетеротрофтарға көміртек көзі ретінде күрделі органик. қосылыстар (көмірсулар, майлар, ақуыздар) тотығуынан бөлінген көміртекті пайдаланатын организмдер; фотоавтотрофтарға – фотохим. әрекеттесуді пайдаланатын организмдер; ал хемоавтотрофтарға – органик. емес заттардың тотығуы кезінде бөлінген энергияны пайдаланатын организмдер жатады. Гетеротрофтар күрделі органик. заттарды ыдыратып және минералдандырып отыратын табиғаттағы зат алмасуда маңызды рөл атқарады. Гетеротрофтар автотрофтармен бірігіп, табиғатта біртұтас биол. жүйені құрайды.
ГАЛЕН КЛАВДИЙ — основоположник физиологии. Изучал внутреннее строение животных, предположил, что человек устроен сходным образом с животными. Гале́н (греч. Γαληνός; 129 или 131 год — около 200 или 217 года) — римский (греческого происхождения) медик, хирург и философ. Гален внёс весомый вклад в понимание многих научных дисциплин, включая анатомию, физиологию, патологию, фармакологию и неврологию, а также философию и логику. Распространённое написание имени как Клавдий Гален (лат. Claudius Galenus) появляется лишь в эпоху Возрождения и не зафиксировано в рукописях; считается, что это ошибочная расшифровка сокращения Cl. (Clarissimus). Сын богатого архитектора, Гален получил прекрасное образование, много путешествовал, собрав множество информации по медицине. Поселившись в Риме, врачевал римскую знать, став со временем личным врачом нескольких Римских императоров. Его теории доминировали в Европейской медицине в течение 1300 лет. Его анатомией, основанной на диссекции обезьян и свиней, пользовались до появления в 1543 году труда «О строении человеческого тела» Андреаса Везалия, его теория кровообращения просуществовала до 1628 года, когда Уильям Гарвей опубликовал свой труд «Анатомическое исследование о движении сердца и крови у животных», в котором дал описание роли сердца в кровообращении. Студенты-медики изучали Галена до XIX века включительно. Его теория о том, что мозг контролирует движения при помощи нервной системы, актуальна и сегодня. Многое из его наследия сохранилось благодаря переводам на сирийский, арабский, иврит, латынь и древнеармянский.

Galen Aelius Galenus or Claudius Galenus (/ɡəˈliːnəs/; Greek: Κλαύδιος Γαληνός; September 129 AD – c. 200/c. 216), often Anglicized as Galen and better known as Galen of Pergamon (/ˈɡeɪlən/), was a prominent Greek physician, surgeon and philosopher in the Roman empire. Arguably the most accomplished of all medical researchers of antiquity, Galen influenced the development of various scientific disciplines, including anatomy, physiology, pathology, pharmacology, and neurology, as well as philosophy and logic. The son of Aelius Nicon, a wealthy architect with scholarly interests, Galen received a comprehensive education that prepared him for a successful career as a physician and philosopher. Born in Pergamon (present-day Bergama, Turkey), Galen traveled extensively, exposing himself to a wide variety of medical theories and discoveries before settling in Rome, where he served prominent members of Roman society and eventually was given the position of personal physician to several emperors. Galen's understanding of anatomy and medicine was principally influenced by the then-current theory of humorism (also known as the four humors - black bile, yellow bile, blood, and phlegm), as advanced by ancient Greek physicians such as Hippocrates. His theories dominated and influenced Western medical science for more than 1,300 years. His anatomical reports, based mainly on dissection of monkeys, especially the Barbary macaque, and pigs, remained uncontested until 1543, when printed descriptions and illustrations of human dissections were published in the seminal work De humani corporis fabrica by Andreas Vesalius where Galen's physiological theory was accommodated to these new observations. Galen's theory of the physiology of the circulatory system endured until 1628, when William Harvey published his treatise entitled De motu cordis, in which he established that blood circulates, with the heart acting as a pump. Medical students continued to study Galen's writings until well into the 19th century. Galen conducted many nerve ligation experiments that supported the theory, which is still accepted today, that the brain controls all the motions of the muscles by means of the cranial and peripheral nervous systems. Galen saw himself as both a physician and a philosopher, as he wrote in his treatise entitled That the Best Physician is also a Philosopher. Galen was very interested in the debate between the rationalist and empiricist medical sects, and his use of direct observation, dissection and vivisection represents a complex middle ground between the extremes of those two viewpoints. Many of his works have been preserved and/or translated from the original Greek, although many were destroyed and some credited to him are believed to be spurious. Although there is some debate over the date of his death, he was no younger than seventy when he died. In medieval Europe, Galen's writings on anatomy became the mainstay of the medieval physician's university curriculum; but they suffered greatly from stasis and intellectual stagnation. Some of Galen's ideas were incorrect: he did not dissect a human body nor did the medieval lecturers. Galen's original Greek texts gained renewed prominence during the early modern period. In the 1530s, Belgian anatomist and physician Andreas Vesalius took on a project to translate many of Galen's Greek texts into Latin. Vesalius's most famous work, De humani corporis fabrica, was greatly influenced by Galenic writing and form.
Еңбегі Гален маймылдың, үй жануарларының, аюдың, пілдің, арыстанның, құстардың, бауырымен жорғалаушылардың, балықтардың дене құрылысын салыстырмалы зерттеп, жинақталған. Морфологиялық ғылыми мәліметтерді толықтырумен қатар, морфологияға халықаралық латын атауларын енгізуге атсалысты. Гален өлекселерді зерттеп қоймай, итке, шошқаға, маймылға және сиырға тәжірибе жасау арқылы жүйке жүйесін зерттеп, 7 жұп ми, 30 жұп жұлын жүйкелерін және кейбір жүйке түйіндерін (ганглийлерін) анықтап, грек ғалымдары Герофил мен Эразистрат еңбектеріне толықтырылулар еңгізді. Ол жүрек пен қолқа қуысында ауа емес, қанның болатындығын, көптеген қан тамырларды дұрыс анықтап, жануарлар қаңқасын зерттеген. Бүлшықеттердің 300-дей түрін анықтаған. 'Гален ғылыми еңбектерінің негізінде "Адам дене бөліктерінің маңызы" атты классикалық кітабын жазып, медицинаның дамуына зор үлес қосты.
ГАРВЕЙ УИЛЬЯМ — основоположник экспериментальных методик по изучению физиологических проблем. Внёс вклад в понимание основных законов движения крови. Открыл два круга кровообращения. Родился в семье купца 1 апреля 1578 года. В 1588 году поступил в Королевскую школу в Кентербери, где изучал латынь. В мае 1593 был принят в Королевский колледж Кембриджского университета, в том же году получил стипендию по медицине, учрежденную в 1572 году архиепископом Кентерберийским. Первые три года учёбы Гарвей посвятил изучению «дисциплин, полезных для врача» — классических языков (латыни и древнегреческого), риторики, философии и математики. Особенно его интересовала философия; из всех последующих сочинений Гарвея видно, что огромное влияние на его развитие как учёного оказала натурфилософия Аристотеля. Следующие три года Гарвей изучал дисциплины, непосредственно относящиеся к медицине. В то время в Кембридже это изучение сводилось в основном к чтению и обсуждению произведений Гиппократа, Галена и других древних авторов. Иногда устраивались анатомические демонстрации; преподаватель естественных наук обязан был делать это каждую зиму, а Королевский колледж имел разрешение проводить два раза в год вскрытия тел казнённых преступников. В 1597 году Гарвей получил звание бакалавра, а в октябре 1599 покинул Кембридж: по обычаю школяров того времени он отправился в пятилетнее путешествие. Точная дата его первого посещения Падуи неизвестна, но в 1600 году он уже занимал выборную должность «старосты» — представителя английских студентов в Падуанском университете. Медицинская школа в Падуе была в то время на вершине славы. Анатомические исследования процветали благодаря Джироламо Фабрицио д‘Аквапенденте, который занимал вначале кафедру хирургии, а затем кафедры анатомии и эмбриологии. Фабрицио был учеником и последователем Г. Фаллопия. Среди падуанских учителей Гарвея был также Джулио Кассерио. Когда Гарвей прибыл в Падую, Фабрицио был уже пожилым человеком, большинство его трудов было написано, хотя не все были опубликованы. Самое значительное его сочинение, «О венозных клапанах» (De venarum osteolis), вышло в свет в первый год пребывания Гарвея в Падуе, но Фабрицио демонстрировал студентам эти клапаны ещё в 1578 году. Хотя учёный сам показал, что входы в них всегда открыты в направлении сердца, он не увидел в этом факте связи с кровообращением. Сочинение Фабрицио оказало несомненное влияние на Гарвея, как и его книги «О зрелом плоде» (De formato foetu, 1604) и «О развитии яйца и цыпленка» (De formatione ovi et pulli, 1619). 25 апреля 1602 года Гарвей завершил образование, получил степень доктора медицины и вернулся в Лондон. Степень была признана Кембриджским университетом, но это ещё не означало, что он может заниматься врачебной практикой. Лицензия выдавалась Коллегией врачей, куда Гарвей и обратился в 1603 году. Он держал экзамены весной того же года и «поскольку вполне удовлетворительно ответил на все вопросы», то был допущен к практике до следующего экзамена, который должен был состояться через год. Трижды представал Гарвей перед экзаменаторами и 5 октября 1604 года был принят в члены Коллегии. В 1607 стал действительным членом Коллегии врачей, а два года спустя обратился с ходатайством о зачислении его врачом в больницу Св. Варфоломея. Работа в этой больнице считалась очень престижной для практикующего врача, поэтому Гарвей подкрепил свою просьбу письмами президента Коллегии и других её членов и даже самого короля. Руководство больницы согласилось принять его на эту должность, как только освободится место. 14 октября 1609 года Гарвей был официально зачислен в штат. В его обязанности входило посещение больницы не менее двух раз в неделю, осмотр больных и назначение лекарств. Иногда больных посылали к нему на дом. В течение двадцати лет Гарвей исполнял обязанности врача больницы несмотря на то, что его частная практика в Лондоне постоянно расширялась. Кроме того, он работал в Коллегии врачей и проводил собственные экспериментальные исследования. В 1613 Гарвей был избран смотрителем Коллегии врачей, а два года спустя стал лектором Ламлианских чтений. Эти чтения были учреждены в 1581 лордом Ламли с целью повышения уровня медицинского образования в Лондоне. В то время все образование сводилось к присутствию на публичных вскрытиях тел казненных преступников, которые четыре раза в год устраивали Коллегия врачей и Общество цирюльников-хирургов. На Ламлианских чтениях лектор должен был читать часовую лекцию два раза в неделю в течение всего года, чтобы за шесть лет студенты прошли полный курс анатомии, хирургии и медицины. Гарвей исполнял эту обязанность в течение сорока одного года. Параллельно он читал лекции по анатомии в Коллегии; рукопись его заметок к лекциям от 16, 17 и 18 апреля 1616 года под названием «Конспекты к лекциям по общей анатомии» (Prelectiones Anatomiae Universalis) хранится в Британском музее.

Уильям Гарвей, выдающийся английский врач, открывший кровообращение. Марка СССР, 1957.
В 1628 году во Франкфурте был опубликован труд Гарвея «Анатомическое исследование о движении сердца и крови у животных» (Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus). В нём он впервые сформулировал свою теорию кровообращения и привел экспериментальные доказательства в её пользу. Измерив величину систолического объема, частоту сокращений сердца и общее количество крови в теле овцы, Гарвей доказал, что за 2 минуты вся кровь должна пройти через сердце, а в течение 30 минут через него проходит количество крови, равное весу животного. Отсюда следовало, что, вопреки утверждениям Галена о поступлении к сердцу все новых и новых порций крови от вырабатывающих её органов, кровь возвращается к сердцу по замкнутому циклу. Замкнутость же цикла обеспечивают мельчайшие трубочки — капилляры, соединяющие артерии и вены. Открытие Гарвея было встречено шквалом критики учёных, придерживавшихся взглядов Аристотеля и Галена о том, что кровь образуется в печени из пищи и движется по венам, слепо заканчивающимся в органах. Тем не менее, открытие кровообращения Гарвеем было признано учеными (Декарт, Шлегель, Пеке и др.) ещё при его жизни. В начале 1631 Гарвей стал лейб-медиком короля Карла I. Заинтересовавшись исследованиями Гарвея, Карл предоставил в его распоряжение королевские охотничьи угодья в Виндзоре и Хэмптон-Корте для проведения экспериментов. В мае 1633 Гарвей сопровождал Карла I во время его визита в Шотландию. Возможно, именно во время пребывания двора в Эдинбурге Гарвей посетил Басс-Рок, место гнездования бакланов и других диких птиц. В то время его интересовала проблема эмбрионального развития птиц и млекопитающих. После сражения при Эджхилле в 1642 во время гражданской войны в Англии Гарвей последовал за королём в Оксфорд. Здесь он возобновил врачебную практику и продолжил наблюдения и эксперименты. В 1645 король назначил Гарвея деканом Мертон-колледжа. В июне 1646 Оксфорд был осажден и взят сторонниками Кромвеля, и Гарвей вернулся в Лондон. О его занятиях и обстоятельствах жизни в течение нескольких последующих лет известно мало. В 1646 Гарвей издал в Кембридже два анатомических очерка «Исследования кровообращения» (Exercitationes duae de circulatione sanguinis), а в 1651 вышел его второй фундаментальный труд — «Исследования о зарождении животных» (Exercitationes de generatione animalium). В нём обобщались результаты многолетних исследований Гарвея, касающихся эмбрионального развития беспозвоночных и позвоночных животных, была сформулирована теория эпигенеза. Гарвей утверждал, что яйцо есть общее первоначало всех животных и всё живое происходит из яйца. Исследования Гарвея по эмбриологии послужили мощным стимулом к развитию теоретического и практического акушерства. С 1654 Гарвей жил в доме своего брата в Лондоне или в предместье Рохамптон. Был избран президентом Коллегии врачей, однако отказался от этой почетной должности, сославшись на преклонный возраст.
William Harvey (1 April 1578 – 3 June 1657) was an English physician who made seminal contributions in anatomy and physiology. He was the first known to describe completely and in detail the systemic circulation and properties of blood being pumped to the brain and body by the heart, though earlier writers, such as Realdo Colombo, Miguel Servet (aka Michael Servetus, Michel de Villeneuve) in: Christianismi Restitutio, Paris, 1546, and Jacques Dubois, had provided precursors of the theory. In 1973 the William Harvey Hospital was constructed in the town of Ashford, several miles from his birthplace of Folkestone.
Уильям Гарвей

Гарвей (Harvey) Уильям (1578-1657 ж.ж.) — қазіргі кездегі физиология мен эмбриология ғылымдарының негізін қалаған ағылшын дәрігері. Жұмыстары Гарвей 1628 жылы жарық көрген "Жануарлар жүрегі мен қанның қозғалысы туралы анатомиялық зерттеу" атты еңбегінде жануарлар организмі қанайналымы жүйесінде үлкен қанайналым шеңберінің болатындығын тәжірибе жүзінде дәлелдеп, ірі қан тамырлары — артериялар мен веналардың арасында, оларды өзара байланыстыратын тым жіңішке қан тамырларының болатындығы туралы болжам айтып, қанайналым ілімі туралы дұрыс ғылыми тұжырым жасаған. У. Гарвей 1651 жылы шыққан "Жануарлардың пайда болуы" деген еңбегінде "Omne vivum ex ovo", яғни "Барлық тіршілік тек жұмыртқадан" деген өз тұжырымын айтып, морфологияның эмбриология саласының қалыптасуына атсалысты. 1633 жылы У. Гарвей жануарлар эмбриологиясы жөніндегі ауқымды еңбегін жарыққа шығарды. Аталған ғылыми көзқарастары үшін У. Гарвей Галеннің кезінен бері қалыптасқан ғылыми тұрғыдағы замандас ғалымдар мен шіркеу қызметкерлерінен көп қудалау көрді.
ГЕЙДЕЛЬБЕРГСКИЙ ЧЕЛОВЕК — ископаемый человек, близкий к питекантропам. В 1907 году найдены остатки близ Гейдельберга (Германия). Жили около 400 тысяч лет назад. Гейдельбе́ргский челове́к (лат. Homo heidelbergensis) — ископаемый вид людей, европейская разновидность человека прямоходящего (родственный восточноазиатскому синантропу и индонезийскому питекантропу), обитавший в Европе 800—345 тыс. лет назад. По-видимому, является потомком европейского человека-предшественника (Homo antecessor) (к переходной форме можно отнести Homo cepranensis) и непосредственным предшественником неандертальца. Первая находка датируется 1907 годом, когда близ города Хайдельберг (Гейдельберг) была обнаружена челюсть, похожая на обезьянью, но с зубами, похожими на огромные зубы человека. Описана и выделена в отдельный вид профессором О. Шетензаком. Возраст находки был определён в 400 тыс. лет. Культура найденных поблизости орудий (каменные рубила и отщепы) охарактеризована как аббевильская (шелльская). Шёнингенские копья позволяют предположить, что гейдельбергские люди охотились с помощью деревянных копий даже на слонов, однако мясо ели сырым, поскольку следов огня на стоянках не обнаружено. Обнаружение следов гейдельбергского человека на юге Италии позволило учёным сделать вывод, что он был прямоходящим, а его рост не превышал 1,5 м. По мнению Анри де Люмле, гейдельбергский человек мог строить примитивные хижины и пользоваться огнём — об этом, как он считает, свидетельствует памятник Терра-Амата. Иначе интерпретирует этот памятник Паола Вилья из института Колорадо (США), датируя его более поздним периодом (230 тысяч лет назад) и относя соответственно к более позднему виду, неандертальцам.
Homo heidelbergensis – also Homo rhodesiensis – is an extinct species of the genus Homo that lived in Africa, Europe and western Asia between 600,000 and 200,000 years ago. The skulls of this species share features with both Homo erectus and anatomically modern Homo sapiens; its brain was nearly as large as that of Homo sapiens. Although the first discovery - a mandible - was made in 1907 near Heidelberg in Germany where it was described and named by Otto Schoetensack, "the great majority of fossils attributed to Homo heidelbergensis have [only] been obtained recently, beginning in 1997." The Sima de los Huesos cave at Atapuerca in northern Spain holds particularly rich layers of deposits that "represent an exceptional reserve of data" where excavations are still in progress. Neanderthals, Denisovans, and modern humans are all considered to have descended from Homo heidelbergensis that appeared around 700,000 years ago in Africa. Fossils have been recovered in Ethiopia, Namibia and South Africa. Between 300,000 and 400,000 years ago a group of Homo heidelbergensis migrated into Europe and West Asia via yet unknown routes and eventually evolved into Neanderthals. Archaeological sites exist in Spain, Italy, France, England, Germany, Hungary and Greece. Another Homo heidelbergensis group ventured eastwards into continental Asia, eventually developing into Denisovans. The African Homo heidelbergensis (Homo rhodesiensis) population evolved into Homo sapiens approximately 130,000 years ago, then migrated into Europe and Asia in a second wave at some point between 125,000 and 60,000 years ago. The correct assignment of many fossils to a particular chronospecies is difficult and often controversies ensue among paleoanthropologists due to the absence of universally accepted dividing lines (autapomorphies) between Homo erectus, Homo heidelbergensis and Neanderthals. Some researchers suggest that the finds associated to Homo heidelbergensis are mere variants of Homo erectus.
Гейдельберг адамы, Homo Heіdelbergensіs — қазбадан табылған адам сүйектері. Оның төменгі жақ сүйегін 1907 ж. Гейдельберг (Германия) қаласының маңынан, Эльсенц өз-нің аңғарынан неміс антропологы О. Шетензак тапқан. Ерте плейстоценмен (б.з.б. 400 мың жылдар шамасында) кезеңіне жатқызылады. 24 м тереңдіктен сүйектің қасынан этрусс мүйізтұмсығының, ежелгі пілдің, жылқының, бизонның, арыстанның, т.б. хайуанаттардың сүйек қалдықтары шыққан. Осы жерден шақпақ тастан жасалынған тас құралдары да табылған. Гейдельберг адамы а-ның төменгі жақ сүйегінің морфол. құрылысы адам тектес маймылдарға ұқсас және осы күнгі адамның жақ сүйегіне де жақын (әсіресе, азу, күрек тістері). Көптеген зерттеушілер Гейдельберг адамы а-н питекантроп пен синантропқа жақындастырады.
ГЕМОГЛОБИН - красный дыхательный пигмент крови человека и некоторых животных. Переносит кислород от органов дыхания к тканям, а углекислый газ — от тканей к дыхательным органам. Гемоглоби́н (от др.-греч. αἷμα — кровь и лат. globus — шар) — сложный железосодержащий белок животных, обладающих кровообращением, способный обратимо связываться с кислородом, обеспечивая его перенос в ткани. У позвоночных животных содержится в эритроцитах, у большинства беспозвоночных растворён в плазме крови (эритрокруорин) и может присутствовать в других тканях. Молекулярная масса гемоглобина человека — около 66,8 кДа. Большой вклад в исследование структуры и функционирование гемоглобина внёс Макс Перуц, получивший за это в 1962 году Нобелевскую премию. Нормальным содержанием гемоглобина в крови человека считается: у мужчин — 130—160 г/л (нижний предел — 120, верхний предел — 180 г/л), у женщин — 120—150 г/л; у детей нормальный уровень гемоглобина зависит от возраста и подвержен значительным колебаниям. Так, у детей через 1—3 дня после рождения нормальный уровень гемоглобина максимален и составляет 145—225 г/л, а к 3—6 месяцам снижается до минимального уровня — 95—135 г/л, затем с 1 года до 18 лет отмечается постепенное увеличение нормального уровня гемоглобина в крови. Во время беременности в организме женщины происходит задержка и накопление жидкости, что является причиной гемодилюции — физиологического разведения крови. В результате уровень гемоглобина несколько понижается (при беременности уровень гемоглобина в норме составляет 110—155 г/л). Кроме этого, в связи с внутриутробным ростом ребёнка происходит быстрое расходование запасов железа и фолиевой кислоты. Если до беременности у женщины был дефицит этих веществ, проблемы, связанные со снижением гемоглобина, могут возникнуть уже на ранних сроках беременности. Главная функция гемоглобина состоит в переносе кислорода. У человека в капиллярах лёгких в условиях избытка кислорода последний соединяется с гемоглобином. Током крови эритроциты, содержащие молекулы гемоглобина со связанным кислородом, доставляются к органам и тканям, где кислорода мало; здесь необходимый для протекания окислительных процессов кислород освобождается от связи с гемоглобином. Кроме того, гемоглобин способен связывать в тканях небольшое количество диоксида углерода (CO2) и освобождать его в лёгких. Монооксид углерода (CO) связывается с гемоглобином крови намного сильнее (в 250 раз), чем кислород, образуя карбоксигемоглобин (HbCO). Впрочем, монооксид углерода может быть частично вытеснен из гема при повышении парциального давления кислорода в лёгких. Некоторые процессы приводят к окислению иона железа в гемоглобине до степени окисления +3. В результате образуется форма гемоглобина, известная как метгемоглобин (HbOH) (metHb, от «мета-» и «гемоглобин», иначе гемиглобин или ферригемоглобин, см. Метгемоглобинемия). В обоих случаях блокируются процессы транспортировки кислорода.
Hemoglobin (/ˈhiːməˌɡloʊbᵻn, ˈhɛ-, -moʊ-/); also spelled haemoglobin and abbreviated Hb or Hgb, is the iron-containing oxygen-transport metalloprotein in the red blood cells of all vertebrates[4] (with the exception of the fish family Channichthyidae[5]) as well as the tissues of some invertebrates. Hemoglobin in the blood carries oxygen from the respiratory organs (lungs or gills) to the rest of the body (i.e. the tissues). There it releases the oxygen to permit aerobic respiration to provide energy to power the functions of the organism in the process called metabolism. In mammals, the protein makes up about 96% of the red blood cells' dry content (by weight), and around 35% of the total content (including water). Hemoglobin has an oxygen-binding capacity of 1.34 mL O2 per gram, which increases the total blood oxygen capacity seventy-fold compared to dissolved oxygen in blood. The mammalian hemoglobin molecule can bind (carry) up to four oxygen molecules. Hemoglobin is involved in the transport of other gases: It carries some of the body's respiratory carbon dioxide (about 20–25% of the total) as carbaminohemoglobin, in which CO2 is bound to the globin protein. The molecule also carries the important regulatory molecule nitric oxide bound to a globin protein thiol group, releasing it at the same time as oxygen. Hemoglobin is also found outside red blood cells and their progenitor lines. Other cells that contain hemoglobin include the A9 dopaminergic neurons in the substantia nigra, macrophages, alveolar cells, and mesangial cells in the kidney. In these tissues, hemoglobin has a non-oxygen-carrying function as an antioxidant and a regulator of iron metabolism. Hemoglobin and hemoglobin-like molecules are also found in many invertebrates, fungi, and plants. In these organisms, hemoglobins may carry oxygen, or they may act to transport and regulate other small molecules and ions such as carbon dioxide, nitric oxide, hydrogen sulfide and sulfide. A variant of the molecule, called leghemoglobin, is used to scavenge oxygen away from anaerobic systems, such as the nitrogen-fixing nodules of leguminous plants, before the oxygen can poison (deactivate) the system.

Гемоглобин (грекше – haima, haimatos – қан және латынша globus -шар) – адамның, омыртқалы және кейбір омыртқасыз жануарлырдың қанының қызыл пигменті.Тыныс мүшелерінен оттекті ұлпаларға,ал көмірқышқыл газын ұлпадан тыныс мүшелеріне тасымалдайды. Гемоглобин жетіспесе анемия ауруы пайда болады.Гемоглобиннің қалыпты жағдайдағы нормасы әйелдерде 120-150г/л,ер адамдарда 130-160 г/л.Егер гемоглобин мөлшері шектен тыс көп болса,қан қоюланып жүрек қан тамыр ауруына шалдығады. Құрамында гемоглобин бар азық-түліктер:бауыр,ет т.б. Гемоглобин қанның қызыл жасушалары эритроциттердің құрамында болады.Эритроцит оттегіні өкпеден бұлшықет тарамдарынан көмірқышқыл газын алып,өкпеге апарады.Бұл "гем" деп аталатын ерекше ақуыз көмегімен жүзеге асырылады.Гемге оттегі молекуласы қосылады,ол -гемоглобин бөлігі.Жалпы гемоглобин 96%-ы нәруыз -глобиннен,4%-ы темір атомы бар гемнен тұрады. Тыныс мүшелерінен оттекті ұлпаларға, ал көмірқышқыл газын ұлпадан тыныс мүшелеріне тасымалдайды.
ГЕНЕТИКА - наука о закономерностях наследственности и изменчивости. В зависимости от объекта исследования классифицируют генетику растений, животных, микроорганизмов, человека и другие; в зависимости от используемых методов других дисциплин — молекулярную генетику, экологическую генетику и другие. Медицинская генетика — область медицины, наука, которая изучает явления наследственности и изменчивости в различных популяциях людей, особенности проявления и развития нормальных и патологических признаков, зависимость заболеваний от генетической предрасположенности и условий окружающей среды. Генетика человека         отрасль генетики, тесно связанная с антропологией и медициной. Г. ч. условно подразделяют на антропогенетику, изучающую наследственность и изменчивость нормальных признаков человеческого организма, и генетику медицинскую, которая изучает его наследственную патологию (болезни, дефекты, уродства и др.). Г. ч. связана также с эволюционной теорией, т.к. исследует конкретные механизмы эволюции человека и его место в природе, с психологией, философией, социологией. Из направлений Г. ч. наиболее интенсивно развиваются цитогенетика, биохимическая генетика, иммуногенетика, генетика высшей нервной деятельности, физиологическая генетика. В Г. ч. вместо классической гибридологического анализа применяют генеалогический метод, который состоит в анализе распределения в семьях (точнее, в родословных) лиц, обладающих данным признаком (или аномалией) и не обладающих им, что раскрывает тип наследования, частоту и интенсивность проявления признака и т.д. При анализе семейных данных получают также цифры эмпирического риска, т. е. вероятность обладания признаком в зависимости от степени родства с его носителем. Генеалогическим методом уже показано, что более 1800 морфологических, биохимических и др. признаков человека наследуется по законам Менделя. Например, тёмная окраска кожи и волос доминирует над светлой; пониженная активность или отсутствие некоторых ферментов определяется рецессивными генами, а рост, вес, уровень интеллекта и ряд др. признаков — «полимерными» генами, т. е. системами из многих генов. Многих признаки и болезни человека, наследующиеся сцепленно с полом, обусловлены генами, локализованными в Х- или Y-xpomocome. Таких генов известно около 120. К ним относятся гены гемофилии А и В, недостаточности фермента глюкозо-6-фосфатдегидрогеназы, цветовой слепоты и др. Др. метод Г. ч. — близнецовый метод. Однояйцевые близнецы (ОБ) развиваются из одной яйцеклетки, оплодотворённой одним спермием; поэтому набор генов (Генотип) у ОБ идентичен. Разнояйцевые близнецы (РБ) развиваются из двух и более яйцеклеток, оплодотворённых разными спермиями; поэтому их генотипы различаются так же, как у братьев и сестёр (сибсов). Сравнение внутрипарных различий между ОБ и РБ позволяет судить об относительном значении наследственности и среды в определении свойств человеческого организма. В близнецовых исследованиях особенно важен показатель конкордантности, выражающий (в %) вероятность обладания данным признаком одним из членов пары ОБ или РБ, если его имеет другой член пары. Если признак детерминирован преимущественно наследственными факторами, то процент конкордантности намного выше у ОБ, чем у РБ. Например, конкордантность по группам крови, которые детерминированы только генетически, у ОБ равна 100%. При шизофрении конкордантность у ОБ достигает 67%, в то время как у РБ — 12,1%; при врождённом слабоумии (олигофрении) — 94,5% и 42,6% соответственно. Подобные сравнения проведены в отношении ряда заболеваний. Т. о., исследования близнецов показывают, что вклад наследственности и среды в развитие самых разнообразных признаков различен и признаки развиваются в результате взаимодействия генотипа и внешней среды. Одни признаки обусловлены преимущественно генотипом, при формировании др. признаков генотип выступает в качестве предрасполагающего фактора (или фактора, лимитирующего норму реакции организма на действия внешней среды). Геном человека включает несколько миллионов генов, способных к тому же по-разному влиять на развитие признаков. В результате мутаций и перекомбинации генов возникает присущее человеку разнообразие по самым разным признакам. Гены человека мутируют каждый с частотой от 1 на 100000 до 1 на 100000000 гамет на поколение. Распространение мутаций среди больших групп населения изучает популяционная Г. ч., позволяющая составить карты распространения генов, определяющих развитие нормальных признаков и наследственных болезней. Особый интерес для популяционной Г. ч. представляют изоляты — группы населения, в которых по каким-либо причинам (географическим, экономическим, социальным, религиозным и др.) браки заключаются чаще между членами группы. Это приводит к повышению частоты кровного родства вступающих в брак, а значит, и вероятности того, что рецессивные гены перейдут в гомозиготное состояние и проявятся, что особенно заметно при малочисленности изолята.  Исследования в области Г. ч. родемонстрировали наличие естественного отбора в человеческих популяциях. Однако отбор у человека приобретает специфические черты: он интенсивно действует только на эмбриональной стадии (т. н. самопроизвольные аборты — отражение такого отбора). Отбор в человеческом обществе осуществляется посредством дифференциальной брачности и плодовитости, т. е. в результате взаимодействия социальных и биологических факторов. Мутационный процесс и отбор обусловливают огромное разнообразие (полиморфизм) по ряду признаков, присущее человеку, что делает его с биологической точки зрения необычайно пластичным и приспособленным видом. Широкое использование в Г. ч. цитологических методов способствовало развитию цитогенетики, где основной объект исследования — Хромосомы, т. е. структуры клеточного ядра, в которых локализованы гены. Установлено (1946), что хромосомный набор в клетках тела человека (соматических) состоит из 46 хромосом, причём женский пол определяется наличием двух Х-хромосом, а мужской — Х-хромосомы и Y-xpomocomы. В зрелых половых клетках находится половинное (гаплоидное) число хромосом. Митоз, Мейоз и Оплодотворение поддерживают преемственность и постоянство хромосомного набора как в ряду клеточных поколений, так и в поколениях организмов. В результате нарушений указанных процессов могут возникать аномалии хромосомного набора с изменением числа и структуры хромосом, что приводит к возникновению т. н. хромосомных болезней, которые нередко выражаются в слабоумии, развитии тяжёлых врождённых уродств, аномалий половой дифференцировки или обусловливают самопроизвольные аборты. Успехи в развитии Г. ч. сделали возможными предупреждение и лечение наследственных заболеваний. Один из эффективных методов их предупреждения — медико-генетическое консультирование с предсказанием риска появления больного в потомстве лиц, страдающих данным заболеванием или имеющих больного родственника. Достижения биохимической Г. ч. раскрыли первопричину (молекулярный механизм) многих наследственно обусловленных дефектов, аномалий обмена веществ, что способствовало разработке методов экспресс-диагностики, позволяющих быстро и рано выявлять больных, и лечения многих прежде неизлечимых наследственных болезней. Чаще всего лечение состоит во введении в организм веществ, не образующихся в нём вследствие генетического дефекта, или в составлении специальных диет, из которых устранены вещества, оказывающие токсическое действие на организм в результате наследственно обусловленной неспособности к их расщеплению. Многие генетические дефекты исправляются с помощью своевременного хирургического. вмешательства или педагогической коррекции. Практические мероприятия, направленные на поддержание наследственного здоровья человека, на охрану Генофонда человечества, осуществляются через систему медико-генетических консультаций (См. Медико-генетическая консультация). Основная цель медико-генетические консультирования — информировать заинтересованных лиц о вероятности риска появления в потомстве больных. К медико-генетическим мероприятиям относится также пропаганда генетических знаний среди населения, т.к. это способствует более ответственному подходу к деторождению. Медико-генетическая консультация воздерживается от мер принудительного или поощрительного характера в вопросах деторождения или вступления в брак, принимая на себя лишь функцию информации. Большое значение имеет система мер, направленных на создание наилучших условий для проявления положительных наследственных задатков и предотвращение вредных воздействий среды на наследственность человека.          Г. ч. представляет собой естественнонаучную основу борьбы с Расизмом, убедительно показывая, что Расы — это формы адаптации человека к конкретным условиям среды (климатическим и иным), что они отличаются друг от друга не наличием «хороших» или «плохих» генов, а частотой распространения обычных генов, свойственных всем расам. Г. ч. показывает, что все расы равноценны (но не одинаковы) с биологической точки зрения и обладают равными возможностями для развития, определяемого не генетическими, а социально-историческими условиями. Констатация биологических наследственных различий между отдельными людьми или расами не может служить основанием для каких-либо выводов морального, юридического или социального порядка, ущемляющих права этих людей или рас.
Genetics is the study of genes, genetic variation, and heredity in living organisms. It is generally considered a field of biology, but it intersects frequently with many of the life sciences and is strongly linked with the study of information systems. The father of genetics is Gregor Mendel, a late 19th-century scientist and Augustinian friar. Mendel studied 'trait inheritance', patterns in the way traits were handed down from parents to offspring. He observed that organisms (pea plants) inherit traits by way of discrete "units of inheritance". This term, still used today, is a somewhat ambiguous definition of what is referred to as a gene. Trait inheritance and molecular inheritance mechanisms of genes are still primary principles of genetics in the 21st century, but modern genetics has expanded beyond inheritance to studying the function and behavior of genes. Gene structure and function, variation, and distribution are studied within the context of the cell, the organism (e.g. dominance) and within the context of a population. Genetics has given rise to a number of sub-fields including epigenetics and population genetics. Organisms studied within the broad field span the domain of life, including bacteria, plants, animals, and humans. Genetic processes work in combination with an organism's environment and experiences to influence development and behavior, often referred to as nature versus nurture. The intra- or extra-cellular environment of a cell or organism may switch gene transcription on or off. A classic example is two seeds of genetically identical corn, one placed in a temperate climate and one in an arid climate. While the average height of the two corn stalks may be genetically determined to be equal, the one in the arid climate only grows to half the height of the one in the temperate climate due to lack of water and nutrients in its environment.
Генетика — бүкіл тірі ағзаларға тән тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін биология ғылымының бір саласы. Ағзалардың тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылымды генетика деп атайды (грекше “genetіkos” — шығу тегіне тән). Бұл атауды 1906 жылы ағылшын биологы У.Бэтсон ұсынды. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің заңдылықтарын ашып, оларды қоғамды дамыту үшін пайдаланудың жолдарын шешуде генетика ғылымы зор үлес қосты. Сондықтан, биология ғылымының басқа салаларының арасында маңызды орын алады. Жер бетіндегі тірі материяның дамуы олардың үздіксіз ұрпақ алмастыруымен қатар жүріп отырады. Тіршілік организмдердің көбеюімен тікелей байланысты. Сол арқылы белгілі бір биологиялық түрге тән белгілер мен қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Басқаша айтқанда, ұрпақтар белгілі дәрежеде өзінің ата-анасына ұқсас болып туады. Мұны тұқым қуалаушылық дейді. Көпшілік жағдайда организмнің белгілері мен қасиеттері өзгермей біршама тұрақты түрде берілетіндіктен, ұрпағы ата-аналарына ұқсас болып келеді. Бірақ олардың арасында толық ұқсастық болмайды. Бір ата-анадан тарайтын ұрпақтың бір-бірінен қандай да бір белгісі жөнінен айырмашылығы болады.Организмнің тұқым қуалаушылық қасиеті сыртқы орта факторларының әсерінен үнемі өзгеріп отырады. Оны — өзгергіштік дейді. Көбею барысында организмнің белгілі бір қасиеттерінің тұрақты сақталуымен қатар, екінші біреуі өзгеріске ұшырайды. Осыған байланысты олар жаңарып, түрлене түседі.Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік — бірімен-бірі қатар жүретін, бір жағынан бір-біріне қарама-қарсы, өзара тығыз байланысты процестер.


Грегор Мендель.
ГЕНОМ — совокупность генов, содержащихся в одинарном наборе хромосом данного организма.
A GENOME is totality of the genes contained in the single set of chromosomes of this organism.
Геном - генов құрамының айтылмыш бойдың хромосом одинарном терімінде асыра-.
ГЕНЫ — химические носители наследственной информации, передающиеся от родителей в составе яйцеклетки и спермия и определяющие врожденные признаки (физические, физиологические, в определённой степени — поведенческие особенности). Могут изменяться в результате мутаций, а их новые сочетания способствуют появлению у потомства признаков, отсутствовавших у родителей. Термин «ген» был введён в употребление в 1909 году датским ботаником Вильгельмом Иогансеном три года спустя после введения Уильямом Бэтсоном термина «генетика». За сорок лет до появления понятия «ген» Чарльз Дарвин в 1868 году предложил «временную гипотезу» пангенеза, согласно которой все клетки организма отделяют от себя особые частицы, или геммулы, а из них, в свою очередь, образуются половые клетки. Затем Гуго де Фриз в 1889 году, спустя 20 лет после Ч. Дарвина, выдвинул свою гипотезу внутриклеточного пангенеза и ввел термин «панген» для обозначения имеющихся в клетках материальных частиц, которые отвечают за вполне конкретные отдельные наследственные свойства, характерные для данного вида. Геммулы Ч. Дарвина представляли ткани и органы, пангены де Фриза соответствовали наследственным признакам внутри вида. Ещё через 20 лет В. Иогансен счёл удобным пользоваться только второй частью термина Гуго де Фриза «ген» и заменить им неопределенное понятие «зачатка», «детерминанта», «наследственного фактора». При этом В. Иогансен подчеркивал, что «этот термин совершенно не связан ни с какими гипотезами и имеет преимущество вследствие своей краткости и легкости, с которой его можно комбинировать с другими обозначениями». В. Иогансен сразу же образовал ключевое производное понятие «генотип» для обозначения наследственной конституции гамет и зигот в противоположность фенотипуA gene is a locus (or region) of DNA which is made up of nucleotides and is the molecular unit of heredity. The transmission of genes to an organism's offspring is the basis of the inheritance of phenotypic traits. Most biological traits are under the influence of polygenes (many different genes) as well as the gene–environment interactions. Some genetic traits are instantly visible, such as eye colour or number of limbs, and some are not, such as blood type, risk for specific diseases, or the thousands of basic biochemical processes that comprise life. In July 2016, scientists reported identifying a set of 355 genes from the Last Universal Common Ancestor (LUCA) of all organisms living on Earth. Genes can acquire mutations in their sequence, leading to different variants, known as alleles, in the population. These alleles encode slightly different versions of a protein, which cause different phenotype traits. Colloquial usage of the term "having a gene" (e.g., "good genes," "hair colour gene") typically refers to having a different allele of the gene. Genes evolve due to natural selection or survival of the fittest of the alleles. The concept of a gene continues to be refined as new phenomena are discovered. For example, regulatory regions of a gene can be far removed from its coding regions, and coding regions can be split into several exons. Some viruses store their genome in RNA instead of DNA and some gene products are functional non-coding RNAs. Therefore, a broad, modern working definition of a gene is any discrete locus of heritable, genomic sequence which affect an organism's traits by being expressed as a functional product or by regulation of gene expression.
Ген(грек. genos — тұқым, тек) — тұқым қуалаудың қандай да бір элементар белгісін қалыптастыруға жауапты материалдық бірлік. Генде жасушаның құрылымы мен қызметін анықтайтын генетикалық ақпарат болады. Бір организмнің Гендер жиынтығы оның генотипін құрайды.Ген терминін алғаш рет 1909 жылы Дания ғалымы В.Йогансен енгізді. Барлық Гендер ДНҚ-дан тұрады және әрбір жеке жасушадағы мыңдаған осындай Гендер жеке ДНҚ молекуларының үзіндісі түрінде емес, хромосома деп аталатын, ірі құрылымдық бірлік құрамында болады. Жасушаның бөлінуі кезінде бұл хромосомалар екі еселенеді және жаңа түзілген жас жасушаалар осындай ата-аналық Гендер жиынтығының көшірмесін алады. Соның нәтижесінде жасушааның барлық белгілері (қасиеттері) ұрпақтан ұрпаққа беріледі, яғни тұқым қуалайды. Әртүрлі органимздердегі Геннің орташа ұзындығы 1000 нуклеотид негіздерінің жұбынан құралады деп есептеуге болады. Мыс., жануарларда кездесетін SV-40 вирусындағы ДНҚ-ның ұзындығы 5000 нуклеотид, яғни ол 5 геннен; Т4 бактериофагы — 200, ішек бактериясы — 4600, ал адамның гаплоидты жасушасы 100000 — 500000 Гендерден тұрады. 1865 жылы чех ғалымы Г. Мендел организм белгілерінің жеке тұқым қуалайтынын және шағылысу (будандастыру) кезінде ұрпақтарында жоғалмай сақталатынын анықтады.
ГЕНОТИП — генетическая (наследственная) конституция организма, совокупность всех его генов. В современной генетике рассматривается не как механический набор независимо функционирующих генов, а как единая система, в которой любой ген может находиться в сложном взаимодействии с остальными генами. Сходное понятие геном обозначает совокупность генов, содержащихся в гаплоидном (одинарном) наборе хромосом данного организма. Вместе с факторами внешней среды геном определяет фенотип организма. Термин «генотип» наряду с терминами «ген» и «фенотип» ввёл генетик В. Л. Иогансен в 1909 году в работе «Элементы точного учения наследственности». Обычно о генотипе говорят в контексте определенного гена, у полиплоидных особей он обозначает комбинацию аллелей данного гена (см. гомозигота, гетерозигота). Большинство генов проявляются в фенотипе организма, но фенотип и генотип различны по следующим показателям:
1. По источнику информации (генотип определяется при изучении ДНК особи, фенотип регистрируется при наблюдении внешнего вида организма).
2. Генотип не всегда соответствует одному и тому же фенотипу. Некоторые гены проявляются в фенотипе только в определённых условиях. С другой стороны, некоторые фенотипы, например, окраска шерсти животных, являются результатом взаимодействия нескольких генов по типу комплементарности.
The genotype is the part (DNA sequence) of the genetic makeup of a cell, and therefore of an organism or individual, which determines a specific characteristic (phenotype) of that cell/organism/individual. Genotype is one of three factors that determine phenotype, the other two being inherited epigenetic factors, and non-inherited environmental factors. DNA mutations which are acquired rather than inherited, such as cancer mutations, are not part of the individual's genotype; hence, scientists and physicians sometimes talk for example about the (geno)type of a particular cancer, that is the genotype of the disease as distinct from the diseased. An example of how genotype determines a characteristic is petal color in a pea plant.
Тектік түр - ағзаның тұқым куалаушылық негізі оның хромосомдарында жайылдырылмай шектелген тектер жиынтығы.
ГЕНОФОНД — совокупность генов, которые имеются у особей, составляющих данную популяцию. Подчеркивая необходимость сохранить все ныне живущие виды, говорят также о генофонде Земли. Впервые термин и концепцию генофонда сформулировал русский советский генетик А. С. Серебровский в 1928 году:
Совокупность всех генов данного вида... я назвал генофондом, чтобы подчеркнуть мысль о том, что в лице генофонда мы имеем такое же национальное богатство, как и в лице запасов нефти, запасов золота, угля, скрытых в наших недрах.
Мы стоим у края необъятного моря. Тысячи различных или вредных веществ-генов растворены в этом море. И море это волнуется. Неслышными взрывами ежеминутно взрываются в нем мутации, даря нам новые ценности или отравляя это море новыми ядами. Медленно расползаются диффузионными процессами эти гены, захватывая всё новые и новые зоны. Сложными потоками переливаются, смешиваясь и крутясь, разноцветные струи, рождая новые комбинации генов, часто ещё неведомые человеку, которые мы, не улавливая, теряем… Имя этому морю – генофонд домашних животных. Познать, понять и овладеть его взволнованной многосложной жизнью – наша благородная задача.
Позднее понятие генофонда перекочевало в западную науку благодаря Ф. Г. Добржанскому, который перевёл русскоязычный термин на английский язык как «gene pool».
The gene pool is the set of all genes, or genetic information, in any population, usually of a particular species.
Тектік қор - түріне, қауымдастығына тән тектер жиынтығы.
ГЕТЕРОГАМИЯ — (от гетеро... и ...гамия), тип полового процесса, при к-ром мужские и женские гаметы, сливающиеся при оплодотворении, различны по форме и размеру.
HETEROGAMY - (from гетеро... and ...гамия), type of sexual process, at к-ром masculine and woman gametes meeting at an impregnation are different in due form to the size.
Гетерогамия - (от гетеро... қарамастан және қарамастан ...гамия), еденді үдерістің үлгісі, при к-ром, при ұрықтандыр- түйісетін аталық және әйел гаметы ша пішінге және өлшемге түрлі.
ГИОМАНДИБУЛЯРЕ — верхний парный хрящ называемый подвеском в челюсти.
ГИОМАНДИБУЛЯРЕ - сырттың қос хрящ подвеском челюсти атаймын.
ГИОМАНДИБУЛЯРЕ - an overhead pair cartilage is named подвеском in a jaw.
ГИПЕРТОНИЯ — стойкое повышение артериального давления, происходящее из—за сужения артериол. Эссенциальная гипертензия (гипертоническая болезнь) составляет 90—95 % случаев гипертонии. В остальных случаях диагностируют вторичные, симптоматические артериальные гипертензии: почечные (нефрогенные) — 3—4 %, эндокринные — 0,1—0,3 %, гемодинамические, неврологические, стрессовые, обусловленные приёмом некоторых веществ (ятрогенные) и АГ беременных, при которых повышение давления крови является одним из симптомов основного заболевания. Среди ятрогенных гипертензий особо выделяются вызванные приёмом биологически активных добавок и лекарств. У женщин, принимающих гормональные контрацептивы, чаще развивается АГ (особенно это заметно у женщин с ожирением, у курящих женщин и пожилых женщин). При развитии АГ на фоне приёма этих препаратов и биологически активных добавок их следует отменить. Решение об отмене других лекарственных препаратов принимается врачом. АГ, не вызванная оральными контрацептивами, не является противопоказанием к заместительной гормональной терапии у постменопаузальных женщин. Однако при начале гормональной заместительной терапии АД (артериальное давление) следует контролировать чаще, так как возможно его повышение. Артериальная гипертензия — одно из самых распространённых заболеваний сердечно-сосудистой системы. Установлено, что артериальной гипертонией страдают 20—30 % взрослого населения. С возрастом распространённость болезни увеличивается и достигает 50—65 % у лиц старше 65 лет. Возникновению гипертонической болезни способствуют более 20 комбинаций в генетическом коде человека.
Hypertension (HTN or HT), also known as high blood pressure (HBP), is a long term medical condition in which the blood pressure in the arteries is persistently elevated. High blood pressure usually does not cause symptoms. Long term high blood pressure, however, is a major risk factor for coronary artery disease, stroke, heart failure, peripheral vascular disease, vision loss, and chronic kidney disease. High blood pressure is classified as either primary (essential) high blood pressure or secondary high blood pressure. About 90–95% of cases are primary, defined as high blood pressure due to nonspecific lifestyle and genetic factors. Lifestyle factors that increase the risk include excess salt, excess body weight, smoking, and alcohol. The remaining 5–10% of cases are categorized as secondary high blood pressure, defined as high blood pressure due to an identifiable cause, such as chronic kidney disease, narrowing of the kidney arteries, an endocrine disorder, or the use of birth control pills. Blood pressure is expressed by two measurements, the systolic and diastolic pressures, which are the maximum and minimum pressures, respectively. Normal blood pressure at rest is within the range of 100–140 millimeters mercury (mmHg) systolic and 60–90 mmHg diastolic. High blood pressure is present if the resting blood pressure is persistently at or above 140/90 mmHg for most adults. Different numbers apply to children. Ambulatory blood pressure monitoring over a 24-hour period appears more accurate than office best blood pressure measurement. Lifestyle changes and medications can lower blood pressure and decrease the risk of health complications Lifestyle changes include weight loss, decreased salt intake, physical exercise, and a healthy diet. If lifestyle changes are not sufficient blood pressure medications are used. Up to three medications controls blood pressure in 90% of people. The treatment of moderately high arterial blood pressure (defined as >160/100 mmHg) with medications is associated with an improved life expectancy. The effect of treatment of blood pressure between 140/90 mmHg and 160/100 mmHg is less clear, with some reviews finding benefit and others not finding benefit. High blood pressure affects between 16 and 37% of the population globally. In 2010 hypertension was believed to have been a factor in 18% (9.4 million) deaths.
Гипертония — жүрек қан тамырлары жүйесінің ең көп тараған ауруларының бірі. Оның белгісі — тамыр тонусы реттелуінің бұзылуынан туған артериялық қысымның (гипертензия) көтерілуі. Гипертония ауруы жүйке жүйесіне ұдайы күш түсуінен, психикалық зақымданудан, шамадан тыс артық тамақтанудан, жүріс-тұрыстың, жалпы' қимылдың аздығынан болады. Ол әдетте 40 жастан кейін дамиды, бірақ жас кезде де кездесе береді. Гипертония ауруының бастапқы сатысында артериялық қысымның уақытша көтерілуі үстіне бастық оқтын-оқтын ауруы, жүректің жиі соғуы, кейде жүрек тұсының ауруы, желке тұстан ауырлық сезінуі мүмкін. Одан әрі — бас айналады, қолдың саусақтары мен аяқ бақайлары ұйып, баста қан тасу сезімі, көз алдында «шіркейлердің ұшып жүруі» байқалғандай болады. Науқас тез шаршайды, ұйқы бұзылады. Гипертония ауруы асқыну мүмкіндігімен (миокард инфаркті, инсульт, бүйрек сырқаты) қатерлі және ұзақ уақыт бойы табандылықпен емдеуді талап етеді, ал емнің қонуы аурудың сатысына, науқастық құлқына байланысты. Науқас дәрігерге неғұрлым ерте көрінсе, дәрігердің ақыл-кеңесін неғұрлым қалтқысыз орындаса, емдеу соғұрлым тез пайда береді. Режимнің зор маңызы бар: науқас денеге және әсіресе жүйкеге күш түсуінен мүмкіндігінше аулақ болғаны, еңбек ету мен тынығу режимін қатаң сақтағаны, темекі мен спирт ішімдіктерінен бас тартқаны жөн; күніне кемінде 8 сағат ұйықтау керек. Артериялық қысымның көтерілуі бүйректің хлорлы натрийді бөлуінің азаюымен тікелей байланысты болғандықтан, гипертония ауруы үдеуінің алдын алатын және науқастық жаіікүйін жақсартатын маңызды шаралар қатарына мыналар жатады: тамақ рациойында тұзды шектеу, тұзды тағамдарды, маринад тарды рационнан шығарыл тастау, солдай-ақ дәрігердің тағайындауы бойынша организмнен тұздық бөлінуін ұлғайтатын, несеп айдайтын дәрі-дәрмектер ішу. Қозғалыс белсенділігін. жаяу серуен, спорттық жеңіл түрлері, дене еңбегі гипертония ауруының үдеуінен сақтайды және оның алдын алатын маңызды фактор болып табылады. Дәрігер тағайындаған емдеу комплексі, оның ішінде артериялық қысымды түсіретін дәрі-дәрмектер ішу науқастық жай-күйін тез жақсарта алады. Алайда, бұл уақытша әсер, ол аурудан жазылғандық емес, сондықтан дәрігердің айтқандарының бәрін орындау қажет. Емдеу ді негізсіз үзіп тастау, режимді бұзу, психиялық-қызбалық жасау аурудың барысын нашарлатуы, гипертония асқынуына — миды, бірсыпыра реттерде басқа да органдарды қанмен жабдықтаудың бұзылуына т. б. әкеліп соғуы мүмкін. Науқастық жағдайы қатты нашарласа, дереу дәрігер шақыру керек. Ол келгенге дейін науқас төсекте немесе ыңғайлы креслода жантайып отыруы қажет. Табаны мен тізесін қыздырып, (грелка қойып, орап тастау), 30—35 тамшы корвалол немесе валокордин ішу, сондай-ақ, бұрын тағайындалған, қысымды түсіретін дәріні ішу керек. Тамақ ішпеу қажет. Кеуде ауырса, тілдің астына нитроглицерин салған жөн. Гипертония ауруымен сырқаттанғандар диспансерлік байқауда болады. Көп жылғы тәжірибеге қарағанда үнемі емделіп, режимді дұрыс сақтаған жағдайда науқас ұзақ жылдар бойы жұмыс қабілеттілігін сақтайтыны дәлелдейдi.
ГИПЕРТРИХОЗ — повышенная волосатость тела у человека — атавизм - (лат. hypertrichosis от др.-греч. ὑπερ- — чрезмерно + θρίξ, род. п. τριχός — волос + -osis; син. волосатость) — заболевание, проявляющееся в избыточном росте волос, не свойственном данному участку кожи, не соответствующем полу и/или возрасту. Клинически различают врождённую (общую и ограниченную) и приобретённую формы гипертрихоза. Преимущественно заболевание мужчин,так как наследуется сцепленно с полом по Y-хромосоме.
Hypertrichosis (also called Ambras syndrome) is an abnormal amount of hair growth over the body; extensive cases of hypertrichosis have informally been called werewolf syndrome, because the appearance is similar to the mythical werewolf. The two distinct types of hypertrichosis are generalized hypertrichosis, which occurs over the entire body, and localized hypertrichosis, which is restricted to a certain area. Hypertrichosis can be either congenital (present at birth) or acquired later in life. The excess growth of hair occurs in areas of the skin with the exception of androgen-dependent hair of the pubic area, face, and axillary regions. Several circus sideshow performers in the 19th and early 20th centuries, such as Julia Pastrana, had hypertrichosis. Many of them worked as freaks and were promoted as having distinct human and animal traits.
Гипертрихоз — адамның жынысына, жасына қарай денесіне тән емес жерден қалың түк шығуы, мысалы, әйелдердің қарнына түк, иегіне сақал; кейбір адамның бүкіл денесіне қалың түк шығуы.
ГИПОДЕРМА — подкожная клетчатка, выполняющая функцию изолирующего слоя, препятствующего охлаждению тела. Играет важную роль амортизатора при ушибах, придает телу округлость, а также является энергетическим резервом. Гиподе́рма (от греч. ὑπο — «под», «внизу» и δέρμα — «кожа») — слой покровов организма, обычно лежащий глубже поверхностного слоя. В зоологии гиподермой обычно называют покровный эпителий беспозвоночных животных, который выделяет кутикулу. Гиподерма имеется у членистоногих, нематод, головохоботных и др. У некоторых групп (например, у большинства взрослых нематод) гиподерма представляет собой синцитий. В составе гиподермы обычно присутствуют железистые и сенсорные клетки, а тажке особые клетки, участвующие в образовании щетинок. Гиподермой называют также синцитиальный слой покровов мирацидия трематод, лежащий под эпителиальными пластинками. В ботанике гиподермой называют ткань из одного или нескольких слоев клеток, лежащих под эпидермисом листьев и молодых побегов, реже под эпиблемой корней. Гиподерма может образовываться за счет делений клеток как эпидермиса, так и глубжележащей паренхимы и состоять из запасающих или механических клеток. Часто гиподерма присутствует в листьях ксерофитов и суккулентов, она присутствует также в листьях хвойных. Иногда гиподерма описывается как особая разновидность колленхимы. В косметологии, реже в анатомии человека гиподермой иногда называют подкожную жировую ткань.
A HYPODERMIS is a hypoderm, performing the duty of solator impedimental to cooling of body. Plays the important role of shock absorber at injuries, gives a body rounded, and also is power reserve.
Гиподерма (грек, hypo — төмен, астында, қалыптан төмен; derma — тері) - омыртқасыз жәндіктердің сыртқы кутикула қабатын түзетін жұқа эпителий қабаты. Өсімдіктер сабақтарының, жапырақтарының, тұқымдарының және жемістерінің эпидермисі немесе өсімдіктер тамырларының түкті қабаты (эпиблема) астында орналасқан бір немесе бірнеше қабат жасушалар
ГИПОДИНАМИЯ — недостаток двигательной активности, вследствие чего не только слабеют мышцы сердца, но и происходят другие нарушения. Гиподинами́я (пониженная подвижность, от греч. ὑπό — «под» и δύνᾰμις — «сила») — нарушение функций организма (опорно-двигательного аппарата, кровообращения, дыхания, пищеварения) при ограничении двигательной активности, снижении силы сокращения мышц. Распространённость гиподинамии возрастает в связи с урбанизацией, автоматизацией и механизацией труда, увеличением роли средств коммуникации. Гиподинамия является следствием освобождения человека от физического труда. Особенно влияет гиподинамия на сердечно-сосудистую систему — ослабевает сила сокращений сердца, уменьшается трудоспособность, снижается тонус сосудов. Отрицательное влияние оказывается и на обмен веществ и энергии, уменьшается кровоснабжение тканей. Вследствие неполноценного расщепления жиров кровь становится «жирной» и медленнее течёт по сосудам, — снабжение питательными веществами и кислородом уменьшается. Следствием гиподинамии могут стать ожирение и атеросклерозA sedentary lifestyle is a type of lifestyle with no or irregular physical activity. A person who lives a sedentary lifestyle may colloquially be known as a couch potato. It is commonly found in both the developed and developing world. Sedentary activities include sitting, reading, socialising, watching television, playing video games, and computer use for much of the day with little or no vigorous physical exercise. A sedentary lifestyle can contribute to many preventable causes of death. Screen time is the amount of time a person spends watching a screen such as a television, computer monitor, or mobile device. Excessive screen time is linked to negative health consequences.
Гиподинамия (грек, hypo - төмен, астында, қалыптан төмен; dynamis — күш) — қимыл-қозғалыс белсенділігінің шектелуі нәтижесінде адамдар мен жануарлар организмдері тірек-қимыл аппараты бұлшықеттерінің, қан айналым және тыныс алу, ас қорыту және т.б. мүшелердің етті қабықтары мен қабаттары жиырылу күшінің төмендеуі.
ГИППОКРАТ — основоположник медицины. Изучал влияние окружающей среды на здоровье человека. Гиппокра́т (др.-греч. Ἱπποκράτης, лат. Hippocrates) (около 460 года до н. э., остров Кос — между 377 и 356 годами до н. э., Ларисса) — знаменитый древнегреческий целитель и врач. Вошёл в историю как «отец медицины». Гиппократ является исторической личностью. Упоминания о «великом враче-асклепиаде» встречаются в произведениях его современников — Платона и Аристотеля. Собранные в т. н. «Гиппократовский корпус» 60 медицинских трактатов (из которых современные исследователи приписывают Гиппократу от 8 до 18) оказали значительное влияние на развитие медицины как практики, так и науки. С именем Гиппократа связано представление о высоком моральном облике и этике поведения врача. Клятва Гиппократа содержит основополагающие принципы, которыми должен руководствоваться врач в своей практической деятельности. Произнесение клятвы (которая на протяжении веков значительно видоизменялась) при получении врачебного диплома стало традицией.
Hippocrates of Kos (/hɪˈpɒkrəˌtiːz/; Greek: Ἱπποκράτης; Hippokrátēs; c. 460 – c. 370 BC), also known as Hippocrates II, was a Greek physician of the Age of Pericles (Classical Greece), and is considered one of the most outstanding figures in the history of medicine. He is referred to as the "Father of Western Medicine" in recognition of his lasting contributions to the field as the founder of the Hippocratic School of Medicine. This intellectual school revolutionized medicine in ancient Greece, establishing it as a discipline distinct from other fields with which it had traditionally been associated (theurgy and philosophy), thus establishing medicine as a profession. However, the achievements of the writers of the Corpus, the practitioners of Hippocratic medicine, and the actions of Hippocrates himself were often commingled; thus very little is known about what Hippocrates actually thought, wrote, and did. Hippocrates is commonly portrayed as the paragon of the ancient physician, and credited with coining the Hippocratic Oath, still relevant and in use today. He is also credited with greatly advancing the systematic study of clinical medicine, summing up the medical knowledge of previous schools, and prescribing practices for physicians through the Hippocratic Corpus and other works.
Гиппократ (Ἱπποκράτης) – ежелгі грек дәрігері, көне медицина реформаторы. Ол Ежелгі Грекияның Кос аралында біздің заманымыздан бұрынғы 460 ж. туып, 377 ж. (басқа мәліметтер бойынша 356) Фессалияда дүние салған. Гиппократ Грекияда, Кіші Азияда, Ливияда, сондай-ақ Қара теңіз жағалауындағы сақтар арасында болып, Азия және Мысыр халық медицинасымен танысқан: ол науқасты емдегенде, аурудың пайда болу жолдары мен негізгі даму кезеңдерін анықтау керек екенін айтып, «Адамзатты табиғат емдейді. Дәрігер – табиғаттың көмекшісі ғана» деген тұжырым жасады, сондай-ақ ауыр халде жатқан науқастың кейпіне сипаттама да берген, оны медицинада «Гиппократ кейпі» (Facіes Hіppokratіca) деп атайды. Гиппократ жараны таңу, буын шығуын және сүйек сынуын, геморройды, т.б. жараны емдеу әдістерін тапқан. «Гиппократ анты» деп аталатын дәрігерлік моральдік-этикалық ант мәтінін жазған. Осы еңбектеріне орай, Гиппократты «медицинаның атасы» деп атайды
ГИПОТАЛЛАМУС — нижняя часть промежуточного мозга. Регулирует обмен веществ и энергии. Гипоталамус (лат. hypothalamus, от греч. ὑπό — «под» и θάλαμος — «комната, камера, отсек, таламус») — небольшая область в промежуточном мозге, включающая в себя большое число групп клеток (свыше 30 ядер), которые регулируют нейроэндокринную деятельность мозга и гомеостаз организма. Гипоталамус связан нервными путями практически со всеми отделами центральной нервной системы, включая кору, гиппокамп, миндалину, мозжечок, ствол мозга и спинной мозг. Вместе с гипофизом гипоталамус образует гипоталамо-гипофизарную систему, в которой гипоталамус управляет выделением гормонов гипофиза и является центральным связующим звеном между нервной и эндокринной системами. Он выделяет гормоны и нейропептиды и регулирует такие функции, как ощущение голода и жажды, терморегуляция организма, половое поведение, сон и бодрствование (циркадные ритмы). Исследования последних лет показывают, что гипоталамус играет важную роль и в регуляции высших функций, таких как память и эмоциональное состояние, и тем самым участвует в формировании различных аспектов поведения.
The hypothalamus (from Greek ὑπό, "under" and θάλαμος, thalamus) is a portion of the brain that contains a number of small nuclei with a variety of functions. One of the most important functions of the hypothalamus is to link the nervous system to the endocrine system via the pituitary gland (hypophysis). The hypothalamus is located below the thalamus and is part of the limbic system. In the terminology of neuroanatomy, it forms the ventral part of the diencephalon. All vertebrate brains contain a hypothalamus. In humans, it is the size of an almond. The hypothalamus is responsible for certain metabolic processes and other activities of the autonomic nervous system. It synthesizes and secretes certain neurohormones, called releasing hormones or hypothalamic hormones, and these in turn stimulate or inhibit the secretion of pituitary hormones. The hypothalamus controls body temperature, hunger, important aspects of parenting and attachment behaviors, thirst, fatigue, sleep, and circadian rhythms.
Гипоталамус (гр. 'hypo'— төмен, астында, қалыптан төмен; thalamos - камера, бөлім) - көру төмпегінің (таламустың) төменгі жағында, көру жүйкелерінің қиылысы мен үлкен ми аяқшаларының аралығында орналасқан аралық мидың бөлігі. Ол үшінші ми қарыншасының түбі мен қабырғасын құруға қатысады. Гипоталамус - сұр төмпектен (tober cinereum), гипофизден - hypophysis — (эндокринді без) және емізікше денеден (corpus mamillare) тұрады. Гипоталамустың сыртқы беті ақзаттан (өткізгіш жолдар), ішкі беті — қыртысасты вегетативті ядроларды (тыныс алу, қан және лимфаайналым, дене қызуы, жыныстық қызметтер т.б.) түзетін сұрзаттан құралған. Гипоталамустың вегетативтік орталықтары — организмдегі қан қысымын, дене қызуын, май-су алмасуын, эндокринді бездер жұмыстарын реттеуге қатысатын мультиполярлы нейроциттер ядроларынан тұрады.
ГРУДНАЯ КЛЕТКА — является грудным отделом позвоночника, образована рёбрами и грудиной. Грудная клетка по форме является конусом. Имеет два отверстия (апертуры) — верхнее и нижнее. Верхнее отверстие ограничено сзади телом I грудного позвонка, с боков — первыми ребрами, спереди рукояткой грудины. Через него в область шеи выступает верхушка легкого, а также проходят пищевод, трахея, сосуды и нервы. Нижнее отверстие больше верхнего, оно ограничено телом XII грудного позвонка, XI и XII ребрами и реберными дугами, мечевидным отростком и закрывается диафрагмой. Грудная клетка человека несколько сжата, её переднезадний размер значительно меньше поперечного. Форма грудной клетки зависит от пола, телосложения, физического развития и возраста.


Көкірек куысының қаңқасы/
Көкірек - Кеуде қуысында ажыратады: Бүйір кеңістіктерін. Онда өкпе орналасады; Көкірек аралық - перикард, жүрек, айырша без, өңеш, кеңірдек және негізгі бронхтар, кеуделік лимфалық ағым, лимфа түйіндері, фасциалды - клетчаткалы түзілістер.
ГЛИКОГЕН — животный крахмал, нерастворимое соединение, образующееся в печени из излишков глюкозы. Гликоген — (C6H10O5)n, полисахарид, образованный остатками глюкозы, связанными α-1→4 связями (α-1→6 в местах разветвления); основной запасной углевод животных. Гликоген является основной формой хранения глюкозы в животных клетках. Откладывается в виде гранул в цитоплазме во многих типах клеток (главным образом печени и мышц). Гликоген иногда называется животным крахмалом, так как его структура похожа на амилопектин — компонент растительного крахмала. В отличие от крахмала, гликоген имеет более разветвленную и компактную структуру, не дает синей окраски при окраске йодом. Гликоген образует энергетический резерв, который может быть быстро мобилизован при необходимости восполнить внезапный недостаток глюкозы. Гликогеновый запас, однако, не столь ёмок в калориях на грамм, как запас триглицеридов (жиров). Только гликоген, запасённый в клетках печени (гепатоциты) может быть переработан в глюкозу для питания всего организма. Содержание гликогена в печени при увеличении его синтеза может составить 5-6% от массы печени. Общая масса гликогена в печени может достигать 100—120 граммов у взрослых. В мышцах гликоген перерабатывается в глюкозу исключительно для локального потребления и накапливается в гораздо меньших концентрациях (не более 1 % от общей массы мышц), в то же время его общий мышечный запас может превышать запас, накопленный в гепатоцитах. Небольшое количество гликогена обнаружено в почках, и ещё меньшее — в определённых видах клеток мозга (глиальных) и белых кровяных клетках. В качестве запасного углевода гликоген присутствует также в клетках грибов.
Glycogen is a multibranched polysaccharide of glucose that serves as a form of energy storage in animals and fungi. The polysaccharide structure represents the main storage form of glucose in the body. In humans, glycogen is made and stored primarily in the cells of the liver and the muscles hydrated with three or four parts of water. Glycogen functions as the secondary long-term energy storage, with the primary energy stores being fats held in adipose tissue. Muscle glycogen is converted into glucose by muscle cells, and liver glycogen converts to glucose for use throughout the body including the central nervous system. Glycogen is the analogue of starch, a glucose polymer that functions as energy storage in plants. It has a structure similar to amylopectin (a component of starch), but is more extensively branched and compact than starch. Both are white powders in their dry state. Glycogen is found in the form of granules in the cytosol/cytoplasm in many cell types, and plays an important role in the glucose cycle. Glycogen forms an energy reserve that can be quickly mobilized to meet a sudden need for glucose, but one that is less compact than the energy reserves of triglycerides (lipids). In the liver, glycogen can comprise from 5 to 6% of its fresh weight (100–120 g in an adult). Only the glycogen stored in the liver can be made accessible to other organs. In the muscles, glycogen is found in a low concentration (1-2% of the muscle mass). The amount of glycogen stored in the body—especially within the muscles, liver, and red blood cells—mostly depends on physical training, basal metabolic rate, and eating habits. Small amounts of glycogen are found in the kidneys, and even smaller amounts in certain glial cells in the brain and white blood cells. The uterus also stores glycogen during pregnancy to nourish the embryo.
Гликоген — глюкоза қалдықтарынан құралған, адам мен жануарлар организмі мүшелері мен ұлпаларында қорға жиналатын күрделі көмірсу (полисахарид). Гликоген негізінен бұлшықет талшықтары мен бауыр жасушалары (гепатоциттер) цитоплазмасында дән (түйіршік) түрінде жинақталады. Организмдегі глюкоза мөлшерінің азаюына байланысты арнайы ферменттердің әсерінен гликоген глюкозаға ыдырап, қанға өтеді. Организмдегі гликогеннің түзілуі мен ыдырау процестерін жүйке жүйесі және тиісті гормондар реттеп отырады.Гликоген-глюкозаның жүздеген молекуласынан құралған полисахаридтер.
ГЛЮКОЗА — углевод из группы моносахаридов. Хорошо растворима в воде, имеет сладкий вкус. В значительных количествах содержится в плодах винограда, мёде. Входит в состав сахарозы, лактозы, образует крахмал и гликоген, а также целлюлозу. Глюкоза — один из ключевых продуктов обмена веществ, обеспечивающий живые клетки энергией (в процессах дыхания, гликолиза, брожения). Исходный продукт биосинтеза минеральных веществ.
GLUCOSE is a carbohydrate from the group of моносахаридов. Well растворима in water, has a sweet taste. In fars contained in the garden-stuffs of vine, honey. Enters in the complement of saccharose, lactose, forms starch and hepatin, and also cellulose. Glucose - one of key foods of metabolism, providing living cages energy (in the processes of breathing, гликолиза, fermentation). Initial product of biosynthesis of mineral substances.
Глюкоза - моносахаридов тобынан углевод. Жөн растворима суда, тәтті дәм имеет. Маңызды сандарда арада жүзімнің игіліктерінің, балда асырайды. В құрам сахарозы, лактозы кіреді, крахмал және гликоген, ал да целлюлозу тәрбиелейді. Глюкоза - бір заттың айырбасының бұлақты азық-түліктерінен, қамсыздандыр- тірі торларды қайратпен (арада үдерістерде дем, гликолиза, сенделістің). Минералдық заттың биосинтеза бастапқы продукт.
ГОЛОВКА МЫШЦЫ — сухожилие, прикреплённое к костям, остающимся при движении малоподвижными.
A HEAD of MUSCLE is the tendon, fastened on bones remaining at motion not mobile
Мышцы басы - сіңір малоподвижными при қозғалыста қал- костям деген қазықтаулы.
ГОМЕОСТАЗ — относительное постоянство внутренней среды организма: кислотно-щелочное равновесие, количество минеральных солей, кислорода и углекислого газа, продуктов распада и питательных веществ, в крови — величина артериального давления и температура тела. Гомеоста́з (др.-греч. ὁμοιοστάσις от ὅμοιος — одинаковый, подобный и στάσις — стояние, неподвижность) — саморегуляция, способность открытой системы сохранять постоянство своего внутреннего состояния посредством скоординированных реакций, направленных на поддержание динамического равновесия. Стремление системы воспроизводить себя, восстанавливать утраченное равновесие, преодолевать сопротивление внешней среды. Гомеостаз популяции — способность популяции поддерживать определённую численность своих особей длительное время. Американский физиолог Уолтер Кеннон (Walter B. Cannon) в 1932 году в своей книге «The Wisdom of the Body» («Мудрость тела») предложил этот термин как название для «координированных физиологических процессов, которые поддерживают большинство устойчивых состояний организма». В дальнейшем этот термин распространился на способность динамически сохранять постоянство своего внутреннего состояния любой открытой системы. Однако представление о постоянстве внутренней среды было сформулировано ещё в 1878 году французским учёным Клодом Бернаром.
Homeostasis or homoeostasis is the property of a system in which a variable (for example, the concentration of a substance in solution, or its temperature) is actively regulated to remain very nearly constant. This regulation occurs inside a defined environment (mostly within a living organism’s body). Examples of homeostasis include the regulation of the body temperature of an animal, the pH of its extracellular fluids, or the concentrations of sodium (Na+) and calcium (Ca2+) ions or of glucose in the blood plasma, despite changes in the animal’s environment, or what it has eaten, or what it is doing (for example, resting or exercising). Each of these variables (for example, body temperature, the pH, or the Na+, Ca2+ and glucose concentrations) is controlled by a separate “homeostat” (or regulator), which, together, maintain life. Homeostats are energy-consuming physiological mechanisms. The concept was described by French physiologist Claude Bernard in 1865 and the word was coined by Walter Bradford Cannon in 1926. Although the term was originally used to refer to processes within living organisms, it is frequently applied to technological control systems such as thermostats. A homeostat has an absolute requirement for a sensor to detect changes in the controlled entity's value, as well as an effector mechanism that reverses any detected deviation from the desired value (or “setpoint”) of the regulated entity. Since the correction of any error detected by the sensor is always in the opposite direction to the error, a homeostat relies on what is known as a negative feedback connection between the sensor and effector. The effector's corrective effects are monitored by the sensor, which turns the corrective measures off when setpoint conditions have been restored. Negative feedback systems are therefore referred to as "closed loop", or "negative feedback loops", to distinguish them from "open loop" systems where a stimulus (acting on a sensor) results in an, often, all-or-none response that is not subject to modification once it has been set in motion.
Гомеостаз (гр. 'homoios' - ұқсас, stasis - тепе-теңдік) - жүйенің қызмет ететін сыртқы ортасының өзгеруіне қатысты тұрақты қалыпта ұстау немесе реттеу үрдісі. Бұл термин әлеуметтік жүйелерге қатысты қолданылады. Әлеуметтік жүйелер өзін-өзі қолдайтындығы немесе өзін тепе-теңдікте ұстайтындығы туралы қағида даулы болып табылады. Тепе-теңдігін бұзуға тырысатын ішкі және сыртқы факторларға қарсы күрес жолымен сақталатын, қандай да бір жүйенің қимылды тепе-теңдікті қалпы
ГОРМОНЫ — биологически активные вещества, вырабатываемые в организме и оказывающие влияние на деятельность других органов и тканей. Гормоны служат гуморальными (переносимыми с кровью) регуляторами определённых процессов в различных органах и системах. Существуют и другие определения, согласно которым трактовка понятия гормон более широка: «сигнальные химические вещества, вырабатываемые клетками тела и влияющие на клетки других частей тела». Это определение представляется предпочтительным, так как охватывает многие традиционно причисляемые к гормонам вещества: гормоны животных, которые лишены кровеносной системы (например, экдизоны круглых червей и др.), гормоны позвоночных, которые вырабатываются не в эндокринных железах (простагландины, эритропоэтин и др.), а также гормоны растений. Начало активному изучению эндокринных желез и гормонов было положено английским врачом Т. Аддисоном в 1855 году. Аддисон был первым, кто дал описание бронзовой болезни, признаком которой было специфическое окрашивание кожи, а причиной — дисфункция надпочечников. Другим основоположником эндокринологии является французский медик К. Бернар, который изучал процессы внутренней секреции и соответствующие железы организма — органы, секретирующие в кровь те или иные вещества. Впоследствии свой вклад в данную отрасль науки внес другой французский врач — Ш. Броун-Секар, увязавший развитие определенных заболеваний с недостаточностью функции желез внутренней секреции и показавший, что при терапии указанных болезней могут быть успешно использованы экстракты соответствующих желез. Согласно имеющимся на современном этапе результатам исследований, недостаточный или избыточный синтез гормонов негативно влияет на молекулярные механизмы, лежащие в основе регулирования обменных процессов в организме, а это, в свою очередь, способствует развитию практически всех заболеваний желез внутренней секреции. Собственно термин «гормон» был впервые использован в работах английских физиологов У. Бейлисса и Э. Старлинга в 1902 году. Исследователи ввели его в ходе изучения гормона секретина, открытого ими же тремя годами ранее. Этот гормон вырабатывается в двенадцатиперстной кишке и отвечает за интенсивность выработки некоторых пищеварительных соков. На данный момент науке известно более 100 вырабатываемых железами внутренней секреции веществ, для которых характерна гормональная активность и которые регулируют обменные процессы.
A hormone (from the Greek participle “ὁρμῶν”) is any member of a class of signaling molecules produced by glands in multicellular organisms that are transported by the circulatory system to target distant organs to regulate physiology and behaviour. Hormones have diverse chemical structures, mainly of 3 classes: eicosanoids, steroids, and amino acid derivatives (amines, peptides, and proteins). The glands that secrete hormones comprise the endocrine signaling system. The term hormone is sometimes extended to include chemicals produced by cells that affect the same cell (autocrine or intracrine signalling) or nearby cells (paracrine signalling). Hormones are used to communicate between organs and tissues for physiological regulation and behavioral activities, such as digestion, metabolism, respiration, tissue function, sensory perception, sleep, excretion, lactation, stress, growth and development, movement, reproduction, and mood.[1][2] Hormones affect distant cells by binding to specific receptor proteins in the target cell resulting in a change in cell function. When a hormone binds to the receptor, it results in the activation of a signal transduction pathway. This may lead to cell type-specific responses that include rapid non-genomic effects or slower genomic responses where the hormones acting through their receptors activate gene transcription resulting in increased expression of target proteins. Amino acid–based hormones (amines and peptide or protein hormones) are water-soluble and act on the surface of target cells via second messengers; steroid hormones, being lipid-soluble, move through the plasma membranes of target cells (both cytoplasmic and nuclear) to act within their nuclei. Hormone secretion may occur in many tissues. Endocrine glands are the cardinal example, but specialized cells in various other organs also secrete hormones. Hormone secretion occurs in response to specific biochemical signals from a wide range of regulatory systems. For instance, serum calcium concentration affects parathyroid hormone synthesis; blood sugar (serum glucose concentration) affects insulin synthesis; and because the outputs of the stomach and exocrine pancreas (the amounts of gastric juice and pancreatic juice) become the input of the small intestine, the small intestine secretes hormones to stimulate or inhibit the stomach and pancreas based on how busy it is. Regulation of hormone synthesis of gonadal hormones, adrenocortical hormones, and thyroid hormones is often dependent on complex sets of direct influence and feedback interactions involving the hypothalamic-pituitary-adrenal (HPA), -gonadal (HPG), and -thyroid (HPT) axes. Upon secretion, certain hormones, including protein hormones and catecholamines, are water-soluble and are thus readily transported through the circulatory system. Other hormones, including steroid and thyroid hormones, are lipid-soluble; to allow for their widespread distribution, these hormones must bond to carrier plasma glycoproteins (e.g., thyroxine-binding globulin (TBG)) to form ligand-protein complexes. Some hormones are completely active when released into the bloodstream (as is the case for insulin and growth hormones), while others are prohormones that must be activated in specific cells through a series of activation steps that are commonly highly regulated. The endocrine system secretes hormones directly into the bloodstream typically into fenestrated capillaries, whereas the exocrine system secretes its hormones indirectly using ducts. Hormones with paracrine function diffuse through the interstitial spaces to nearby target tissue.
Гормондар (гр. hormao — қоздырамын, қозғаймын) — эндокринді бездер немесе эндокриндік қызметке қабілетті жекеленген жасушалар бөлетін тым белсенді органикалық биологиялық заттар. Аталмыш бездер мен жасушалардың шығару өзектері болмағандықтан, олар өздері бөлетін гормондарын организмнің ішкі сұйық ортасына (ұлпа сұйығы, қан, лимфа) бөліп шығарады. Гормондар — өзінің химиялық табиғатына байланысты: стероидты гормондарға (жыныс гормондары, бұйрекұсті безі қыртысты заты гормоны), протеиндік және пептидтік гормондарға (гипофиз, қалқанша без, қалқаншамаңы безі, ұйқы безі, бұйрекүсті безінің бозғылт затының гормондары), ал нысандарға әсер ету қызметіне қарай: бірыңғай салалы ет құрылымдары мен бездерге салыстырмалы қысқа мерзім ішінде әсер ететін кинетикалық гормондарға (окситоцин, вазопрессин, адреналин, норадреналин), организмдегі зат алмасу процестерін реттейтін метабоддық гормондарға (тироксин, кальцитонин, паратгормон, инсулин, глюкагон) және жасушалар, ұлпалар мен мүшелердің өсуі мен жетілуін бақылайтын морфогенетикалық гормондарға (соматропты гормон, фолликулды жандандырушы гормон, эстрогендер, тестостерон) бөлінеді.

Д
ДНК
DNA
ДНК

ДНК — дезоксирибонуклеиновая кислота, высокополимерное природное соединение, содержащееся в ядрах клеток живых организмов. ДНК — носитель генетической информации, её отдельные участки соответствуют определённым генам. Молекула ДНК состоит из двух полинуклеотидных цепей, закрученных одна вокруг другой в спираль. Цепи построены из большого числа мономеров четырех типов — нуклеотидов, специфичность которых определяется одним из четырех азотистых оснований (аденин, гуанин, цитозин, тимин). Сочетания трех рядом стоящих нуклеотидов в цепи ДНК составляют код генетический. Нарушения последовательности нуклеотидов в цепи ДНК приводят к наследственным изменениям в организме — мутациям. ДНК точно воспроизводится при делении клеток, что обеспечивает в ряду поколений клеток и организмов передачу наследственных признаков и специфических форм обмена веществ.
DNA — deoxyribonucleic acid, the high-polymeric natural connection which is contained in kernels of cages of live organisms. DNA — the carrier of genetic information, her separate sites correspond to certain genes. Molecule DNA consists of two polynucleotide chains twirled one around another in a spiral. Chains are constructed of a large number of monomers of four types — nucleotides which specificity is defined by one of four nitrogenous bases (adenine, a guanine, цитозин, тимин). Combinations of three nearby the standing nucleotides in a chain of DNA make a code genetic. Violations of sequence of nucleotides in a chain of DNA lead to hereditary changes in an organism — to mutations. DNA precisely is reproduced at cell fission that provides transfer of hereditary signs and specific forms of a metabolism among generations of cages and organisms.
ДНК - дезоксирибонуклеиновая ащылық, высокополимерное тірі бойдың торының ядроларында асыра- табиғи құралым. ДНК - генетической ақпараттың тасығышы, оның жеке телімдері тағайынды генам сәйкеседі. ДНК молекула бір вокруг сырттың спираль иірмек полинуклеотидных күрмеулердің екіден деген құралатын. Күрмеулер из төрт үлгінің мономеров үлкен санының - ерекшелігі нуклеотидов бір төрт азотты түптерден (аденин, гуанин, цитозин, тимин) салып бер- анықталады. Үш қатар тұр- нуклеотидов тіркестері ДНК қатарында код генетический келеді. Нуклеотидов тізбектілігінің бұзушылықтары ДНК қатарында бойда - мутациям наследственным өзгерістерге деген келтіреді. ДНК ашып-жарып при тордың бөл- жаңғыртады, бұл наследственных белгінің және айырбастың төл пішінінің берілісін ара қатар тордың және бой тұқым қамсыздандыр
ДЕГРАДАЦИЯ — постепенное ухудшение, снижение или утрата положительных качеств. Понятие деградации объёмно и может относиться, к следующему:
Биодеградация — процессы, в которых органические вещества разлагаются с участием микроорганизмов;
Химическое разложение — разложение сложных молекул с образованием более простых молекул;
Деградация в телекоммуникациях — потеря качества сигнала;
Деградация окружающей среды — в экологии — разрушение экосистем;
Деградация личности (спорный вопрос применения слова «деградация» в данном контексте), деградация общества, деградация культуры.
Degradation may refer to:
Biodegradation of organic substances by living organisms
Cashiering, whereby a military officer is dismissed for misconduct
Reduction in rank, whereby a military officer is reduced to a lower rank for misconduct
Degradation (geology)Environmental degradation in ecology
"Degradation", a song by the Violent Femmes, from Add It Up (1981–1993)Degradation (telecommunications), of an electronic signal
Elegant degradation, gradual rather than sudden
Graceful degradation, in a fault-tolerant systemPolymer degradation as plastics age
Деградация (лат. degradatio – біртіндеп нашарлау, құлдырау) - біртіндеп жағымды қасиеттердің нашарлауы, төмендеуі немесе жойылуы. Биологияда – қоршаған ортаның біртіндеп нашарлап тозуы, қандай да болмасын биогеоценоздың экологиялық үйлесімділігінің бүлінуі. Деградация мынадай түрлерге ажыратылады: ландшафттық Деградация – ландшафтының табиғи немесе антропогендік тұрғыдан жұтаң тартып, эстетикалық және әсемдік түрінен айрылып, шаруашылыққа жарамсыз күйге түсуі; топырақ Деградациясы – табиғи құбылыстар немесе адамның іс-әрекеті нәтижесінде топырақ құрылымының өзгеруіне байланысты оның құнарлылығының біртіндеп нашарлауы; қоршаған орта Деградациясы – адам өмір сүріп отырған ортаның бүлінуі; кейбір қалалар мен елді мекендерде әлеуметтік тіршілік ортасы мен табиғат жағдайларының бірдей нашарлауы; көп жылдық тоң Деградациясы – климаттың жылынуына байланысты көп жылдық тоңның еруі. Деградация, кұлдырау режимі. Бұл режимдегі саяси практика саяси жүйенің қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ете алмайтын ерекше қалпын көрсетеді. Онда биліктің ықпалына берілмейтін деструктивті, қиратушы күштер үстемдік етеді. Билік дағдарысы, саяси жүйенің дағдарысы қоғамның демократиялық саяси мәдениетінің әлсіздігін, дамымағандығын көрсетеді. Тек охлократиялық тенденцияларға арандататын сөз жүзіндегі демократия дағдарысты тереңдете түседі, саяси күштердің қақтығысты қайшылықтарын тудырады. Осындай жағдайда саяси процестің мазмұны өзгереді. Саяси күштердің қарсы тұру тенденциясы пайда болып, қақтығыстар мен әлеуметтік жарылыстарға алып келетін конфронтация күшейеді. Осы ретте қоғамның саяси жаңаруының демократиялық формаларын іздеу, жағдайдың әлеуметтік жауапты бағасының дамуы, саяси күштер арасындағы диалогтардың әр түрлі формаларының жолға қойылуы, компромисс, консенсус принциптерінің басымдығын қамтамасыз ету дағдарыстық жағдайдан шығудың тиімді жолын қалыптастырады. Осы жағдайда барлық саяси күштер, мемлекеттік билікті қоса алғанда, конституцияны, құқықтық нормаларды сақтауға міндетті және мемлекеттік билік органдары мен күштік құрылымдар ғана мемлекеттің тұгастығы мен қоғамның тұрақтылығын сақтау үшін қажетті күш қолдану функциясын заң жүзінде қолдана алатындығын ескеру қажетті. Алайда, саяси практикадағы деградация мен құлдырау режимі басқа бағытты ұстануы да мүмкін. Бұл демократиядан бас тарту, тәртіпті сақтаудың күш қолдану методтарына өту, күш қолдану мәдениетін жандандыру мен дамыту. Сол себептен деградация мен құлдырау режимінің саяси практикасы аса күрделі. Мұнда көп нәрсе саяси күштердің нақты қарым-қатынастарына, халықтың менталитетінің ерекшеліктеріне, оның тарихи тәжірибесіне және байланысты болады. Саяси практиканың маңызды проблемасы саяси қатынастар субъектілерінің саяси процестердегі өкілдігін қамтамасыз ету. Өкілдікті қамтамасыз ету формасы саяси партиялардың, партиялық жүйелердің, биліктің сайланбалы өкілдік органдарының құрылуына негізделеді. Демократиялық саяси мөдениеттің құндылығының өзі сонда, ол осы қалыптасқан әлеуметтік жағдайда саяси процестегі саяси қатынастар субъектілерінің толықтай өкілеттілігін қамтамасыз ететін тетіктерге ие. Осы тетік үздіксіз жетіліп отыру мүмкіндіктеріне ие. Саяси процестегі белгілі бір тенденцияларды көрсететін азаматтар ұйымдасқан түрде өздерінің мүдделерін жүзеге асыру үшін саяси ықпалдың методтары мен құралдарын жасақтай алады. Сайлау өкілеттілігі шешуші мәнге ие демократиялық қоғамда бұқара халық өзінің саяси процестерге катысуын, негізінен электорат ретінде жүзеге асырады. Электораттың қалыптасуы — саяси процестің қалыптасуының мәнді аспектісі. Саяси партиялардың. сайланбалы мемлекеттік құрылымдардың электоратқа тәуелділігі — саяси шынайылық. Сондықтан үкіметтің қалыптасуына, олардың шешім қабылдауына, ол шешімдердің жүзеге асуына ықпал етуге қабілетті барлық күштердің сайлау процесіне қатысуын қамтамасыз ететін сайлау туралы заңды жетілдіре түсу қажет. Осы жағдайда, сайлауларға азаматтардың саналы қатынасу деңгейін ескерген жөн, өйткені сайлау — саяси қатынастардың барлық субъектілері үшін сайлау туралы заңмен шектелген ерікті қызмет алаңы болып табылады Саяси процестің маңызды тұстары шешімдерді қабылдау жөне оларды жүзеге асыру үшін қажетті еріктің көңіл-күйін жасақтау болып табылады. Мұнда да қоғамның демократиялық саяси мәдениеті мен оны азаматтардың игеру дәрежесі шешуші мәнге ие. Саяси процеске қатысушылардың саяси мәдениеті ғана шешімдердің жетілгендігін, жауапкершілігі мен байсалдылығын анықтайды, ал олардың еріктік көңіл-күйі әлеуметтік сақтық пен сыншылдықпен байланысты. Саяси процестің ақырғы кезеңі саяси қатынастар субъекгілері қабылдаған шешімдердің жүзеге асуы болып табылады. Мұнда да саяси мәдениет саяси процестің мазмұнын анықтайды, шешуші түрғыда субъектілерге ықпалын тигізеді, олар қолданатын формалар, методтар мен құралдарды және олардың әрекеттерінің нәтижелілігін анықтайды. Алайда осындағы ескеретін нәрсе, көп жағдайда мақсатқа жету саясаткерлер үшін шешуші мәнге ие болғанымен, қол жеткізілген нәтиже, жүзеге асқан мақсат оның барысында қолданылған кез келген құралды ақтай бермейді. Саясаттанулық түрғыдан алғанда қандай құралдар мен метод- тар арқылы мақсатқа жеткені және осы ретте саяси практиканың субъектісі қалай қалыптасқаны айтарлықгай маңызды, өйткені жеткен мақсат — үздіксіз саяси процестегі өтпелі кезең ғана, ал адамдардың тіршілік әрекетіндегі қызмет етуші саяси мәдениет мәні бойынша оның фундамен- талдігі , мәңгі негізі болып табылады. Демокрит айтып кеткендей, "азаматтық соғыс жауласушы екі жақтың қайсысына болса да қасірет. Өйткені оның салдары женуші үшін де, жеңілуші үшін де бірдей".
ДЕГУСТАТОР — специалист, определяющий на вкус качество пищевых продуктов. Дегуста́ция — это кулинарный термин, означающий «внимательное оценивание вкуса различных продуктов» и сосредоточение внимания на вкусовой системе, ощущениях, высоком кулинарном искусстве и хорошей компании. Дегустация вина отличается от дегустации крепких спиртных напитков. Вино полагается попробовать разболтав глоток во рту и сплюнуть, крепкие спиртные напитки зачастую не имеют ярко выраженного вкуса и дегустируются по запаху. Выбор образцов сыров дома или в ресторане также может называться дегустацией. Как правило, выбирались три-четыре разновидности, включая полутвёрдый сыр, козий сыр и голубой сыр. Острые сорта, как правило, пробовали в последнюю очередь. Дегустации часто используются как средство стимулирования сбыта, выведения нового товара на рынок. Дегустации результативны для недорогих товаров с коротким циклом покупки.
Dégustation is a culinary term meaning a careful, appreciative tasting of various foods and focusing on the gustatory system, the senses, high culinary art and good company. Dégustation is more likely to involve sampling small portions of all of a chef's signature dishes in one sitting. Usually consisting of eight or more courses, it may be accompanied by a matching wine degustation which complements each dish.
ДЕКАРТ РЕНЕ — основоположник учения о рефлексах. Рене́ Дека́рт (фр. René Descartes [ʁəˈne deˈkaʁt], лат. Renatus Cartesius — Картезий; 31 марта 1596, Лаэ (провинция Турень), ныне Декарт (департамент Эндр и Луара) — 11 февраля 1650, Стокгольм) — французский философ, математик, механик, физик и физиолог, создатель аналитической геометрии и современной алгебраической символики, автор метода радикального сомнения в философии, механицизма в физике, предтеча рефлексологии.
René Descartes (/ˈdeɪˌkɑːrt/; French: [ʁəne dekaʁt]; Latinized: Renatus Cartesius; adjectival form: "Cartesian"; 31 March 1596 – 11 February 1650) was a French philosopher, mathematician, and scientist. Dubbed the father of modern western philosophy, much of subsequent Western philosophy is a response to his writings, which are studied closely to this day. He spent about 20 years of his life in the Dutch Republic. Descartes's Meditations on First Philosophy continues to be a standard text at most university philosophy departments. Descartes's influence in mathematics is equally apparent; the Cartesian coordinate system—allowing reference to a point in space as a set of numbers, and allowing algebraic equations to be expressed as geometric shapes in a two- or three-dimensional coordinate system (and conversely, shapes to be described as equations)—was named after him. He is credited as the father of analytical geometry, the bridge between algebra and geometry, used in the discovery of infinitesimal calculus and analysis. Descartes was also one of the key figures in the scientific revolution. Descartes refused to accept the authority of previous philosophers, and refused to trust his own senses. He frequently set his views apart from those of his predecessors. In the opening section of the Passions of the Soul, a treatise on the early modern version of what are now commonly called emotions, Descartes goes so far as to assert that he will write on this topic "as if no one had written on these matters before". Many elements of his philosophy have precedents in late Aristotelianism, the revived Stoicism of the 16th century, or in earlier philosophers like Augustine. In his natural philosophy, he differs from the schools on two major points: First, he rejects the splitting of corporeal substance into matter and form; second, he rejects any appeal to final ends—divine or natural—in explaining natural phenomena. In his theology, he insists on the absolute freedom of God's act of creation. Descartes laid the foundation for 17th-century continental rationalism, later advocated by Baruch Spinoza and Gottfried Leibniz, and opposed by the empiricist school of thought consisting of Hobbes, Locke, Berkeley, and Hume. Leibniz, Spinoza and Descartes were all well-versed in mathematics as well as philosophy, and Descartes and Leibniz contributed greatly to science as well. His best known philosophical statement is "Cogito ergo sum" (French: Je pense, donc je suis; I think, therefore I am), found in part IV of Discourse on the Method (1637; written in French but with inclusion of "Cogito ergo sum") and §7 of part I of Principles of Philosophy (1644; written in Latin).
Рене Декарт(фр. René Descartes [ʁəˈne deˈkaʁt], лат. Renatus Cartesius; (1596-1650жж.) — француз ғалымы, философ, математик, физик және физиолог. Ол қазіргі заман математикасының дамуына зор үлес қосып, Геометриялық координаттар жүйесін формулаға айналдыруы арқылы "аналитикалық геометрияның атасы" деп аталды. Ол дуализмдік (қоснегізді) идеалистік философия жүйесін жасап, әйгілі "Ойлағандықтан бармын" (ойлау болмысты анықтайтын бірегей негіз) нақылын тұжырымдады. Ол анық, толық ақиқатқа жету үшін "бәрінен күдіктену" әдіснамасын жасап, қазіргі заманғы батыс философиясының рационализм бағытының көшбасшысы болды.
ДЕМОГРАФИЧЕСКИЙ ВЗРЫВ — резкое ускорение темпов роста населения.
POPULATION EXPLOSION is a sharp acceleration of rates of increase of population.
Демографияның атылысы - халықтың өсуінің шапшаңдығының шақырайған үдеуі.
ДЕМОГРАФИЯ — наука о закономерностях воспроизводства населения в общественно-исторической обусловленности этого процесса.
DEMOGRAPHY is science about conformities to law of reproduction of population in the общественно-исторической conditionality of this process.
Демография - туралы халықтың жаңғырт- заңдылықтарында осы үдерістің общественно-исторической кесімдісінде ғылым.
ДЕНДРИТ — отросток нейрона, передающий возбуждение к телу нейрона.

Dendrites (from Greek δένδρον déndron, "tree") (also dendron) are the branched projections of a neuron that act to propagate the electrochemical stimulation received from other neural cells to the cell body, or soma, of the neuron from which the dendrites project. Electrical stimulation is transmitted onto dendrites by upstream neurons (usually their axons) via synapses which are located at various points throughout the dendritic tree. Dendrites play a critical role in integrating these synaptic inputs and in determining the extent to which action potentials are produced by the neuron. Dendrites are one of two types of protoplasmic protrusions that extrude from the cell body of a neuron, the other type being an axon. Axons can be distinguished from dendrites by several features including shape, length, and function. Dendrites often taper off in shape and are shorter, while axons tend to maintain a constant radius and be relatively long. Typically, axons transmit electrochemical signals and dendrites receive the electrochemical signals. Although, some types of neurons in certain species lack axons and simply transmit signals via their dendrites. Dendrites provide an enlarged surface area to receive signals from the terminal buttons of other axons, and the axon also commonly divides at its far end into many branches, each of which ends in a nerve terminal, allowing for a chemical signal to pass simultaneously to many target cells. Synapses involving dendrites can be axodendritic, involving an axon signaling to a dendrite, or dendrodendritic, involving signaling between dendrites. Dendritic branching is also called "dendritic arborization" and "dendritic ramification. " (The term "dendritic arborization" describes the branching of dendrites as looking like the many branches of a tree.) When an electrochemical signal stimulates a neuron it causes changes in the electrical potential across the neuron’s plasma membrane. This change in the membrane potential will passively spread across the dendrite but becomes weaker with distance without an action potential. The action potential propagates the electrical activity along the membrane of the dendrite to the cell body and then afferently down the axon to the terminal buttons where it crosses the synapse. Certain classes of dendrites contain small projections referred to as dendritic spines that increase receptive properties of dendrites to isolate signal specificity. Increased neural activity and the establishment of long-term potentiation at dendritic spines change the size, shape, and conduction. This ability for dendritic growth is thought to play a role in learning and memory formation. There can be as many as 15,000 spines per cell, each of which serves as a postsynaptic process for individual presynaptic axons. Dendritic branching can be extensive and in some cases is sufficient to receive as many as 100,000 inputs to a single neuron. There are three main types of neurons; multipolar, bipolar, and unipolar. Multipolar neurons, such as the one shown in the image, are composed of one axon and many dendritic trees. Pyramidal cells are multipolar cortical neurons with pyramid shaped cell bodies and large dendrites called apical dendrites that extend to the surface of the cortex. Bipolar neurons have one axon and one dendritic tree at opposing ends of the cell body. Unipolar neurons have a stalk that extends from the cell body that separates into two branches with one containing the dendrites and the other with the terminal buttons. Unipolar dendrites are used to detect sensory stimuli such as touch or temperature. The morphology of dendrites such as branch density and grouping patterns are highly correlated to the function of the neuron. Malformation of dendrites is also tightly correlated to impaired nervous system function.
ДЕРМА — собственно кожа, образована соединительной тканью, содержащей множество упругих волокон, которые придают ей эластичность — способность растягиваться и возвращаться в прежнее состояние. В этом слое кожи находятся рецепторы, сальные и потовые железы, волосяные фолликулы, кровеносные и лимфатические сосуды.

Де́рма (лат. dermis, от греч. δέρμα — кожа), ко́риум (лат. corium, от греч. κόριον — кожа), ку́тис — собственно кожа, соединительнотканная часть кожи у позвоночных животных и человека, расположенная между эпидермисом и нижележащими органами, с которыми дерма более или менее подвижно связана посредством подкожной рыхлой соединительной ткани, часто богатой жировыми отложениями. The dermis is a layer of skin between the epidermis (with which it makes up the cutis) and subcutaneous tissues, that primarily consists of dense irregular connective tissue and cushions the body from stress and strain. It is divided into two layers, the superficial area adjacent to the epidermis called the papillary region and a deep thicker area known as the reticular dermis.[1] The dermis is tightly connected to the epidermis through a basement membrane. Structural components of the dermis are collagen, elastic fibers, and extrafibrillar matrix.[2] It also contains mechanoreceptors that provide the sense of touch and thermoreceptors that provide the sense of heat. In addition, hair follicles, sweat glands, sebaceous glands, apocrine glands, lymphatic vessels and blood vessels are present in the dermis. Those blood vessels provide nourishment and waste removal for both dermal and epidermal cells.

ДИАГНОЗ — определение (распознавание) болезни или травмы, на основе всестороннего исследования больного.
A DIAGNOSIS is determination (recognition) of illness or trauma, on the basis of all-round research of patient.
Диагноз - аурудың немесе жарақаттың ұйғарымі (распознавание), бас негіз аурудың қырлы зертте-.
ДИАСТОЛА — фаза сердечного цикла, когда мышцы сердца расслабляются, а камеры заполняются кровью. Диастола — одно из состояний сердечной мышцы при сердцебиении, а именно расслабленное в интервале между сокращениями (систолами). Кровяное давление в момент диастолы записывается вторым после систолического, например, в записи давления «120/80» 80 — это диастолическое давление. Диастола (от греч. diastole — расширение) — расширение полостей сердца (связано с расслаблением мышц предсердий и желудочков), во время которого оно заполняется кровью; вместе с систолой (сокращением) составляет цикл сердечной деятельности. При этом открыты митральный и трёхстворчатый клапаны, а лёгочный и аортальный клапаны закрыты. При наступлении смерти сердце находится в состоянии диастолы.
Diastole /daɪˈæstəliː/ is the part of the cardiac cycle when the heart refills with blood following systole (contraction). Ventricular diastole is the period during which the ventricles are filling and relaxing, while atrial diastole is the period during which the atria are relaxing. The term diastole originates from the Greek word διαστολη, meaning dilation. Diastole is closely related to the phenomenon of recoil within ballistics.
Диастола (гр. diastole зылу, кеңею) - жүрекше мен Қарынша бұлшық еттерінің босаң - суынан жүрек қуысының кеңеюі нәтижесінде ол қанға толады. Жүрекшелер мен қарыншалардың бір қалыпта систола мен диастола Жүрек іс-әрекетінің циклін құрайды, Адамда 1 минутына 75 рет жиырылу кезінде жүрекшенің диастола 0,7 сек қарыншаның диастола 0,5 сек созылады.
ДИАФРАГМА — мышечная перегородка, разделяющая грудную полость от брюшной. Принимает участие в дыхании.
A DIAPHRAGM is a muscular partition dividing a pectoral cavity from abdominal one. Takes part in breathing.
Диафрагма - алқымның полость брюшной бөл- мышечная перегородка. Демде араласады.
ДИОПТРИИ — единица измерения преломляющей кривизны линзы.
DIOPTERS are unit of refractive curvature of lens.
Диоптрии - преломляющей қисықтық линзы өлшем бірлігім.
ДИСБАКТЕРИОЗ — особое заболевание, связанное с ухудшением условий жизнедеятельности кишечной палочки, которое происходит при неправильном питании или необоснованном применении антибиотиков. Возникает благоприятная среда для развития гнилостной или бродильной микрофлоры. Дисбиоз кишечника связывают с различными заболеваниями, такими как воспалительное расстройство кишечника, поскольку при воспалении кишечника может возникать дисбаланс кишечной микрофлоры, или синдром хронической усталости.
Dysbiosis (also called dysbacteriosis) is a term for a microbial imbalance or maladaptation on or inside the body, such as an impaired microbiota. For example, a part of the human microbiota, such as the skin flora, gut flora, or vaginal flora, can become deranged, with normally dominating species underrepresented and normally outcompeted or contained species increasing to fill the void. Dysbiosis is most commonly reported as a condition in the gastrointestinal tract, particularly during small intestinal bacterial overgrowth (SIBO) or small intestinal fungal overgrowth (SIFO). It has been reported to be associated with illnesses, such as periodontal disease, inflammatory bowel disease, chronic fatigue syndrome, obesity, cancer, bacterial vaginosis, and colitis. Typical microbial colonies found on or in the body are normally benign or beneficial. These beneficial and appropriately sized microbial colonies carry out a series of helpful and necessary functions, such as aiding in digestion. They also help protect the body from the penetration of pathogenic microbes. These beneficial microbial colonies compete with each other for space and resources and outnumber human cells by a factor 10:1.
ДИАПАЗОН УСТОЙЧИВОСТИ — диапазон условий в пределах которого организм или популяция могут жить и размножаться (диапазон температур, влажности, концентрации биогенов и др.).
ДИССОЦИАЦИИ — распад частицы (молекулы, радикала, иона) на несколько более простых частиц.
DISSOCIATIONS are disintegration of particle (molecule, radical, ion) on some more simple particles.
Диссоциации - бөлшек (молекулы, радикала, иона) на бірнеше астам жай бөлшектердің ыдыра-.
ДЫХАНИЕ — процесс обмена газов между клетками и окружающей средой. Дыха́ние (лат. respiratio) — основная форма диссимиляции у животных, растений и многих микроорганизмов. Дыхание — это физиологический процесс, обеспечивающий нормальное течение метаболизма (обмена веществ и энергии) живых организмов и способствующий поддержанию гомеостаза (постоянства внутренней среды), получая из окружающей среды кислород (О2) и отводя в окружающую среду в газообразном состоянии некоторую часть продуктов метаболизма организма (СО2, H2O и другие). В зависимости от интенсивности обмена веществ человек выделяет через лёгкие в среднем около 5 — 18 литров углекислого газа (СО2), и 50 граммов воды в час. А с ними — около 400 других примесей летучих соединений, в том числе и ацетон. В процессе дыхания богатые химической энергией вещества, принадлежащие организму, окисляются до бедных энергией конечных продуктов (диоксида углерода и воды), используя для этого молекулярный кислород. Под внешним дыханием понимают газообмен между организмом и окружающей средой, включающий поглощение кислорода и выделение углекислого газа, а также транспорт этих газов внутри организма по системе дыхательных трубочек (трахейнодышащие насекомые) или в системе кровообращения. Клеточное дыхание включает биохимические процессы транспортировки белков через клеточные мембраны; а также собственно окисление в митохондриях, приводящее к преобразованию химической энергии пищи. У организмов, имеющих большие площади поверхности, контактирующие с внешней средой, дыхание может происходить за счёт диффузии газов непосредственно к клеткам через поры (например, в листьях растений, у полостных животных). При небольшой относительной площади поверхности транспорт газов осуществляется за счёт циркуляции крови (у позвоночных и других) либо в трахеях (у насекомых).
Breathing is the process that moves air in and out of the lungs, or oxygen through other respiratory organs such as gills. For organisms with lungs, breathing is also called ventilation, which includes both inhalation and exhalation. Breathing is one part of physiological respiration required to sustain life. Aerobic organisms of birds, mammals, and reptiles—require oxygen to release energy via cellular respiration, in the form of the metabolism of energy-rich molecules such as glucose. Breathing is only one of the processes that deliver oxygen to where it is needed in the body and remove carbon dioxide. Another important process involves the movement of blood by the circulatory system. Gas exchange occurs in the pulmonary alveoli by passive diffusion of gases between the alveolar gas and the blood in lung capillaries. Once these dissolved gases are in the blood, the heart powers their flow around the body (via the circulatory system). The medical term for normal relaxed breathing is eupnea. In addition to removing carbon dioxide, breathing results in loss of water from the body. Exhaled air has a relative humidity of 100% because of water diffusing across the moist surface of breathing passages and alveoli. When a person exhales into very cold outdoor air, the moisture-laden atmosphere from the lungs becomes chilled to the point where the water condenses into a fog, making the exhale visible by anyone.
Тынысалуға арналған қорытынды. Тынысалу дегеніміз - ағза мен қоршаған орта арасындағы газ алмасу үдерісі. Құнарлы заттардан энергия алу үшін оттегі қажет. Сондықтан тыныс алу үнемі жүзеге асып тұруы тиіс. Тынысалу жүйесінің орталық мүшесі - өкпе. Одан басқа ауа жолдары: мұрын қуысы, ауыз қуысы, аңқа, жұтқыншақ, көмей, кеңірдек және ауатамырлар қажет. Ауа тарататын барлық жолдар ішкі жағынан кірпікшелі эпителиймен астарланған, ол кірпікшелердің қимылымен қатты тозаң бөлшектерін шығарып тастайды. Мұрын қуысы қантарату қылтамырларымен мейлінше жабдықталған және оны иіс сезу рецепторлары бар сілемейлі, кірпікшелі эпителий астарлайды. Сондықтан ауа мұрын қуысында шаң мен ұсақ ағзалардан тазартылып, дене температурасын қабылдайды, оның иісін анықтайды. Ауыз қуысы дегеніміз — тынысалу жүйесінің мұрын уақытша жұмыс істемеген кезде (мұрын бітелгенде, мұрыннан қақ бөлінгенде, қан ақанда, т.б.) пайдаланылатын сақтама жолы. Аңқа дегеніміз - ауыз және мұрын қуыстарының қосылған жері. Ол тынысалу және асқорыту жүйесінің ортақ бөлімі - жұтқыншаққа ұласады. Жұтқыншақтың соңғы ұшы тармақталады. Бір тармағы — өңешке қарай, екіншісі көмекейге астасады. Көмей (көмекей) шеміршектерден түзілген, олардың ең үлкені қалқанша шеміршек (еркекте өндіршек). Мүның арасындағы маңызды шеміршек - көмей қақпашығы (көмей шодыры). Ол асты көмейге жібермей, өңешке қарай бағыттайды. Көмекей құрамына шеміршектерден басқа дауыстық ағзалар жиынтығы енеді. Ол екі сілемейлі дыбыстық байламнан құралады да, олардың аралығында дыбыстық саңылау орналасады. Әңгімелесу кезінде саңылауды байламдар жауып қалады да ауа олар арқылы күшпен қысылып шығып, дыбыс түзіледі. Байламдар неғұрлым (көмейден үлкен) ұзын болса, дыбыс соғұрлым жуан болады. Дыбыстың еркекте-жуан, әйелде көбінесе жіңішке болатыны сондықтан
ДЫХАНИЕ КЛЕТОЧНОЕ — химический процесс распада органических молекул в клетке с выделением энергии, необходимой для жизнедеятельности. У большинства организмов это катализируемое ферментами многоступенчатое разложение глюкозы в присутствии кислорода до диоксида углерода и воды.
Cellular respiration is a set of metabolic reactions and processes that take place in the cells of organisms to convert biochemical energy from nutrients into adenosine triphosphate (ATP), and then release waste products.[1] The reactions involved in respiration are catabolic reactions, which break large molecules into smaller ones, releasing energy in the process, as weak so-called "high-energy" bonds are replaced by stronger bonds in the products. Respiration is one of the key ways a cell releases chemical energy to fuel cellular activity. Cellular respiration is considered an exothermic redox reaction which releases heat. The overall reaction occurs in a series of biochemical steps, most of which are redox reactions themselves. Although technically, cellular respiration is a combustion reaction, it clearly does not resemble one when it occurs in a living cell because of the slow release of energy from the series of reactions. Nutrients that are commonly used by animal and plant cells in respiration include sugar, amino acids and fatty acids, and the most common oxidizing agent (electron acceptor) is molecular oxygen (O2). The chemical energy stored in ATP (its third phosphate group is weakly bonded to the rest of the molecule and is cheaply broken allowing stronger bonds to form, thereby transferring energy for use by the cell) can then be used to drive processes requiring energy, including biosynthesis, locomotion or transportation of molecules across cell membranes.
Биологиялық тотығу жөніндегі мəліметтің алғашқы нышандарын тірі ағзалардың қоректі пайдалануындағы ауаның қызметі жайлы ертедегі адамдардың ұғымынан байқауға болады. Мысалы, Леонардо да Винчи (1452-1519) ең алғашқылардың бірі болып ұлы жаңалық ашты, ол жалындап от жанатын ортада ғана тірі ағзалар тіршілік ете алады деген пікір айтты.
ДЫХАНИЕ ЛЁГОЧНОЕ — обеспечивает газообмен между воздухом и кровью.

BREATHING ЛЕГОЧНОЕ - provides the interchange of gases between air and blood.
Дем легочное - газообмен ауаның және қанның арасында қамсыздандырады.

Е
Естественный отбор
Natural selection
Табиғи сұрып

ЕСТЕСТВЕННЫЙ ОТБОР - концепция, сформулированная Чарльзом Дарвином. Согласно которой особи, наименее приспособленные для выживания в данных условиях, устраняются, уступая место более сильным и способным более успешно передавать свои признаки потомству.
A natural selection is the conception set forth by Charles by Darwin. In obedience to a that individual, the least adjusted for a survival in these terms, removed, yielding to a place prepotent and capable more successfully to pass to the signs posterity.
Табиғи сұрып - Чарльзом Дарвином тұжырымда- тұжырымдама. согласно нешінші особи, үшін күн көр- үшін наименее ырықшыл ара айтылмыш шарттарда, серпійді, астам күшті және алғыр астам ойдағыдай жұқтыр- өзінің белгілерді жыныс орын бере.

ЕВГЕНИКА - научное направление, основанное Гальтоном и ставящее своей целью улучшение человеческого рода путем создания препятствий для воспроизведения "неприспособленных" и, напротив, благоприятных условий для воспроизведения наиболее одаренных. В настоящее время евгенику можно рассматривать как комплекс мероприятий, направленных на профилактику генетических аномалий. Во многих странах действуют евгенические законы, запрещающие, например, кровосмесительство (инцест). Евге́ника (от др.-греч. εὐγενής — «хорошего рода, благородный») — учение о селекции применительно к человеку, а также о путях улучшения его наследственных свойств. Учение было призвано бороться с явлениями вырождения в человеческом генофонде. Это учение в современном его понимании зародилось в Англии, его лидером был Френсис Гальтон — двоюродный брат Чарльза Дарвина. Именно Гальтон придумал термин «евгеника». Гальтон намеревался сделать евгенику, которая, по его мнению, подтверждала право англосаксонской расы на мировое господство, «частью национального сознания, наподобие новой религии». Евгеника была широко популярна в первые десятилетия XX века, но впоследствии стала ассоциироваться с нацистской Германией, отчего её репутация значительно пострадала. В послевоенный период евгеника попала в один ряд с нацистскими преступлениями, такими как расовая гигиена, эксперименты нацистов над людьми и уничтожение «нежелательных» социальных групп. Однако к концу XX века развитие генетики и репродуктивных технологий снова подняли вопрос о значении евгеники и её этическом и моральном статусе в современную эпоху. В современной науке многие проблемы евгеники, особенно борьба с наследственными заболеваниями, решаются в рамках генетики человека.
Eugenics (/juːˈdʒɛnɪks/; from Greek εὐγενής eugenes "well-born" from εὖ eu, "good, well" and γένος genos, "race, stock, kin") is a set of beliefs and practices that aims at improving the genetic quality of the human population. It is a social philosophy advocating the improvement of human genetic traits through the promotion of higher rates of sexual reproduction for people with desired traits (positive eugenics), or reduced rates of sexual reproduction and sterilization of people with less-desired or undesired traits (negative eugenics), or both. Alternatively, gene selection rather than "people selection" has recently been made possible through advances in gene editing (e.g. CRISPR). The exact definition of eugenics has been a matter of debate since the term was coined. The definition of it as a "social philosophy"—that is, a philosophy with implications for social order—is not universally accepted, and was taken from Frederick Osborn's 1937 journal article "Development of a Eugenic Philosophy". While eugenic principles have been practiced as far back in world history as Ancient Greece, the modern history of eugenics began in the early 20th century when a popular eugenics movement emerged in the United Kingdom and spread to many countries, including the United States, Canada and most European countries. In this period, eugenic ideas were espoused across the political spectrum. Consequently, many countries adopted eugenic policies meant to improve the genetic stock of their countries. Such programs often included both "positive" measures, such as encouraging individuals deemed particularly "fit" to reproduce, and "negative" measures such as marriage prohibitions and forced sterilization of people deemed unfit for reproduction. People deemed unfit to reproduce often included people with mental or physical disabilities, people who scored in the low ranges of different IQ tests, criminals and deviants, and members of disfavored minority groups. The eugenics movement became negatively associated with Nazi Germany and the Holocaust when many of the defendants at the Nuremberg trials attempted to justify their human rights abuses by claiming there was little difference between the Nazi eugenics programs and the US eugenics programs. In the decades following World War II, with the institution of human rights, many countries gradually abandoned eugenics policies, although some Western countries, among them the United States, continued to carry out forced sterilizations.
Евгеника - биологияның адамды генетикалық әдістермен жақсарту мүмкіншіліктерін баяндайтын саласы. Алғашқы селекциялық Евгеника, (1900-1930 жж.) күшпен көбейту немесе кейбір «тандамалы» нәсілдерін сақтап қалу мақсатында жеке бір адамдарды стерилизациялауға негізделген әдістерді ұсынады. Осы заманға онтайлы евгеника дәл адамгершілік, әдептілік қатынасында адамның генофондық сақтау үшін, денсаулығын жақсартып өмірін ұзарту үшін гендік инженерияға үміт артады. Евгеника— адамның түқымқуалаушылығы және оны жақсарту жолдары туралы адам генетикасы мен медициналық генетиканы пайдалануға шақыратын ілім. Евгениканың кейбір бағыттары нәсілшілдік пен «өлеуметтік дарвинизм" ағымдарының теріс идеяларын пайдалана отырып, адамдардың мәдени теңсіздігі олардың психо-физиологиялық айырмашылықтарына байланысты және адамдардың "жаңа тұқымын" шығару керек деген антигумандық кағидаларды ұстанған. Бірақ Евгениканың және оның жаңғыртылған қазіргі бағыттарында көптеген маңызды адамдық мәселелер көтерілген. Неоевгениканың өкілдері (П.Рамсей, Ч.Фрэнкель, Дж. Ледерборг, Д. Рорвик, М. Эбон және т.б) тұқымдық инженерияның қойған жаңа мәселелеріне назар аударады. "Жасалып жатқан адам" еңбегінде Г.Рамрсей зиянды түқымдық мутацияларға қарсы күрес қажеттігін алғай қойды, сонымен бірге ол адам "фенотипін" жөндеу, жасанды пробиркалық нәресте, тұқымдық бақылау калық, демографиялык кысымды азайту мәселелерін гуманизм мен этика талаптарына сай шешуді қалайды. Ч.Френкель "Евгеника елесі" деген мақаласында биомедициналық биоэтикаға тәуелді болуын жақтап, жаңа евгеникалық жобалардың құндылықтарынан лашақтамауын қолдайды. Бірақ адамдарды генетикалық жолмен модификациялау көптеген гуманитарлық және этикалық қиындықтармен кездесті. М. Эбон "Адамда клондау; тамаша жаңа үміт немесе жаңа үрей" еңбегінде бұл мәселеге үлкен байыппен қарауға шақырады. Евгениканың қағидаларын алғаш белгілеп берген - Ф.Гальтон. Өзінің "Таланттың тұқым қуалаушығы" атты кітабында мықты еркектер мен дені сау әйелдер арасындағы неке ақыр аяғында дарынды нәсілдің пайда болуына алып келеді деп болжады. 1926 жылы негізі қаланған американдық евгеникалық қоғам Гальтон теорияларын қолдады.
Ж
Жизнь
Life
Өмір

ЖИЗНЬ — активная форма существования материи, в некотором смысле высшая по сравнению с её физической и химической формами существования; совокупность физических и химических процессов, протекающих в клетке, позволяющих осуществлять обмен веществ и её деление (вне клетки жизнь не существует, вирусы проявляют свойства живой материи только после переноса генетического материала в клетку). Приспосабливаясь к окружающей среде, живая клетка формирует всё многообразие живых организмов. Основной атрибут живой материи — генетическая информация, используемая для репликации. Более или менее точно определить понятие «жизнь» можно только перечислением качеств, отличающих её от нежизни. На текущий момент нет единого мнения относительно понятия жизни, однако учёные в целом признают, что биологическое проявление жизни характеризуется: организацией, метаболизмом, ростом, адаптацией, реакцией на раздражители и воспроизводством. Также можно сказать, что жизнь является характеристикой состояния организма. Также под словом «жизнь» понимают период существования отдельно взятого организма от момента возникновения до его смерти. Существует более ста определений понятия «жизнь», и многие из них противоречат друг другу. Жизнь может определяться через такие слова как «система», «вещество», «сложность (информации)», «(само-)воспроизведение», «эволюция», и т. д. Минимальное определение, согласующееся с 123 определениями: жизнь это самовоспроизведение с изменениями (англ. Life is self-reproduction with variations).Фридрих Энгельс дал следующее определение: «Жизнь есть способ существования белковых тел, существенным моментом которого является постоянный обмен веществ с окружающей их внешней природой, причем с прекращением этого обмена веществ прекращается и жизнь, что приводит к разложению белка». Жизнь можно определить как активное, идущее с затратой полученной извне энергии, поддержание и самовоспроизведение молекулярной структуры. Русский ученый М. В. Волькенштейн дал новое определение понятию жизнь: «Живые тела, существующие на Земле, представляют собой открытые, саморегулирующиеся и самовоспроизводящиеся системы, построенные из биополимеров — белков и нуклеиновых кислот»Согласно взглядам одного из основоположников танатологии М. Биша, жизнь — это совокупность явлений, сопротивляющихся смерти. С точки зрения второго начала термодинамики, жизнь — это процесс или система, вектор развития которой противоположен по направлению остальным, «неживым» объектам вселенной, и направлен на уменьшение собственной энтропии. В. Н. Пармон дал следующее определение: «Жизнь — это фазово-обособленная форма существования функционирующих автокатализаторов, способных к химическим мутациям и претерпевших достаточно длительную эволюцию за счёт естественного отбора».По Озангеру и Моровицу (англ.)русск.: «Жизнь есть свойство материи, приводящее к сопряженной циркуляции биоэлементов в водной среде, движимая, в конечном счете, энергией солнечного излучения по пути увеличения сложности». Существуют также кибернетические определения жизни. По определению А. А. Ляпунова, жизнь — это «высокоустойчивое состояние вещества, использующее для выработки сохраняющих реакций информацию, кодируемую состояниями отдельных молекул». Существует и физиологическое определение жизни, данное в 1929 году А. Ф. Самойловым, которое не было великим учёным до конца исследовано: «Жизнь — это замкнутый круг рефлекторной деятельности». Разрыв данного круга в любом его месте (состояние «комы») означает резкое ограничение параметров жизни или даже отсутствие жизни. Сейчас можно несколько расширить данное понятие и указать причины, от которых зависит данный «замкнутый круг». А именно: состояние внешней среды, «власти воли».
LIFE is an active form of existence of matter, in a manner higher as compared to her physical and chemical the forms of existence; totality of physical and chemical processes, aleak in a cage, allowing to carry out metabolism and her division (out of cage life does not exist, viruses show properties of the organized matter only after the transfer of genetic material check). Adapting to the environment, a living cage forms all variety of living organisms. A basic attribute of the organized matter is the genetic information used for репликации. More or less exactly to define a concept "life" it is possible only enumeration of internalss distinguishing her from unlife. Now there is not single opinion in relation to the concept of life, however scientists acknowledge on the whole, that the biological display of life is characterized: by organization, metabolism, height, adaptation, reaction on irritants and reproduction[4]. It is also possible to say that life is description of the state…
ӨМІР — белсенді нысаны материяның өмір сүру, бір мағынада жоғары салыстырғанда оның физикалық және химиялық нысандары жұмыс істеуін; жиынтығы физикалық және химиялық процестерді торда жүзеге асыруға мүмкіндік беретін зат алмасу және оны бөлу (тыс жасушалар өмір жоқ, вирустар танытады қасиеттері тірі материяның ғана ауыстырғаннан кейін генетикалық материалдың тор). Приспосабливаясь қоршаған ортаға, тірі клетка қалыптастырады барлық тірі организмдердің көп түрлілігі. Негізгі атрибут тірі материя — генетикалық-ақпараттық жүйелер…
ЖЕЛТОК (Vitellus) - содержимое яйца, которое служит питанием для развивающегося эмбриона.
YOLK (Vitellus) is content of egg that serves as a feed for a developing embryo.
Желток (Vitellus) - жұмыртқаның содержимое нәрмен дамы- тұқымның қызмет ет-.
ЖИВОРОДЯЩИЙ (Viviparous) - данный термин применяется по отношению к животным (в том числе и к большинству млекопитающих), у которых эмбрион развивается в организме матери, так что детеныши появляются на свет живыми, а не из отложенных самкой яиц.
this VIVIPAROUS (Viviparous) term is used in relation to animals (including to most mammals) at that an embryo develops in the organism of mother, so that babies bear living, but not from the eggs set aside by a female.
живородящий (Viviparous) айтылмыш термин ша қатынас к, бас нешінші тұқым ара ананың бойында дамы- айуанаттарға (соның ішінде және млекопитающих көпшілігіне) қолданылатын, олай не детеныши тірі на нұрға деген бітеді, ал емес из самкой бөліп жина- жұмыртқа.
ЖГУТИК (Flagellum, Множ. Flagella) - тонкий, длинный, напоминающий по своему внешнему виду жгутик, вырост клетки, окруженный плазмалеммой имеется у некоторых клеток (например, у сперматозоидов и ряда одноклеточных организмов). Жгутитки выполняют функцию движения этих клеток.

Жгу́тик — поверхностная структура, присутствующая у многих прокариотических и эукариотических клеток и служащая для их движения в жидкой среде или по поверхности твёрдых сред. Жгутики прокариот и эукариот принципиально различаются: бактериальный жгутик имеет толщину 10—20 нм и длину 3—15 мкм, он пассивно вращается расположенным в мембране мотором; жгутики же эукариот толщиной до 200 нм и длиной до 200 мкм, они могут самостоятельно изгибаться по всей длине. У эукариот часто также присутствуют реснички, идентичные по своему строению жгутику, но более короткие (до 10 мкм).
A flagellum (/fləˈdʒɛləm/; plural: flagella) is a lash-like appendage that protrudes from the cell body of certain prokaryotic and eukaryotic cells. The word flagellum in Latin means whip. The primary role of the flagellum is locomotion but it also often has function as a sensory organelle, being sensitive to chemicals and temperatures outside the cell. Flagella are organelles defined by function rather than structure. There are large differences between different types of flagella; the prokaryotic and eukaryotic flagella differ greatly in protein composition, structure, and mechanism of propulsion. However, both can be used for swimming. An example of a flagellate bacterium is the ulcer-causing Helicobacter pylori, which uses multiple flagella to propel itself through the mucus lining to reach the stomach epithelium. An example of a eukaryotic flagellate cell is the mammalian sperm cell, which uses its flagellum to propel itself through the female reproductive tract. Eukaryotic flagella are structurally identical to eukaryotic cilia, although distinctions are sometimes made according to function and/or length.[7] Fimbriae can look similar but have different functions and are usually smaller.
З
Зародыш
Embryo

ЗАРОДЫШ - Эмбрио́н (др.-греч. ἔμβρυον), заро́дыш — ранняя стадия развития животного и человека, начиная от оплодотворённого яйца (зиготы). Зародышевое развитие, которое происходит обычно в яйцевых оболочках или особых органах организма матери, завершается появлением способности к самостоятельному питанию и активному передвижению. Зародышевое, или эмбриональное, развитие живого организма происходит либо в яйцевых оболочках вне организма матери, либо внутри него. В ходе этого развития из яйцеклетки возникает многоклеточный организм, состоящий из различных органов и тканей, который способен к самостоятельному существованию. У всех животных зародышевое развитие включает оплодотворение яйца или, в случае партеногенеза, его активацию, за которым следуют стадии дробления, гаструляции, органогенеза с последующим выходом из яйцевых оболочек или рождением.Оплодотворение происходит либо в организме матери, либо в водной среде. За оплодотворением следует дробление яйца, в ходе которого оно последовательно и многократно делится на бластомеры — сперва крупные, а затем всё более и более мелкие клетки. В итоге возникает многоклеточный организм — бластула. Цепь делений дробления создаёт предпосылки для возникновения дифференцировки, то есть различий между частями зародыша. Первичную дифференцировку обусловливает неодинаковый состав цитоплазмы клеток, возникших из разных участков яйца. Способность эмбриональных клеток к передвижениям также важна для формирования органов взрослого организма.На стадии гаструляции обособляются зародышевые листки, и в результате возникает трёхслойная структура — эктодерма (внешний слой), энтодерма (внутренний слой), мезодерма (промежуточный слой).Хотя на ранних стадиях развития эмбриональные клетки могут развиваться в различных направлениях, под действием ряда факторов они постепенно детерминируются (приобретают способность развиваться в лишь одном определённом направлении).
GERM - An embryo (other - Greek ἔμβρυον), a germ — an early stage of development of an animal and the person, beginning from the impregnated egg (zygote). Germinal development which happens usually in egg covers or special bodies of an organism of mother comes to the end with emergence of ability to independent food and active movement. Germinal, or embryonic, development of a live organism happens or in egg covers out of mother's organism, or in him. During this development from an ovum there is a metaphyte consisting of various bodies and fabrics which is capable to independent existence. At all animals germinal development includes fertilization of egg or, in case of a parthenogenesis, his activation which stages of crushing, a gastrulation, an organogenesis with the subsequent exit follow from egg covers or the birth. Fertilization happens or in mother's organism, or in the water environment. Fertilization is followed by crushing of egg during which it consistently and repeatedly shares on blastomer — at first large, and then smaller cages. As a result there is a metaphyte — a blastula. The chain of divisions of crushing creates prerequisites for emergence of a differentiation, that is distinctions between parts of a germ. Primary differentiation is caused by unequal composition of cytoplasm of the cages which have arisen from different sites of egg. Ability of embryonic cages to movements is also important for formation of bodies of an adult organism. At a stage of a gastrulation germinal leaves stand apart, and the three-layer structure — an ektoderma (an external layer), an entoderma (inside layer), a mesoderm (an intermediate layer) results. Though at early stages of development embryonic cages can develop in various directions, under the influence of a number of factors they are gradually determined (gain ability to develop in only one certain direction).
Ұрық - Эмбрион (др.-греч. жануарлар мен адамның ἔμβρυον), ұрық даму кезеңі - ерте бастап ұрықтандырған жұмыртқа (зиготаны). Әдетте, ол организмнің ұрық пайда болуына ж не белсенді жүріп-тұру қабілетін дамыту болып анасының көмегімен өздігінен жүріп-тұру қабілеті тамақтану яйцевых қабықтарында болады немесе ерекше органдарда аяқталады. Ұрық эмбриональное тірі организмнің дамуы организмнен тыс, не болып, не анасының яйцевых қабықтарында болады немесе оның ішіндегі. Бұл дамудың барысында пайда болады, ол әр түрлі органдар мен тіндердің ішінен көп жасушалы организм қабілетті ұрық тұратын өз бетінше өмір сүруіне. Жануарлардың барлығының ұрық сатысында жүреді, кейіннен партеногенезді жағдайда ұрықтандыру қамтиды, оған жұмыртқа немесе дамыту, оның белсендіру болып, не рождением.Оплодотворение яйцевых айтын шығуды немесе анасының сулы ортада не ұсақтау, адам организмінде органогенезді атайды. Ол бірнеше рет жұмыртқа ұрықтандырумен бөлшектеу үшін керек, оның барысында дәйекті де, содан кейін барған ірі бластомеры бөлінеді - алдымен ұсақ клеткалар. Нәтижесінде көп жасушалы организм - бластула туындайды. Тізбек бөліктер арасындағы айырмашылықтарды дифференцировки ұсақтау, яғни ры ты бөліктерінде пайда болуы үшін алғышарт жасайды. Мұның өзі әртүрлі торша плазмасыны бастапқы дифференцировку құрамы әр түрлі учаскелерін жұмыртқа жасушаларының, пайда болған. Сондай-ақ сатысында ұрық жапырақшалары үш қабатты және нәтижесінде ересек организма.На жекеленіп жатыр жасушаларының эмбриональных органдарын қалыптастырудың үшін маңызды орын ауыстыруларға қойылатын қабілеті атайды - эктодерма, энтодерма (ішкі қабаты), ортаңғы ұрық жапырақшасы (аралық қабат) .Хотя туындайды (сыртқы қабаты) құрылымы дамуының ертеректегі сатыларында, бірқатар факторлардың әсерінен әртүрлі бағыттарындағы эмбриональные жасушалары детерминируются (қабілеті, белгілі бір бағытта ғана дами алады) олар біртіндеп дами алады.
ЗАКАЛИВАНИЕ — постепенное приспособление организма к неблагоприятным условиям окружающей среды, в первую очередь — к холоду. Закаливание — метод физиотерапии по воздействию на организм человека различными природными факторами: воздухом, водой, солнцем, низкими и высокими температурами (относительно температуры тела) и пониженным атмосферным давлением, с целью повышения функциональных резервов организма и его устойчивости к неблагоприятному воздействию этих факторов. При действии факторов окружающей среды в организме возникает сложный физиологический комплекс ответных реакций, в котором участвуют не отдельные органы, а определённым образом организованные и соподчинённые между собой функциональные системы, направленные на поддержание температуры тела на постоянном уровне. Закаливание — испытанное средство укрепления здоровья. В основе закаливающих процедур лежит многократное воздействие тепла, охлаждения и солнечных лучей. При этом у человека постепенно вырабатывается адаптация к внешней среде. В процессе закаливания совершенствуется работа организма: улучшаются физико-химическое состояние клеток, деятельность всех органов и их систем. В результате закаливания увеличивается работоспособность, снижается заболеваемость, особенно простудного характера, улучшается самочувствие. В качестве закаливающих процедур широко используется пребывание и занятие спортом на свежем воздухе, а также водные процедуры (обтирание, обливание холодной водой, купание, контрастный душ). Наиболее сильная закаливающая процедура — моржевание (плавание в ледяной воде) — имеет ряд противопоказаний, особенно противопоказано: детям, подросткам и людям, постоянно страдающим заболеваниями верхних дыхательных путей. Моржеванию должна предшествовать подготовка организма, заключающаяся в регулярных обливаниях с постепенным снижением температуры воды. Одним из самых распространённых видов закаливания является хождение босиком. При длительных перерывах в закаливании его эффект снижается или теряется совсем. Начинать закаливание (любое из предложенных видов) нужно только после посещения и проверки врача, так как закаливание — это тренировка, а не лечение, и людям с заболеванием и со слабым иммунитетом подобные процедуры могут быть противопоказаны. Закаливание следует рассматривать как попытку приблизить образ жизни человека к естественному, не дать угаснуть врождённым адаптационным способностям организма.
Шынығу - организмнің ауа райының қолайсыз әсеріне төзімділігін арттыруға арналған шаралар жиынтығы. Шынығуға негізінен ауа, су, күн сәулесі пайдаланылады және бұлар дене шынықтыру жаттығуларымен байланыстырылса, шынықтырудың төзімділігі арта түседі.

ЗРЕНИЕ БИНОКУЛЯРНОЕ — зрение двумя глазами. Бинокуля́рное зре́ние (от лат. bini — «два» и лат. oculus — «глаз») — способность одновременно чётко видеть изображение предмета обоими глазами; в этом случае человек видит одно изображение предмета, на который смотрит, то есть это зрение двумя глазами, с подсознательным соединением в зрительном анализаторе (коре головного мозга) изображений полученных каждым глазом в единый образ. Создаёт объёмность изображения. Бинокулярное зрение также называют стереоскопическим. Если бинокулярное зрение не развивается, возможно зрение только правым или левым глазом. Такое зрение называется монокулярным. Возможно попеременное зрение: то правым, то левым глазом — монокулярное альтернирующее. Иногда встречается зрение двумя глазами, но без слияния в один зрительный образ — одновременное. Отсутствие бинокулярного зрения при двух открытых глазах внешне проявляется в виде постепенно развивающегося косоглазия.
Binocular vision is vision in which creatures having two eyes use them together. The word binocular comes from two Latin roots, bini for double, and oculus for eye. According to Fahle (1987), having two eyes confers six advantages over having one.
It gives a creature a spare eye in case one is damaged.
It gives a wider field of view. For example, humans have a maximum horizontal field of view of approximately 190 degrees with two eyes, approximately 120 degrees of which makes up the binocular field of view (seen by both eyes) flanked by two uniocular fields (seen by only one eye) of approximately 40 degrees.
It can give stereopsis in which binocular disparity (or parallax) provided by the two eyes' different positions on the head gives precise depth perception. This also allows a creature to break the camouflage of another creature.
It allows the angles of the eyes' lines of sight, relative to each other (vergence), and those lines relative to a particular object (gaze angle) to be determined from the images in the two eyes. These properties are necessary for the third advantage.
It allows a creature to see more of, or all of, an object behind an obstacle. This advantage was pointed out by Leonardo da Vinci, who noted that a vertical column closer to the eyes than an object at which a creature is looking might block some of the object from the left eye but that part of the object might be visible to the right eye.
It gives binocular summation in which the ability to detect faint objects is enhanced. Other phenomena of binocular vision include utrocular discrimination (the ability to tell which of two eyes has been stimulated by light), eye dominance (the habit of using one eye when aiming something, even if both eyes are open), allelotropia (the averaging of the visual direction of objects viewed by each eye when both eyes are open), binocular fusion or singleness of vision (seeing one object with both eyes despite each eye's having its own image of the object), and binocular rivalry (seeing one eye's image alternating randomly with the other when each eye views images that are so different they cannot be fused). Binocular vision helps with performance skills such as catching, grasping, and locomotion. It also allows humans to walk over and around obstacles at greater speed and with more assurance. Orthoptists are eyecare professionals who fix binocular vision problems.
ЗУБЫ — органы, находящиеся в верхней и нижней челюстях. Каждый зуб имеет корень, сидящий в ячейке челюстной кости, шейку, прикрытую десной, и коронку. Зуб состоит из плотного вещества — дентина, а его коронку покрывает еще более плотное вещество — зубная эмаль. У взрослого человека 32 зуба:
 резцы — 8 зубов, имеющих острую поверхность, служат для откусывания пищи;
 клыки — 4 зуба, мало отличаются от резцов;
 коренные зубы — 8 малых и 12 больших зубов, имеют широкую и бугристую поверхность, служат для разжевывания и перетирания пищи.


The human teeth function is mechanically breaking down items of food by cutting and crushing them in preparation for swallowing and digestion. There are four different types of teeth, namely incisors, canines, molars and premolars. Each type of tooth has a different job. The incisors cut the food, the canines tear the food and the molars and premolars crush the food. The roots of teeth are embedded in the maxilla (upper jaw) or the mandible (lower jaw) and are covered by gums. Teeth are made of multiple tissues of varying density and hardness. Teeth are among the most distinctive (and long-lasting) features of mammal species. Humans, like other mammals, are diphyodont, meaning that they develop two sets of teeth. The first set (called the "baby", "milk", "primary", or "deciduous" set) normally starts to appear at about six months of age, although some babies are born with one or more visible teeth, known as neonatal teeth. Normal tooth eruption at about six months is known as teething and can be painful.

1. Tooth: 2. Enamel, 3. Dentin, 4. Dental pulp: 5. cameral pulp 6. root pulp 7. Cementum, 8. Crown, 9. Cusp, 10. Sulcus, 11. Neck, 12. Root, 13. Furcation, 14. Root apex, 15. Apical foramen, 16. Gingival sulcus, 17. Periodontium, 18. Gingiva: 19. free or interdental 20. marginal 21. alveolar 22. Periodontal ligament, 23. Alveolar bone, 24. Vessels and nerves: 25. dental 26. periodontal 27. alveolar through alveolar canals…
Тiстер - қатты жасушаларда тұратын, азықты алғаш механикалық өңдеуден өткізу үшiн арналған құрылым. Сонымен қатар жануарларда қорғану және шабуыл үшiн қару ретiнде қолданылады. Ал адамда сөз дыбыстарының пайда болуы үшін маңызды, және де күлудегі маңызды компонент болып табылады. Тістің ішінде жүйке жасушалары және қан тамырлары өтіп жатқан дәнекер ұлпа болады. Тiстерді сүт тіс және тұрақты тіс деп бөледі. Тiстердiң қалыпты саны ересек адамда - 28, және болуы мiндеттi емес 4 ақыл тiс. Атап айтсақ 8 күрек тіс, 4 азу тiс, 8 кіші азу тіс және 8-12 үлкен азул тістер. Балаларда сүт тiс 3 айдан бастап бір жас шамасыаралығында шығады. Сүт тістер 6-12 жас аралығындағы тұрақты тістерге бiртiндеп алмастырылады. Сүт тiстерiнің жалпы саны 20: 8 күрек тіс, 4 азу тiс және 8 моляр тіс. Кейбір адамдарда 32 емес 33 тiс болады. Мұндай жағдайлар өте сирек, бiрақ олардды комплекттен тыс деп аталу келісілген; екi жоғарғы алдыңғы тістердің орнына үш тiс орналасады.

И Идиоадаптация Идиоадаптация

ИДИОАДАПТАЦИЯ — приспособление к определенному узкому кругу условий, выработавшееся в процессе эволюции, например покровительственная окраска, специализация к обитанию в пещерах и т. д. (терминология А. Н. Северцова). IDIOADAPTATsIYa — adaptation to a certain narrow circle of conditions developed in the course of evolution, for example patronizing coloring, specialization to dwelling in caves etc. (A. N. Severtsov's terminology).
ИДИОАДАПТАЦИЯ - белгілі бір тобына қарай, мысалы, ал қойылатын шарттардың эволюциялық процесінде өзгергі шөң выработавшееся құрылғы ешкім жұмысты үңгірле мамандандыру және т. д. (терминология А. Н. Северцова).
ИЗОГАМИЯ — тип полового процесса, при котором сливающиеся (копулирующие) гаметы не различаются морфологически. Изогамия широко распространена у водорослей, а также у низших грибов и у многих простейших (корненожки, радиолярии, низшие грегарины), но отсутствует у многоклеточных животных.
Isogamy is a form of sexual reproduction that involves gametes of similar morphology (similar shape and size), differing in general only in allele expression in one or more mating-type regions. Because both gametes look alike, they cannot be classified as "male" or "female." Instead, organisms undergoing isogamy are said to have different mating types, most commonly noted as "+" and "−" strains, although in some species there are more than two mating types (designated by numbers or letters). Fertilization occurs when gametes of two different mating types fuse to form a zygote.
Изогамия (гр. isogamus isos - бірдей, біркелкі; gamos - неке, жыныс) - сыртқы түрі бірдей, бірақ физиологиялық және биохимиялық қасиеттері әртүрлі жыныс жасушалары (гаметалар) қатысатын жыныстық процестің түрі. Изогамия - балдырларға, төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарға және қарапайымдыларға тән. Изогамия түрлері: A) Қозғалмалы гаметалар изогамиясы, B) Қозғалмайтын гаметалар изогамиясы, C) конъюгация Осы үрдіс кезінде ағзадан арнайы бөлінген жалаңаш бишіктілер жыныс жасушаларына қосылады. Оған пішіні мен құрылысы ұқсас, бірақ биохимиялық және физиологиялық ерекшеліктері әртекті гаметалар жатады. Изогамия біржасушалы балдырлар мен төменгі сатылы саңырауқұлақтарда кең таралған.
ИММУНИТЕТ — способность организма избавляться от чужеродных тел и соединений. Основоположниками учения об иммунитете являются Луи Пастер и Илья Ильич Мечников.
In biology, immunity is the balanced state of having adequate biological defenses to fight infection, disease, or other unwanted biological invasion, while having adequate tolerance to avoid allergy, and autoimmune diseases.
Иммунитет (латынша іm-munіtas – босап шығу, арылу, құтылу) немесе Төтемелілік — организмнің антигендік қасиеттері бар жұқпалы және жұқпалы емес бөгде заттарды, жұқпалы аурулар қоздырғышын немесе олар бөліп шығаратын кейбір улы заттарды қабылдамаушылық қасиеті және оларға қарсы тұру қабілеті. Иммунитет – көрінісі мен механизмі бойынша әрқилы болып келетін жалпы жоғары сатыдағы организмдерге (адамдар, жануарлар, өсімдіктер) ортақ биологиялық қасиет. Организмнің бұл қасиеті оның жеке басының тіршілік ортасына бейімделу ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Иммунитет кезінде организмде аса күрделі биологиялық процестер жүріп, организмнің қорғаныштық қасиеті арта түседі. Соның нәтижесінде түрлі зиянды микроорганизмдерді, олардың уларын, т.б. бөгде заттарды ыдыратып, бейтараптап жойып жіберетін қабілеті күшейеді. Иммунитет - организмнің ауру тудыратын агенттерді олардың тіршілік ету өнімдерін, сондай-ақ генетикалық табиғаты басқа заттарды қабылдамаушылығы. Иммунитеттің қалыптасуына тұтас жүйе ретінде бүкіл организм қатысады, өйткені оның қорғану механизмі бір-біріне байланысты, әрі нейрогуморалды реттеу жағдайында әрекет етеді
ИНСУЛЬТ — кровоизлияние в головной мозг. Инсу́льт — острое нарушение мозгового кровообращения (ОНМК), характеризующееся внезапным (в течение нескольких минут, часов) появлением очаговой и/или общемозговой неврологической симптоматики, которая сохраняется более 24 часов или приводит к смерти больного в более короткий промежуток времени вследствие цереброваскулярной патологии. К инсультам относят инфаркт мозга, кровоизлияние в мозг и субарахноидальное кровоизлияние, имеющие этиопатогенетические и клинические различия. С учётом времени регрессии неврологического дефицита, особо выделяют преходящие нарушения мозгового кровообращения (неврологический дефицит регрессирует в течение 24 часов, в отличие от собственно инсульта) и малый инсульт (неврологический дефицит регрессирует в течение трёх недель после начала заболевания). Сосудистые заболевания мозга занимают второе место в структуре смертности от заболеваний системы кровообращения после ишемической болезни сердца.
Stroke is when poor blood flow to the brain results in cell death. There are two main types of stroke: ischemic, due to lack of blood flow, and hemorrhagic, due to bleeding. They result in part of the brain not functioning properly. Signs and symptoms of a stroke may include an inability to move or feel on one side of the body, problems understanding or speaking, feeling like the world is spinning, or loss of vision to one side among others. Signs and symptoms often appear soon after the stroke has occurred. If symptoms last less than one or two hours it is known as a transient ischemic attack (TIA). Hemorrhagic strokes may also be associated with a severe headache. The symptoms of a stroke can be permanent. Long term complications may include pneumonia or loss of bladder control. The main risk factor for stroke is high blood pressure.[4] Other risk factors include tobacco smoking, obesity, high blood cholesterol, diabetes mellitus, previous TIA, and atrial fibrillation. An ischemic stroke is typically caused by blockage of a blood vessel. A hemorrhagic stroke is caused by bleeding either directly into the brain or into the space surrounding the brain. Bleeding may occur due to a brain aneurysm. Diagnosis is typically with medical imaging such as a computerized axial tomography (CT) scan or magnetic resonance imaging (MRI) scan along with a physical exam. Other tests such as an electrocardiogram (ECG) and blood tests are done to determine risk factors and rule out other possible causes. Low blood sugar may cause similar symptoms. Prevention includes decreasing risk factors as well as possibly aspirin, statins, surgery to open up the arteries to the brain in those with problematic narrowing, and warfarin in those with atrial fibrillation. A stroke often requires emergency care An ischemic stroke, if detected within three to four and half hours, may be treatable with a medication that can break down the clot. Aspirin should be used. Some hemorrhagic strokes benefit from surgery. Treatment to try recover lost function is called stroke rehabilitation and ideally takes place in a stroke unit; however, these are not available in much of the world. In 2013 approximately 6.9 million people had an ischemic stroke and 3.4 million people had a hemorrhagic stroke. In 2010 there were about 33 million people who had previously had a stroke and were still alive. Between 1990 and 2010 the number of strokes which occurred each year decreased by approximately 10% in the developed world and increased by 10% in the developing world. In 2013, stroke was the second most frequent cause of death after coronary artery disease, accounting for 6.4 million deaths (12% of the total). About 3.3 million deaths resulted from ischemic stroke while 3.2 million deaths resulted from hemorrhagic stroke. About half of people who have had a stroke live less than one year. Overall, two thirds of strokes occurred in those over 65 years old.
Инсульт (лат. insultus — соққы, қыспа талу, инсульт) — ми тканінің зақымдалуын, оның қызметінің, мидағы қан айналысының кенеттен бұзылуы; осының салдарынан миға қан құйылады, немесе ми тамырлары бітеліп қалады (тромбоз). Инсульттың басты себебі — гипертония ауруы және ми тамырларының атеросклерозы. Оның пайда болуы қан айналысының гасуына байланысты. Көп ретте ауру адам кенеттен құлап қалады, есінен танады; оларда аяқ пен қолдың парезы (сал болуы) әдетте дененің бір жағынан басталады, тілі күрмеледі, алғашқы сағаттарда тыныс алуы бұзылып, денесі тырысады, құсады. Көптеген ауру адамдарда инсульт кенеттен пайда болғанымен, осының алдында оның нышандары білінеді. Мәселен, гипертония ауруы және атеросклероз кезінде адамның басы айналады, миы зеңіп ауырады. Сырқаттың сырт киімін шешіндіріп, бас жағын көтеріңкіреп кереуетке жатқызу керек; адамның жатқан қалыптан қозғалмауы шарт. Дәрігерді дереу шақыру қажет. Мұндай науқаспен ауырған адам ерекше күтімді қажет етеді.
ИНТЕРФЕРОН — особое вещество, выделяемое клеткой для борьбы с вирусами. Oбщее название, под которым в настоящее время объединяют ряд белков со сходными свойствами, выделяемых клетками организма в ответ на вторжение вируса. Благодаря интерферонам, клетки становятся невосприимчивыми по отношению к вирусу. «Определяемый в качестве интерферона фактор должен быть белковой природы, обладать антивирусной активностью по отношению к разным вирусам, по крайней мере, в гомологичных клетках, опосредованной клеточными метаболическими процессами, включающими синтез РНК и белка».
Interferons (IFNs) are a group of signaling proteins[1] made and released by host cells in response to the presence of several pathogens, such as viruses, bacteria, parasites, and also tumor cells. In a typical scenario, a virus-infected cell will release interferons causing nearby cells to heighten their anti-viral defenses. IFNs belong to the large class of proteins known as cytokines, molecules used for communication between cells to trigger the protective defenses of the immune system that help eradicate pathogens. Interferons are named for their ability to "interfere" with viral replication by protecting cells from virus infections. IFNs also have various other functions: they activate immune cells, such as natural killer cells and macrophages; they increase host defenses by up-regulating antigen presentation by virtue of increasing the expression of major histocompatibility complex (MHC) antigens. Certain symptoms of infections, such as fever, muscle pain and "flu-like symptoms", are also caused by the production of IFNs and other cytokines. More than twenty distinct IFN genes and proteins have been identified in animals, including humans. They are typically divided among three classes: Type I IFN, Type II IFN, and Type III IFN. IFNs belonging to all three classes are important for fighting viral infections and for the regulation of the immune system.
Интерферон — табиғаты ақуыз болып келетін организмнің қорғаныс заттары. Вирустардың торшаға енуіне жауап ретінде омыртқалылар торшалары өндіреді. Интерферон негізгі үш түрін ажыратады: лейкоциттік (а), фибробластық (Р) және иммундық (ү). Интерферон организмнің арнайы емес әржақты қорғаныс, төзімділік факторы болып есептелінеді. Зақымданғаннан кейін интерферон организмде бірнеше сағаттан кейін пайда болады да, адам мен жануарлардың табиғи сауығуына көмектеседі. Интерферон вирустарға қарсы әржақты әрекеті бар. Интерферон «вирусқа қарсы емес» бірнеше маңызды — қатерлі ісікке қарсы, радиопротекторлы, иммунды модульдық және т. б. әсерлері табылған. Интерферон және оның индукторлары терінің ұшық, грипп және басқа да тыныс ауруларының және қатерлі ісік туғызатын вирустардың өсіп-көбеюуіне кедергі жасайды, сонымен қатар организмнің иммундық қабілетін күшейтеді
ИНФАРКТ МИАКАРДА — кровоизлияние в мышцу сердца, приведшее к омертвлению его участка. Инфа́ркт миока́рда — одна из клинических форм ишемической болезни сердца, протекающая с развитием ишемического некроза участка миокарда, обусловленного абсолютной или относительной недостаточностью его кровоснабжения. 17 декабря 2012 года Американская коллегия кардиологии и Американская ассоциация сердца опубликовали самые современные клинические рекомендации по ведению инфаркта миокарда со стойкими подъёмами сегмента ST на ЭКГ и его ранних осложнений. Чуть раньше в октябре 2012 года свои рекомендации по данной форме заболевания обновило Европейское общество кардиологии. Последние обновления своих рекомендаций по ведению острого коронарного синдрома без стойких подъёмов сегмента ST на ЭКГ данные общества публиковали в мае и декабре 2011 года соответственно.
Myocardial infarction (MI) or acute myocardial infarction (AMI), commonly known as a heart attack, occurs when blood flow stops to a part of the heart causing damage to the heart muscle. The most common symptom is chest pain or discomfort which may travel into the shoulder, arm, back, neck, or jaw. Often it is in the center or left side of the chest and lasts for more than a few minutes. The discomfort may occasionally feel like heartburn. Other symptoms may include shortness of breath, nausea, feeling faint, a cold sweat, or feeling tired. About 30% of people have atypical symptoms, with women more likely than men to present atypically. Among those over 75 years old, about 5% have had an MI with little or no history of symptoms. An MI may cause heart failure, an irregular heartbeat, or cardiac arrest.
Миокард инфарктысы – жүрек бұлшық етінің қанмен қамтамасыз етілуінің бұзылуынан онда өлі еттену (некроз) ошағының пайда болуы. Миокард инфарктысының пайда болуына атеросклерозбен зақымданған тәждік артерия қан тамырларының қуысының тарылуы себепші болады. Сонымен бірге зақымданған қан тамыр аймағындағы атеросклероздық процеске тромбоз (тамырдың бітеліп қалуы) қосылады да, нәтижесінде жүрек бұлшық етінің осы бөлігіне қанның келуі толығымен не ішінара тоқталады. Ал тромбының пайда болуы қанның ұю процесінің бұзылуына әкеліп соғады. Бұл жағдай осындай ауруларда жиі байқалады. Миокард инфарктысына қан қысымы ауруы, қант диабеті, психикалық күйзеліс, семіздік, көп шылым шегу, т.б. әсер етеді. Бұл аурумен 40 – 60 жастағы ер адамдар жиі ауырады. Миокард инфарктысының негізгі белгісі: жүрек тұсы немесе төстің (кеуденің) асты шаншып ұзақ ауырады. Бұл жүрек бұлшық еті бөлігінің қанды өте аз алуына байланысты қоректік заттар мен оттектің жетіспеушілігінен пайда болады. Әдетте қысып, қызып, күйіп - жанып, батып, керіп ауырады. Аурудың әсері сол қолға, сол жақ жауырынның астына тарайды, кейде адамның бүкіл кеудесі шаншиды. Стенокардиядан айырмашылығы ауырсыну сезімі нитроглицеринді ішкеннен кейін де басылмайды. Әдетте ұстама 20 – 30 минуттан бірнеше сағатқа кейде тіпті бірнеше күнге созылады. Ауырған адам күрт әлсірейді, өлімнен қорқу сезімі, сондай-ақ, демікпе және жүрек қызметінің басқа да бұзылу көріністері байқалады. Науқастың тынысы тарылып ауа жетіспейді, лоқсиды, құсуы да мүмкін. Миокард инфарктысысымен ауырған адамға шұғыл дәрігерлік көмек көрсетілуі керек. Дәрігер келгенше науқасты қозғалтпай, тыныштандырып, жатқызып қою керек. Жүректің ауырғанын баспаса да нитроглицеринді бірнеше рет ішкізу керек. Ауырсынуды жеңілдету үшін кеудеге қыша қағаз қою, аяққа жылытқыш (грелка) басу, қолды жылыту әрекеттерін жасау керек. Миокард инфарктысымен ауырған адам тек ауруханада емделеді. Ауруханадан шыққаннан кейін де дәрігердің бақылауында, диспансерлік есепте тұрады. Ішетін тамақ витаминге бай, бірақ калориясы жағынан шектеулі болуға тиіс. Емдік гимнастикамен айналысуы керек. Миокард инфарктысымен ауырған адам күш түсетін, жүйкені шаршататын, түнгі сменада, ыстық цехтарда, т.б. ауыр жұмыстар істеуге болмайды.
ИНФЕКЦИОННЫЕ БОЛЕЗНИ — болезни, поражающие весь организм, возбудителями которых являются вирусы, микробы, грибки и другие. Инфекцио́нные заболева́ния — группа заболеваний, вызываемых проникновением в организм патогенных (болезнетворных) микроорганизмов, вирусов и прионов. Для того чтобы патогенный микроб вызвал инфекционное заболевание, он должен обладать вирулентностью (ядовитостью; лат. virus — яд), то есть способностью преодолевать сопротивляемость организма и проявлять токсическое действие. Одни патогенные агенты вызывают отравление организма выделяемыми ими в процессе жизнедеятельности экзотоксинами (столбняк, дифтерия), другие — освобождают токсины (эндотоксины) при разрушении своих тел (холера, брюшной тиф). Одной из особенностей инфекционных заболеваний является наличие инкубационного периода, то есть периода от момента заражения до появления первых клинических признаков. Длительность этого периода зависит от способа заражения и вида возбудителя и может длиться от нескольких часов до нескольких лет (последнее встречается редко). Место проникновения микроорганизмов в организм называют входными воротами инфекции. Для каждого вида заболевания имеются свои входные ворота, так, например, холерный вибрион проникает в организм через рот и не способен проникать через кожу.
Infection is the invasion of an organism's body tissues by disease-causing agents, their multiplication, and the reaction of host tissues to these organisms and the toxins they produce. Infectious disease, also known as transmissible disease or communicable disease, is illness resulting from an infection. Infections are caused by infectious agents including viruses, viroids, prions, bacteria, nematodes such as parasitic roundworms and pinworms, arthropods such as ticks, mites, fleas, and lice, fungi such as ringworm, and other macroparasites such as tapeworms and other helminths. Hosts can fight infections using their immune system. Mammalian hosts react to infections with an innate response, often involving inflammation, followed by an adaptive response. Specific medications used to treat infections include antibiotics, antivirals, antifungals, antiprotozoals, and antihelminthics. Infectious diseases resulted in 9.2 million deaths in 2013 (about 17% of all deaths). The branch of medicine that focuses on infections is referred to as infectious disease.
Жұқтыру немесе Инфекция — ауру қоздырғыштарының адам немесе жануарлар ағзасына енуінен туындайтын әр түрлі жұқпалы үрдістердің түрлері (ауру, кесел қоздырғыштарын өзімен тасымалдау). Әрбір жұқпалы аурудың дерттенуі (патогенезі) сол аурудың қоздырушысы мен ағзаның оған жауап қайтаруының өзіне тән ерекшеліктерімен айқындалады және де ол осы микро және макроағзалардың бір-біріне әсер еткен кездегі ортаның жағдайына тәуелді болады. Бұл жағдайда қоздырушының денеге ену және таралу жолдарының да маңызы аз емес.
ИСКУССТВЕННЫЙ ОТБОР — отбор человеком из поколения в поколение животных и растений, обладающих определенными признаками, для дальнейшего разведения. Искусственный отбор — основной фактор возникновения и эволюции домашних животных и культурных растений. Бессознательный — при этой форме отбора сохраняются лучшие экземпляры без постановки определенной цели; Методический — человек целенаправленно подходит к созданию новой породы или сорта, ставя перед собой определенные задачи. Методический отбор — творческий процесс, дающий более быстрые результаты, чем бессознательный. В основе такого способа разведения лежит изменчивость признаков, их наследуемость и отбор. Искусственный отбор — один из основных методов селекции, который может использоваться как самостоятельно, так и в комбинации с другими методами. Например, гибридизация близкородственных организмов даёт широкий спектр изменчивости, который служит плодотворным материалом для искусственного отбора. Искусственный отбор был основным фактором появления домашних животных и культурных растений. В понятие искусственный отбор входит избирательный отбор животных или растений селекционером, у которых под влиянием внешней среды и изменением привычек возникли приспособления полезные не для самого животного или растения, а для человека. Ч. Дарвин объяснял возникновение таких приспособлений тем, что человек во власти накоплять изменения, которые доставляет ему природа, путём подбора малозаметных отклонений. Следовательно, одним из важнейших факторов искусственного отбора является изменчивость. Без изменчивости невозможно существование ни естественного, ни искусственного отбора. И поскольку изменения у животных или растений возникают случайно, то вероятность их возникновения тем больше, чем больше имеется особей. Вторым важным фактором искусственного отбора является наследственность. Дарвин открыл в природе закон длящейся в поколениях изменчивости. Согласно этому закону изменения, происходящие в органах животных или в растениях, при сохранении условий, их вызвавших, сохраняются и усиливаются в последующих поколениях. Таким образом, наследственность не только сохраняет изменения, но и закрепляет их в последующих поколениях. Действие искусственного отбора сводится не только к наследованию изменений, главным фактором здесь является человек, который и обеспечивает подбор.
Селекция туралы жалпы түсінік Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыруда селекция және тұқым шаруашылығының маңызы өте зор. Жергілікті жағдайға бейімделген жоғары өнімді сұрыптар мен будандарды өсірудің нәтижесінде өндіретін дақылдардың өнімділігін 40-50 және одан да жоғары пайызға көтеруге болады. Селекция(латын тілінен аударғанда selection- сұрыптау немесе іріктеу) – жаңа сұрыптар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым. Алғашқы кезде жаңа сұрыптар шығаруда тек сұрыптау әдісі қолданылған. Қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия, мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданылуда. Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты селекция сияқты әдістерді пайдалану қазіргі күні басты бағытқа айналуда. Сондықтан селекционерлер жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, өсімдікте болатын ішкі құбылыстарды, аурулар мен зиянкестерді, өнімді сақта, өңдеу технологиясын жақсы білумен қатар, математиканы, химияны, өндіріс экономикасы мен ұйымдастыру негіздерін білулері қажет. Селекция жұмысының ғылыми–теориялық негізгі тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым генетика болғанымен, селекция өз алдына дербес ғылым. Ол жаңа ағзалар шығаруға негіз болатын ерекше әдістерге сүйенеді.
ЙОДОПСИН — зрительный пигмент, находящийся в колбочках сетчатки глаза, участвует в механизмах цветового и светого зрения. Йодопсин (iodopsinum; от др.-греч. ἰώδης — «подобный цвету фиалки» + др.-греч. ωπς — глаз) — общее название нескольких зрительных пигментов человека и некоторых млекопитающих животных. Эти пигменты состоят из белковой молекулы, связанной с хромофором ретиналем. Содержатся в колбочках сетчатки глаза и обеспечивают цветовое зрение, в отличие от другого зрительного пигмента — родопсина, ответственного за сумеречное зрение. ЙОДОПСИН -, көздің сетчатки колбочках болатын зрительный пигмент түстің тетіктерде қатысады және светого зрения.
К
Клетка
Cell

КЛЕТКА — элементарная живая система, основа строения и жизнедеятельности всех живых организмов, состоящая из биополимеров (сложных органических молекул), малых органических и неорганических молекул. Главными свойствами этой системы являются: самовоспроизведение, постоянный обмен веществами и энергией с внешней средой, структурное обособление её от внешней среды.
CELL — the elementary live system, a basis of a structure and activity of all live organisms consisting of biopolymers (difficult organic molecules), small organic and inorganic molecules. The main properties of this system are: self-reproduction, a constant exchange of substances and energy with external environment, her structural isolation from external environment.
Жасуша - барлық тірі организмдердің биополимерлерді (күрделі органикалық молекулалардың) тұратын қарапайым құрылысты және тіршілік ететін тірі жүйе, негізі, шағын органикалық және органикалық емес молекулалардың. Осы жүйенің басты қасиеттері: самовоспроизведение, оның энергиясымен тұрақты айырбас заттармен және сыртқы ортамен, құрылымдық жекелену сырт-қы қолданылады.
КАРИЕС — заболевание, связанное с нарушением эмали зуба. Ка́риес (лат. caries — гниение) — сложный, медленно текущий патологический процесс в твёрдых тканях зуба, развивающийся в результате комплексного воздействия неблагоприятных внешних и внутренних факторов. В начальной стадии развития кариес характеризуется очаговой деминерализацией неорганической части эмали и разрушением её органического матрикса. В конечном итоге это приводит к деструкции твёрдых тканей зуба с образованием полости в дентине, а при отсутствии лечения — к возникновению воспалительных осложнений со стороны пульпы и периодонта.
Dental caries, also known as tooth decay, cavities, or caries, is a breakdown of teeth due to activities of bacteria. The cavities may be a number of different colors from yellow to black. Symptoms may include pain and difficulty with eating. Complications may include inflammation of the tissue around the tooth, tooth loss, and infection or abscess formation. The cause of caries is bacterial breakdown of the hard tissues of the teeth (enamel, dentin and cementum). This occurs due to acid made from food debris or sugar on the tooth surface. Simple sugars in food are these bacteria's primary energy source and thus a diet high in simple sugar is a risk factor. If mineral breakdown is greater than build up from sources such as saliva, caries results. Risk factors include conditions that result in less saliva such as: diabetes mellitus, Sjogren's syndrome and some medications. Medications that decrease saliva production include antihistamines and antidepressants. Caries is also associated with poverty, poor cleaning of the mouth, and receding gums resulting in exposure of the roots of the teeth. Prevention includes: regular cleaning of the teeth, a diet low in sugar, and small amounts of fluoride. Brushing the teeth twice per day and flossing between the teeth once a day is recommended by many. Fluoride may be from water, salt or toothpaste among other sources. Treating a mother's dental caries may decrease the risk in her children by decreasing the numbers of certain bacteria.Screening can result in earlier detection. Depending on the extent of destruction, various treatments can be used to restore the tooth to proper function or the tooth may be removed. There is no known method to grow back large amounts of tooth. The availability of treatment is often poor in the developing world. Paracetamol (acetaminophen) or ibuprofen may be taken for pain. Worldwide, approximately 2.43 billion people (36% of the population) have dental caries in their permanent teeth. The World Health Organization estimates that nearly all adults have dental caries at some point in time. In baby teeth it affects about 620 million people or 9% of the population. They have become more common in both children and adults in recent years. The disease is most common in the developed world due to greater simple sugar consumption and less common in the developing world. Caries is Latin for "rottenness".
Тіс шірігі, тісжегі . Микробтардың әсерінен тіс эмалі мен дентиннің тесіліп, сонымен бірге минералдық заттардың жетіспеуінен тісте қуыс пайда болады. Басқаша айтқанда тістің қатты тканьдерінің бүлінуінен болатын кемістігі. Тістің анатомиялық формасы мен физиологиялық тістің қызметін қалпына келтіру үшін пломбамен тіс қуысын бітейді.
КАТАЛАЗА — фермент, находящийся в клетках организма, расщепляющий пероксид водорода до воды и кислорода. Каталаза (от греч. καταλύω — разрушать, ломать) — фермент (КФ 1.11.1.6), который катализирует разложение образующегося в процессе биологического окисления пероксид водорода на воду и молекулярный кислород (2H2O2 → 2H2O + O2), а также окисляет в присутствии пероксида водорода низкомолекулярные спирты и нитриты. Содержится почти во всех организмах. Участвует в тканевом дыхании. Каталаза была получена в кристаллическом состоянии. Её молекулярная масса оценивается в 250 кДа. Фермент широко распространён в клетках животных, растений и микроорганизмов. Относится к хромопротеидам, имеющим в качестве простетической (небелковой) группы окисленный гем. Специфичность каталазы в отношении к субстрату-восстановителю невелика, поэтому она может катализировать не только разложение H2O2, но и окисление низших спиртов. Функция каталазы сводится к разрушению токсичного пероксида водорода, образующегося в ходе различных окислительных процессов в организме.
Catalase is a common enzyme found in nearly all living organisms exposed to oxygen (such as bacteria, plants, and animals). It catalyzes the decomposition of hydrogen peroxide to water and oxygen. It is a very important enzyme in protecting the cell from oxidative damage by reactive oxygen species (ROS). Likewise, catalase has one of the highest turnover numbers of all enzymes; one catalase molecule can convert approximately 5 million molecules of hydrogen peroxide to water and oxygen each minute. Catalase is a tetramer of four polypeptide chains, each over 500 amino acids long. It contains four porphyrin heme (iron) groups that allow the enzyme to react with the hydrogen peroxide. The optimum pH for human catalase is approximately 7, and has a fairly broad maximum (the rate of reaction does not change appreciably at pHs between 6.8 and 7.5). The pH optimum for other catalases varies between 4 and 11 depending on the species. The optimum temperature also varies by species.
КАТАЛИЗАТОРЫ — вещества, ускоряющие химические реакции. Вещества, замедляющие реакции называются ингибиторами. В биологии катализаторы называют ферментами. Катализаторы подразделяются на гомогенные и гетерогенные. Гомогенный катализатор находится в одной фазе с реагирующими веществами, гетерогенный — образует самостоятельную фазу, отделённую границей раздела от фазы, в которой находятся реагирующие вещества. Типичными гомогенными катализаторами являются кислоты и основания. В качестве гетерогенных катализаторов применяются металлы, их оксиды и сульфиды. Реакции одного и того же типа могут протекать как с гомогенными, так и с гетерогенными катализаторами. Так, наряду с растворами кислот применяются имеющие кислотные свойства твёрдые Al2O3, TiO2, ThO2, алюмосиликаты, цеолиты. Гетерогенные катализаторы с основными свойствами: CaO, BaO, MgO. Гетерогенные катализаторы имеют, как правило, сильно развитую поверхность, для чего их распределяют на инертном носителе (силикагель, оксид алюминия, активированный уголь и др.). Для каждого типа реакций эффективны только определённые катализаторы. Кроме уже упомянутых кислотно-основных, существуют катализаторы окисления-восстановления; для них характерно присутствие переходного металла или его соединения (Со+3, V2O5+MoO3). В этом случае катализ осуществляется путём изменения степени окисления переходного металла. Много реакций осуществлено при помощи катализаторов, которые действуют через координацию реагентов у атома или иона переходного металла (Ti, Rh, Ni). Такой катализ называется координационным. Если катализатор обладает хиральными свойствами, то из оптически неактивного субстрата получается оптически активный продукт. В современной науке и технике часто применяют системы из нескольких катализаторов, каждый из которых ускоряет разные стадии реакции. Катализатор также может увеличивать скорость одной из стадий каталитического цикла, осуществляемого другим катализатором. Здесь имеет место «катализ катализа», или катализ второго уровня. В биохимических реакциях роль катализаторов играют ферменты. Катализаторы следует отличать от инициаторов. Например, перекиси распадаются на свободные радикалы, которые могут инициировать радикальные цепные реакции. Инициаторы расходуются в процессе реакции, поэтому их нельзя считать катализаторами. Ингибиторы иногда ошибочно считают отрицательными катализаторами. Но ингибиторы, например, цепных радикальных реакций, реагируют со свободными радикалами и, в отличие от катализаторов, не сохраняются. Другие ингибиторы (каталитические яды) связываются с катализатором и его дезактивируют, здесь имеет место подавление катализа, а не отрицательный катализ. Отрицательный катализ в принципе невозможен: он обеспечивал бы для реакции более медленный путь, но реакция, естественно, пойдёт по более быстрому, в данном случае, не катализированному, пути.
КАТАРАКТА — нарушение прозрачности хрусталика глаза. Катара́кта (лат. cataracta от др.-греч. καταρράκτης — «водопад, брызги водопада») — физиологическое состояние, связанное с помутнением хрусталика глаза и вызывающее различные степени расстройства зрения вплоть до полной его утраты. В ряде случаев болезнь может развиться под влиянием внешних факторов, например под воздействием излучения, травм, либо в результате некоторых заболеваний, в частности сахарного диабета. Физически помутнение хрусталика обусловлено денатурацией белка, входящего в состав этого органа. Старческая катаракта превышает 90% всех случаев. В возрасте более 60 лет постепенное снижение прозрачности хрусталика наблюдается у 50% людей, а в возрасте более 80 лет почти у 100%. Катаракта является причиной почти половины всех случаев слепоты, по оценкам ВОЗ в мире около 18-19 миллионов ослепших из-за катаракты. Наиболее частым симптомом катаракты является снижение остроты зрения. В зависимости от расположения помутнений хрусталика в центре или на периферии зрение может снижаться или оставаться высоким. Если катаракта начинает развиваться на периферии хрусталика, пациент может не ощущать никаких изменений в зрении. Такая катаракта обнаруживается случайно на профилактическом врачебном осмотре. Чем ближе к центру находится помутнение хрусталика, тем серьёзней становятся проблемы со зрением. При развитии помутнений в центральной части хрусталика (его ядре) может появиться или усилиться близорукость, что проявляется улучшением зрения вблизи, но ухудшением зрения вдаль. Этим объясняется то, что людям с катарактой очень часто приходится менять очки. Многие пожилые пациенты в такой ситуации отмечают то обстоятельство, что утерянная на пятом десятке жизни способность читать и писать без плюсовых очков на некоторое время необъяснимым образом возвращается. При этом предметы видны нечётко, с размытыми контурами. Изображение может двоиться. Зрачок, который обычно выглядит чёрным, может приобрести сероватый или желтоватый оттенок. При набухающей катаракте зрачок становится белым. Люди с катарактой могут жаловаться на повышенную или сниженную светочувствительность. Так, некоторые говорят, что мир вокруг стал каким-то тусклым. С другой стороны, непереносимость яркого света, лучшее зрение в пасмурную погоду или в сумерках характерно для помутнений в центральной зоне хрусталика. Наиболее часто такие жалобы наблюдаются при т. н. заднекапсулярной катаракте. Все перечисленные симптомы являются показанием для обращения к врачу. Врожденная катаракта у ребенка может проявиться косоглазием, наличием белого зрачка, снижением зрения, что обнаруживается по отсутствии реакции на бесшумные игрушки.
A cataract is a clouding of the lens in the eye leading to a decrease in vision. It can affect one or both eyes. Often it develops slowly. Symptoms may include faded colors, blurry vision, halos around light, trouble with bright lights, and trouble seeing at night. This may result in trouble driving, reading, or recognizing faces. Poor vision may also result in an increased risk of falling and depression. Cataracts are the cause of half of blindness and 33% of visual impairment worldwide. Cataracts are most commonly due to aging but may also occur due to trauma or radiation exposure, be present from birth, or occur following eye surgery for other problems. Risk factors include diabetes, smoking tobacco, prolonged exposure to sunlight, and alcohol. Either clumps of protein or yellow-brown pigment may be deposited in the lens reducing the transmission of light to the retina at the back of the eye. Diagnosis is by an eye examination. Prevention includes wearing sunglasses and not smoking. Early on the symptoms may be improved with eyeglasses. If this does not help, surgery to remove the cloudy lens and replace it with an artificial lens is the only effective treatment. Surgery is only needed if the cataracts are causing problems. Surgery generally results in an improved quality of life. Cataract surgery is not easily available in many countries, which is especially true for women, those living in rural areas, and those who cannot read. About 20 million people globally are blind due to cataracts. It is the cause of about 5% of blindness in the United States and nearly 60% of blindness in parts of Africa and South America. Blindness from cataracts occurs in about 10 to 40 per 100,000 children in the developing world and 1 to 4 per 100,000 children in the developed world. Cataracts become more common with age. About half the people in the United States had cataracts by the age of 80.
Катаракта (гр. katarrhaktes – сарқырама) – көз бұршағының бұлдырап, қарауытып, ағаруымен сипатталатын көз ауруы.
КИСЛОТЫ — класс химических соединений, обычно характеризующихся диссоциацией в водном растворе с образованием ионов H+( точнее ионов H3O+). Присутствие этих ионов обуславливает характерный острый вкус кислот. Кисло́ты — химические соединения, способные отдавать катион водорода (кислоты Брёнстеда) либо соединения, способные принимать электронную пару с образованием ковалентной связи (кислоты Льюиса). В быту и технике под кислотами обычно подразумеваются кислоты Брёнстеда, образующие в водных растворах избыток ионов гидроксония H3O+. Присутствие этих ионов обуславливает кислый вкус растворов кислот, способность менять окраску индикаторов и, в высоких концентрациях, раздражающее действие кислот. Подвижные атомы водорода кислот способны замещаться на атомы металлов с образованием солей, содержащих катионы металлов и анионы кислотного остатка.
An acid is a molecule or ion capable of donating a hydron (proton or hydrogen ion H+), or, alternatively, capable of forming a covalent bond with an electron pair (a Lewis acid). The first category of acids is the proton donors or Brønsted acids. In the special case of aqueous solutions, proton donors form the hydronium ion H3O+ and are known as Arrhenius acids. Brønsted and Lowry generalized the Arrhenius theory to include non-aqueous solvents. A Brønsted or Arrhenius acid usually contains a hydrogen atom bonded to a chemical structure that is still energetically favorable after loss of H+. Aqueous Arrhenius acids have characteristic properties which provide a practical description of an acid. Acids form aqueous solutions with a sour taste, can turn blue litmus red, and react with bases and certain metals (like calcium) to form salts. The word acid is derived from the Latin acidus/acēre meaning sour. An aqueous solution of an acid has a pH less than 7 and is colloquially also referred to as 'acid' (as in 'dissolved in acid'), while the strict definition refers only to the solute. A lower pH means a higher acidity, and thus a higher concentration of positive hydrogen ions in the solution. Chemicals or substances having the property of an acid are said to be acidic. Common aqueous acids include hydrochloric acid (a solution of hydrogen chloride which is found in gastric acid in the stomach and activates digestive enzymes), acetic acid (vinegar is a dilute aqueous solution of this liquid), sulfuric acid (used in car batteries), and citric acid (found in citrus fruits). As these examples show, acids (in the colloquial sense) can be solutions or pure substances, and can be derived from acids (in the strict sense) that are solids, liquids, or gases. Strong acids and some concentrated weak acids are corrosive, but there are exceptions such as carboranes and boric acid. The second category of acids are Lewis acids, which form a covalent bond with an electron pair. An example is boron trifluoride (BF3), whose boron atom has a vacant orbital which can form a covalent bond by sharing a lone pair of electrons on an atom in a base, for example the nitrogen atom in ammonia (NH3). Lewis considered this as a generalization of the Brønsted definition, so that an acid is a chemical species that accepts electron pairs either directly or by releasing protons (H+) into the solution, which then accept electron pairs. However, hydrogen chloride, acetic acid, and most other Brønsted-Lowry acids cannot form a covalent bond with an electron pair and are therefore not Lewis acids. Conversely, many Lewis acids are not Arrhenius or Brønsted-Lowry acids. In modern terminology, an acid is implicitly a Brønsted acid and not a Lewis acid, since chemists almost always refer to a Lewis acid explicitly as a Lewis acid.
Қышқыл — химиялық қосынды, көк лакмус қағазына қызғылт рең беретін ерітінді, дәмі қышқыл. Қышқылдар құрамына қарай оттекті, оттексіз болып, олардағы сутек атомдарының сандарына қарай бір және көп негізді деп бөлінеді. Қышқыл ертітінділерде түсін өзгертетін заттарды индикаторлар деп атайды. Азот, тұз, күкірт қышқылдары сұйық заттар, ал фосфор және бор қышқылы (Н3BО3) - қатты заттар болса, кремний қышқылы суда ерімейтін іркілдек зат. Көмір және күкіртті қышқылдары тұрақсыз, оңай айырылатын заттар.
H2CO3→CO2↑+H2O;
H2SO3→H2O|+SO2↑
Қышқылдардың құрылысының формуласын жазғанда әуелі сутектің таңбасын шетіне жазамыз, өйткені ол бір валентті элемент.
КИСТЬ — нижняя часть верхней конечности, состоит из запястья, пястья и фалангов пальцев.

Кисть (лат. manus) — это дистальная часть верхней конечности, скелет которой составляют кости запястья, кости пясти и кости пальцев (фаланги). Запястье состоит из восьми коротких губчатых костей, расположенных в два ряда, по четыре в каждом ряду:
верхний: ладьевидная, полулунная, трёхгранная, гороховидная;
нижний: трапеция, трапециевидная, головчатая, крючковидная кости.
Нижние концы лучевой и локтевой костей соединяются с костями запястья, образуя сложный лучезапястный сустав, в котором возможно вращение по всем трём осям. Кости нижнего ряда соединяются вверху с костями верхнего ряда, внизу — с костями пястья, а также между собой, образуя малоподвижные суставы. Следующий ряд костей кисти образуют пястные кости. Костей пять, по числу пальцев. Основания их соединяются запястными костями. Фаланги пальцев так же, как и пястные кости, являются короткими трубчатыми костями. В каждом пальце имеется по три фаланги: основная (проксимальная), средняя и концевая или ногтевая (дистальная). Исключение составляет большой палец, который образован только двумя фалангами — основной и ногтевой. Между пястной костью и фалангами каждого пальца образуются подвижные сочленения. Кисть имеет три отдела: запястье, пясть и пальцы.
Кисть

Tupaia javanica, Homo sapiens
Кости запястья: Проксимальный ряд составляют следующие кости, если идти со стороны большого пальца в сторону пятого пальца: ладьевидная, полулунная, трёхгранная и гороховидная. Дистальный ряд составляют также четыре кости: многоугольная, трапециевидная, головчатая и крючковидная, которая своим крючком обращена к ладонной стороне кисти. На Ладье (ладьевидная кость) при Луне (полулунная кость) Трое (трёхгранная кость) ели Горох (гороховидная кость), И снимали с Крючка (крючковатая кость) рыбьи Головы (головчатая кость), Да сложили потом Трапециевидную (трапециевидная кость) Трапецию (трапеция).Проксимальный ряд костей запястья образует выпуклую в сторону лучевой кости суставную поверхность. Дистальный ряд соединяется с проксимальным при помощи сустава неправильной формы. Кости запястья лежат в разных плоскостях и образуют желоб (борозду запястья) на ладонной поверхности и выпуклость на тыльной. В борозде запястья проходят сухожилия мышц-сгибателей пальцев. Её внутренний край ограничен гороховидной костью и крючком крючковидной кости, которые легко прощупываются; наружный край составлен двумя костями — ладьевидной и трёхгранной.
Кости пясти:
Пясть состоит из пяти трубчатых пястных костей. Пястная кость первого пальца короче остальных, но отличается своей массивностью. Наиболее длинной является вторая пястная кость. Следующие кости по направлению к локтевому краю кисти уменьшаются в длине. Каждая пястная кость имеет основание, тело и головку. Основания пястных костей сочленяются с костями запястья. Основания первой и пятой пястных костей имеют суставные поверхности седловидной формы, а остальные — плоские суставные поверхности. Головки пястных костей имеют полушаровидную суставную поверхность и сочленяются с проксимальными фалангами пальцев.
Кости пальцев:
Каждый палец состоит из трёх фаланг: проксимальной, средней и дистальной. Исключение составляет первый палец, имеющий только две фаланги — проксимальную и дистальную. Проксимальные фаланги являются наиболее длинными, дистальные — наиболее короткими. Каждая фаланга имеет среднюю часть — тело и два конца — проксимальный и дистальный. На проксимальном конце находится основание фаланги, а на дистальном — головка фаланги. На каждом конце фаланги имеются суставные поверхности для сочленения с соседними костями.
Сесамовидные кости кисти:
Кроме указанных костей кисть имеет ещё сесамовидные кости, которые расположены в толще сухожилий между пястной костью большого пальца и его проксимальной фалангой. Встречаются также непостоянные сесамовидные кости между пястной костью и проксимальной фалангой второго и пятого пальцев. Сесамовидные кости расположены обычно на ладонной поверхности, но изредка встречаются и на тыльной поверхности. К сесамовидным костям относят и гороховидную кость. Все сесамовидные кости, равно как и все отростки костей, увеличивают плечо силы тех мышц, которые к ним прикрепляются.
A hand (Latin manus) is a prehensile, multi-fingered organ located at the end of the forearm or forelimb of primates such as humans, chimpanzees, monkeys, and lemurs. A few other vertebrates such as the koala (which has two opposable thumbs on each "hand" and fingerprints remarkably similar to human fingerprints) are often described as having "hands" instead of paws on their front limbs. The raccoon is usually described as having "hands" though opposable thumbs are lacking. Fingers contain some of the densest areas of nerve endings on the body, are the richest source of tactile feedback, and have the greatest positioning capability of the body; thus the sense of touch is intimately associated with hands. Like other paired organs (eyes, feet, legs) each hand is dominantly controlled by the opposing brain hemisphere, so that handedness—the preferred hand choice for single-handed activities such as writing with a pencil, reflects individual brain functioning. Some evolutionary anatomists use the term hand to refer to the appendage of digits on the forelimb more generally — for example, in the context of whether the three digits of the bird hand involved the same homologous loss of two digits as in the dinosaur hand. The human hand has five fingers and 27 bones, not including the sesamoid bone, the number of which varies between people, 14 of which are the phalanges (proximal, intermediate and distal) of the fingers. The metacarpal bones connect the fingers and the carpal bones of the wrist. Each human hand has five metacarpals and eight carpal bones. Among humans, the hands play an important function in body language and sign language.
КЛИМАТ — статистический, многолетний режим погоды, одна из основных географических характеристик той или иной местности. Основные особенности климата определяются поступлением солнечной радиации, процессами циркуляции воздушных масс, характером подстилающей поверхности. Из географических факторов, влияющих на климат отдельного региона наиболее существенны широта и высота местности, близость его к морскому побережью. Кли́мат (др.-греч. κλίμα (род. п. κλίματος[1]) — наклон; (имеется ввиду наклон солнечных лучей к горизонтальной поверхности) — многолетний (порядка нескольких десятилетий) режим погоды. Погода, в отличие от климата — это мгновенное состояние некоторых характеристик (температура, влажность, атмосферное давление). Климат в узком смысле — локальный климат — характеризует данную местность в силу её географического местоположения. Климат в широком смысле — глобальный климат — характеризует статистический ансамбль состояний, через который проходит система «атмосфера — гидросфера — суша — криосфера — биосфера» за несколько десятилетий. Отклонение погоды от климатической нормы не может рассматриваться как изменение климата, например, очень холодная зима не говорит о похолодании климата.
Climate is the statistics (usually, mean or variability) of weather, usually over a 30-year interval.[1][2] It is measured by assessing the patterns of variation in temperature, humidity, atmospheric pressure, wind, precipitation, atmospheric particle count and other meteorological variables in a given region over long periods of time. Climate differs from weather, in that weather only describes the short-term conditions of these variables in a given region. A region's climate is generated by the climate system, which has five components: atmosphere, hydrosphere, cryosphere, lithosphere, and biosphere. The climate of a location is affected by its latitude, terrain, and altitude, as well as nearby water bodies and their currents. Climates can be classified according to the average and the typical ranges of different variables, most commonly temperature and precipitation. The most commonly used classification scheme was Köppen climate classification originally developed by Wladimir Köppen. The Thornthwaite system, in use since 1948, incorporates evapotranspiration along with temperature and precipitation information and is used in studying biological diversity and the potential effects on it of climate changes. The Bergeron and Spatial Synoptic Classification systems focus on the origin of air masses that define the climate of a region. Paleoclimatology is the study of ancient climates. Since direct observations of climate are not available before the 19th century, paleoclimates are inferred from proxy variables that include non-biotic evidence such as sediments found in lake beds and ice cores, and biotic evidence such as tree rings and coral. Climate models are mathematical models of past, present and future climates. Climate change may occur over long and short timescales from a variety of factors; recent warming is discussed in global warming.
Климат (гр. κλίμα (klimatos) — еңкейіс) — белгілі бір жердегі ауа райының көп жылдық режимі, яғни осы жерде болуға тиісті ауа райы жағдайларының жиынтығы мен оның бір ізбен өзгеріп отыруы. Ол физикалық (климат жасайтын) процестердің, күн радиациясының, атмосфералық циркуляцияның, жер беті бедерінің туындысы. Белгілі бір жердің климатын толық білу, оның басқа жердің климатымен салыстырғандағы ерекшеліктерін айыру, сонымен қатар берілген жердің климатының өзгеруін байқау тек көп жылдар бойы жүргізілген байқауларды жүйелеу, қорыту негізінде айқындалады. Жер шарының әр нүктесіндегі климаттың әр түрлі болуы — климат құрайтын факторлардың, ягни осы процестерді жасайтын географиялық жағдайлардың айырмашылығынан туады.
КЛИМАКС — период угасания половых функций с возрастом. Климакс — конечное, устойчивое состояние растительного сообщества, находящееся в равновесии с окружающей средой; состав его более или менее постоянен в течении длительного времени.
КОЛБОЧКИ— клетки сетчатки глаза, отвечающие за световое и цветовое зрение. Ко́лбочки — (англ. cone) один из двух типов фоторецепторов, периферических отростков светочувствительных клеток сетчатки глаза, названный так за свою коническую форму. Это высокоспециализированные клетки, преобразующие световые раздражения в нервное возбуждение. Колбочки чувствительны к свету благодаря наличию в них специфического пигмента — йодопсина. В свою очередь йодопсин состоит из нескольких зрительных пигментов. На сегодняшний день хорошо известны и исследованы два пигмента: хлоролаб (чувствительный к жёлто-зелёной области спектра) и эритролаб (чувствительный к жёлто-красной части спектра). В сетчатке глаза у взрослого человека со 100 % зрением насчитывается около 6-7 млн колбочек. Размеры их очень невелики: длина около 50 мкм, диаметр — от 1 до 4 мкм. Колбочки приблизительно в 100 раз менее чувствительны к свету, чем палочки (другой тип клеток сетчатки), но гораздо лучше воспринимают быстрые движения.
Cone cells, or cones, are one of three types of photoreceptor cells in the retina of the eye. They are responsible for color vision and function best in relatively bright light, as opposed to rod cells, which work better in dim light. Cone cells are densely packed in the fovea centralis, a 0.3 mm diameter rod-free area with very thin, densely packed cones which quickly reduce in number towards the periphery of the retina. There are about six to seven million cones in a human eye and are most concentrated towards the macula. A commonly cited figure of six million in the human eye was found by Osterberg in 1935. Oyster's textbook (1999) cites work by Curcio et al. (1990) indicating an average close to 4.5 million cone cells and 90 million rod cells in the human retina. Cones are less sensitive to light than the rod cells in the retina (which support vision at low light levels), but allow the perception of colour. They are also able to perceive finer detail and more rapid changes in images, because their response times to stimuli are faster than those of rods. Cones are normally one of the three types, each with different pigment, namely: S-cones, M-cones and L-cones. Each cone is therefore sensitive to visible wavelengths of light that correspond to short-wavelength, medium-wavelength and long-wavelength light. Because humans usually have three kinds of cones with different photopsins, which have different response curves and thus respond to variation in colour in different ways, we have trichromatic vision. Being colour blind can change this, and there have been some verified reports of people with four or more types of cones, giving them tetrachromatic vision. The three pigments responsible for detecting light have been shown to vary in their exact chemical composition due to genetic mutation; different individuals will have cones with different color sensitivity. Destruction of the cone cells from disease would result in blindness.
КЛОПЫ (лат. Heteroptera) — подотряд насекомых из отряда полужесткокрылых (Hemiptera), ранее рассматриваемый в качестве самостоятельного отряда.
The Heteroptera are a group of about 40,000 species of insects in the order Hemiptera. Sometimes called "true bugs", that name more commonly refers to the Hemiptera as a whole, and "typical bugs" might be used as a more unequivocal alternative since among the Hemiptera, the heteropterans are most consistently and universally termed "bugs". "Heteroptera" is Greek for "different wings": most species have forewings with both membranous and hardened portions (called hemelytra); members of the primitive Enicocephalomorpha have completely membranous wings. The name "Heteroptera" is used in two very different ways in modern classifications; in Linnean nomenclature, it commonly appears as a suborder within the order Hemiptera, where it can be paraphyletic or monophyletic depending on its delimitation. In phylogenetic nomenclature, it is used as an unranked clade within the Prosorrhyncha clade which in turn is in the Hemiptera clade. This results from the realization that the Coleorrhyncha are just "living fossil" relatives of the traditional Heteroptera, close enough to them to be united with that group.
Қандалалар (лат. Heteroptera) – жәндіктер класының бір отряды. Ауыз аппараты шаншып-соратын тұмсыққа айналған. 40 мыңнан аса түрі бар. Қазақстанда 32 тұқымдасы, 370 туысы, 1,5 мыңдай түрі белгілі. Негізгі тұқымдастары: су қандалалары, ескекшілер, төсек қандалалары, т.б. Қандаланы жою үшін әуелі олардың көп шоғырланған жерін анықтап алу қажет. Үйдегі жиҺаздың қуыс-қуыстарын, кабырғаны, еденге төселген линолеумнің тігістері мен шет-шетін, плинтустарды т. б. жерлерді мұқият қарап шығу керек. Егер үйге жөндеу жүргізілетін болса, алдын ала дезинсекция жасаған жөн. Қандаланы жою үшін түрлі ұнтақтар мен 30 процентті спирт ерітіндісін және хлорофос қорытпасын; «Фосфолан», «Неопин», «Хлорак», дусттарын; «Дифос», «Метасил», «Тролен» сияқты сұйық препараттарды; сондай-ақ «Прима—71» және «Неофос» аэрозольды препараттарын қолданады. Бұларды алма-кезек ауыстырыл пайдаланған жөн, себебі қандаланың химиялық заттарға бойы үйренгеннен кейін препараттар әсер етпейтін болады. Улы препараттармен жұмыс істегенде сақ болып, көрсетілген нұсқауларды бұлжытпай орындау керек. Бөлме ішін улаған кезде темекі шегуге болмайды, себебі улы химикаттар тез жанғыш келеді. Жұмысты аяқтаған соң беті-қолды сабындан жуып, бөлмені желдетіп алған дұрыс. Улы препараттарды азық-түліктен бөлек, балалардың қолы жетпейтін, үй хайуанаттары бара алмайтын жерлерде сақтау қажет
КОНЬЮКТИВА — соединительная прозрачная оболочка глаза, покрывает заднюю поверхность век и переднюю часть глаза до роговицы. Главная функция конъюнктивы состоит в секреции слизистой и жидкой части слезной жидкости, которая смачивает и смазывает глаз. По краю век граничит с кожей, на задней поверхности продолжается в эпителий роговицы. Содержит добавочные слёзные, или конъюктивные, железы. Её толщина у человека 0,05-1 мм, площадь одного глаза 16 кв.см.
1 — Склера. 2 — Сосудистая оболочка. 3 — Канал Шлемма. 4 — Корень радужки. 5 — Роговица. 6 — Радужка. 7 — Зрачок. 8 — Передняя камера глаза. 9 — Задняя камера глаза. 10 — Цилиарное тело. 11 — Хрусталик. 12 — Стекловидное тело. 13 — Сетчатка. 14 — Зрительный нерв. 15 — Зонулярные волокна.

Она начинается на краю века (верхнем и нижнем) и переходит в заднюю, прилегающую к глазному яблоку поверхность века. Эта часть конъюнктивы называется конъюнктивой века (tunica conjunctiva palpebrarum). Конъюнктивальный переход верхнего века действует как мягкое полотенце и распределяет слезную жидкость при её закрывании по роговице, не повреждая последнюю. В глубине глазной полости конъюнктива меняет своё направление и переходит в переднюю поверхность глазного яблока в направлении роговицы, слабо соединяясь со склерой. Эта часть называется конъюнктивой глазного яблока (tunica conjunctiva bulbi). Пространство, ограниченное двумя частями конъюнктивы, называется конъюнктивальным мешком (saccus conjunctivae). Его задняя часть в глубине глазной полости называется сводом конъюнктивы (fornix conjunctivae), различают верхний и нижний своды конъюнктивы, соответственно по верхнему и нижнему веку. Конъюнктива у медиального (носового) угла глаза образует дополнительную складку, которая называется полулунной складкой, или третьим веком. У человека она очень маленькая. У некоторых млекопитающих она настолько велика, что может покрывать весь глаз. У рептилий, птиц и акул третье веко прозрачное и может служить в качестве «защитных очков» перед глазом. В конъюнктиве содержатся дополнительные слезные железы. С медиального угла глаза конъюнктива утолщена до слёзного мясца (caruncula lacrimalis). Здесь содержатся две слезные точки (puncta lacrimalia), от которых берут начало два (верхний и нижний) слезных канальца, которые проводят слезную жидкость в носовую полость. Конечные ветви кровеносных сосудов конъюнктивы в области лимба образуют сетку и участвуют в кровоснабжении роговицы. При воспалении роговицы сосуды из сетки могут врастать в роговицу, снижая её прозрачность.
Клиническое значение
Конъюнктива осматривается при всех общих клинических обследованиях. Она тонкая, хорошо кровоснабжается и непигментирована; иногда по состоянию конъюнктивы можно обнаружить некоторые изменения крови. Так например, при желтухе появляется желтое окрашивание слизистой оболочки, при анемии, при шоковых состояниях — бело-фарфоровое. Воспаление конъюнктивы называется конъюнктивитом. Оно возникает при местном раздражении (например попадание инородного тела) или инфекционных возбудителях, а также при общих инфекционных заболеваниях (например корь). Отдельные фолликулы конъюнктивы при воспалительном процессе могут значительно увеличиваться и повреждать роговицу как наждачная бумага. Кровотечение из конюнктивальных капилляров называется гипосфагмой.
КОПЧИК — последний отдел позвоночника, состоящий из 4—5 сросшихся маленьких позвонков.
The coccyx (/ˈkɒksɪks/ KOK-siks; plural: coccyges or coccyxes), commonly referred to as the tailbone, is the final segment of the vertebral column in humans and apes, and certain other mammals such as horses. In animals with bony tails, it is known as tailhead or dock, in bird anatomy as tailfan. It comprises three to five separate or fused coccygeal vertebrae below the sacrum, attached to the sacrum by a fibrocartilaginous joint, the sacrococcygeal symphysis, which permits limited movement between the sacrum and the coccyx.
Құйымшақ омыртқаларын әдетте құйымшақ деп атайды. Адам денесінің жамбас бөлігінде орналасқан құйымшақ арқадағы омыртқа бағанының ең ұшында, сегізкөзден төмен орналасқан. Оны ғалымдар эволюциялық дамудан қалған белгі деп таниды. Құйымшақтың алдыңғы бөлігі жамбас сүйегінің көптеген функциялары үшін маңызды қызмет атқаратын бұлшық еттер тобымен біріккен. Құйымшақты жаралап алған кезде жамбас сүйегі аумағы ауырып, жағымсыз әсер тудырады. Бұндай жарақаттар құйымшақты соғып алғанда, шығарып алғанда туындайды.
КРАСНЫЙ КОСТНЫЙ МОЗГ — расположен в губчатом веществе костей, формирует клетки крови. Красный, или кроветворный, костный мозг у человека находится, в основном, внутри тазовых костей и рёбер, в меньшей степени, внутри эпифизов длинных трубчатых костей и, в ещё меньшей степени, внутри тел позвонков. В норме он защищён барьером иммунологической толерантности с целью недопущения уничтожения незрелых и созревающих клеток собственными лимфоцитами организма. При нарушении иммунологической толерантности лимфоцитов к клеткам костного мозга развиваются аутоиммунные цитопении, в частности аутоиммунные тромбоцитопении, аутоиммунные лейкопении, и даже апластическая анемия. Красный костный мозг состоит из фиброзной ткани стромы и собственно кроветворной ткани. В кроветворной ткани костного мозга выделяют несколько ростков гемопоэза (так же называемых линиями, англ. cell lines), количество которых увеличивается по мере созревания. Зрелых ростков в красном костном мозге пять: эритроцитарный, гранулоцитарный, лимфоцитарный, моноцитарный и макрофагальный. Каждый из этих ростков даёт, соответственно, следующие клетки и постклеточные элементы: эритроциты; эозинофилы, нейтрофилы и базофилы; лимфоциты; моноциты; тромбоциты. Развитие ростков гемопоэза представляет собой сложный процесс дифференцировки клеток. Родоначальники всех ростков названы полипотентными клетками за их способность дифференцироваться в клетки всех ростков гемопоэза под действием цитокинов. Также эти клетки называют колониеобразующими элементами (КОЭ) за их локальное расположение в костном мозге. Количество полипотентных стволовых клеток, то есть клеток, которые являются самыми первыми предшественниками в ряду кроветворных клеток, в костном мозге ограничено, и они не могут размножаться, сохраняя полипотентность, и тем самым восстанавливать численность. Дело в том, что при первом же делении полипотентная клетка выбирает путь развития, и её дочерние клетки становятся либо мультипотентными клетками, у которых выбор более ограничен (только в эритроцитарный или лейкоцитарный ростки), либо мегакариобластами и затем мегакариоцитами — клетками, от которых отшнуровываются тромбоциты.

Мазок красного костного мозга у больного лейкемией (препарат окрашен красителем Романовского — Райта).
Под действием цитокинов КОЭ начинают специализироваться, переходя на следующий этап — олигопотентные клетки. Как видно из названия. вариантов дифференцировки у них уже меньше. Второе название этих клеток — колониеобразующие единицы (КОЕ), поскольку они расположены более мелкими группами, чем КОЭ. КОЕ неоднородны между собой: выделяют колониеобразующие единицы гранулоцитарно-эритроцитарно-миелоцитарно-макрофагального (КОЕ-ГЭММ) и колониеобразующие единицы лимфоцитарного (КОЕ-Л) ростков. Дальнейшее развитие КОЕ ещё более специфично. Под действием цитокинов КОЕ-ГЭММ даёт следующие три типа клеток: колониеобразующая единица гранулоцитов и моноцитов (КОЕ-ГиМ), колониеобразующая единица эритроцитов (КОЕ-Э) и колониеобразующая единица мегакариоцитов (КОЕ-МГЦ). Эти переходы инициируются лейкопоэтином, эритропоэтином и тромбопоэтином соответственно. Эти КОЕ — последние, дальнейшие клетки ростков называются бластами, поскольку они уже становятся на один путь дифференцировки в одну конечную клетку. Так, КОЕ-ГМ развивается либо в промонобласт, либо в програнулобласт; КОЕ-Э развивается в эритробласт; КОЕ-МГЦ развивается в мегакариобласт. Таким образом, вкупе с лимфоидным ростков, получаются 5 вышеперечисленных ростков гемопоэза. Под действием различные лимфопоэтинов КОЕ-Л начинает экспрессировать разные маркеры дифференцировки и даёт разные типы лимфоцитов. Например, CD4+, CD8+, CD54+, и так далее. Представления о «Т-лимфоцитах» и «В-лимфоцитах» устарели уже к началу 1990-х годов: это деление основано лишь на месте конечного созревания клетки и не учитывает иммунологических особенностей. Например, классический «Т-лимфоцит» и правда отличается от классического «В-лимфоцита»: первый несёт CD3+, а второй CD19+. Однако такое деление не учитывает множество клеток, не являющихся потомками ни Т-, ни В- ростка. Классическим примером для аргументации неточности этой классификации являются естественные киллеры (NK-клетки). Так же такое деление не позволяет объяснять механизмы взаимодействия иммунокомпетентных клеток при различных типах аллергий, что требует искусственно вводить термины «Т-хелперы» и «Т-супрессоры», а в дальнейшем разбивать их на «Т-хелперы 1-го порядка» и «Т-хелперы 2-го порядка». Однако, для простоты термины «Т- и В- лимфоциты» используются до сих пор.
Marrow is a major organ of the hematogenesis system, carrying out гемопоэз, or a hematogenesis is a process of creation of new cages of blood instead of perishing and dying off. He also is one of organs of иммунопоэза. For the immune system of man marrow together with peripheral лимфоидными organs is the functional analogue of the so-called фабрициевой bag present for birds. Marrow is only fabric of adult organism, in a norm containing plenty of immature, undifferentiated and низкодифференцированных cages, so-called barrel cages near on a structure to the embryonic cages. All other immature cages, for example immature skin cells, however have a large degree of embryonization and maturity, what cages of marrow, and have already set.
Жілік майым -, жаса- гемопоэз, кроветворной жүйенің ең маңызды органы немесе кроветворение - взамен біт- және құрыс- қанның жаңа торының жаса- үдерісі. Ол да бір иммунопоэза органдарынан болып табылады. Адамның иммунной жүйесі үшін жілік майым бір мен қияннің лимфоидными органдарымен олай ата- бас құстардың бар фабрициевой сөмкенің функциялық аналогом болып табылатын. жілік майым - ересек бойдың бірден-бір матасы, ара шамада асыра- шикінің, емессарала- үлкен санын және низкодифференцированных тор, олай ата- діңнің, ша құрылым жақын к тұқым тор тор. барлық сырттың шикі торлары, айталық терінің шикі торлары, де- дифференцировки және кәмелеттің үлкен дәреже имеют, еш тор жілік майы, қарамастан және уже тапсырынды имеют
КРЕСТЕЦ — неподвижный отдел позвоночника, состоящий из 5 сросшихся позвонков, составляет одну кость.
SACRUM - the immobile department of backbone, consisting of 5 accrete vertebrae, makes one bone.
Крестец - позвоночника, 5 астас- позвонков деген құралатын жылжымайтын бөлімі бір сүйекті келеді.
КРОВЬ — жидкая среда организма, состоящая из плазмы и форменных элементов — эритроцитов, лейкоцитов, тромбоцитов. Циркулирует по замкнутой системе сосудов под действием силы ритмически сокращающегося сердца и не сообщается непосредственно с другими тканями тела ввиду наличия гистогематических барьеров. В среднем, у мужчин в норме объём крови составляет 5,2 л, у женщин — 3,9 л[2]:93, тогда как у новорожденных её количество составляет 200—350 мл. Массовая доля крови в общей массе тела человека для взрослого человека составляет 6—8%. У позвоночных кровь имеет красный цвет (от бледно- до тёмно-красного). Сами эритроциты жёлто-зелёные и лишь в совокупности образуют красный цвет, в связи с наличием в них гемоглобина. У некоторых моллюсков и членистоногих кровь имеет голубой цвет за счёт наличия гемоцианина. У человека кровь образуется из кроветворных стволовых клеток, количество которых составляет около 30000, в основном в костном мозге, а также в пейеровых бляшках тонкой кишки, тимусе, лимфатических узлах и селезёнке.
Blood is a body fluid in animals that delivers necessary substances such as nutrients and oxygen to the cells and transports metabolic waste products away from those same cells. In vertebrates, it is composed of blood cells suspended in blood plasma. Plasma, which constitutes 55% of blood fluid, is mostly water (92% by volume), and contains dissipated proteins, glucose, mineral ions, hormones, carbon dioxide (plasma being the main medium for excretory product transportation), and blood cells themselves. Albumin is the main protein in plasma, and it functions to regulate the colloidal osmotic pressure of blood. The blood cells are mainly red blood cells (also called RBCs or erythrocytes), white blood cells (also called WBCs or leukocytes) and platelets. The most abundant cells in vertebrate blood are red blood cells. These contain hemoglobin, an iron-containing protein, which facilitates oxygen transport by reversibly binding to this respiratory gas and greatly increasing its solubility in blood. In contrast, carbon dioxide is mostly transported extracellularly as bicarbonate ion transported in plasma. Vertebrate blood is bright red when its haemoglobin is oxygenated and dark red when it is deoxygenated. Some animals, such as crustaceans and mollusks, use hemocyanin to carry oxygen, instead of hemoglobin. Insects and some mollusks use a fluid called hemolymph instead of blood, the difference being that hemolymph is not contained in a closed circulatory system. In most insects, this "blood" does not contain oxygen-carrying molecules such as hemoglobin because their bodies are small enough for their tracheal system to suffice for supplying oxygen. Jawed vertebrates have an adaptive immune system, based largely on white blood cells. White blood cells help to resist infections and parasites. Platelets are important in the clotting of blood. Arthropods, using hemolymph, have hemocytes as part of their immune system. Blood is circulated around the body through blood vessels by the pumping action of the heart. In animals with lungs, arterial blood carries oxygen from inhaled air to the tissues of the body, and venous blood carries carbon dioxide, a waste product of metabolism produced by cells, from the tissues to the lungs to be exhaled. Medical terms related to blood often begin with hemo- or hemato- (also spelled haemo- and haemato-) from the Greek word αἷμα (haima) for "blood". In terms of anatomy and histology, blood is considered a specialized form of connective tissue, given its origin in the bones and the presence of potential molecular fibers in the form of fibrinogen.
Қан (гр. haemo ;лат. sanguis — қан) — ағзадағы ішкі сұйық ортаның бірі. Ол қантамырларының тұйық жүйесін бойлай ағып, тасымалдау қызметін атқарады. Қан барлық мүшелердің жасушаларына қоректік заттар мен оттегін жеткізеді және тіршілік әрекетінің өнімдерін зәр шығару мүшелеріне тасымалдайды. Организмдегі биологиялық әрекетшіл заттардың гуморальдық реттелу қызметі қанның қатысуымен іске асады. Қан ағзаның инфекциядан қорғаныш реякциясын қамтамасыз етеді.
КУЗНЕЧИКОВЫЕ (Tettigonioidea) — надсемейство прямокрылых насекомых подотряда длинноусых с единственным современным одноименным семейством.
Кузнечиковые

ПластинокрылНаучная классификацияЦарство: ЖивотныеТип: ЧленистоногиеКласс: НасекомыеНадотряд: Новокрылые насекомыеОтряд: ПрямокрылыеПодотряд: Длинноусые прямокрылыеНадсемейство: Кузнечиковые
Латинское название
Tettigonioidae
Голова с обособленной вершиной темени, часто сжатой с боков, иногда конусообразной. Лапки 4-члениковые. Переднеспинка с плоским или выпуклым верхом и плоскими опущенными вниз боковыми лопастями. Надкрылья самца часто с органом стрекотания. Жилкование с резко обособленной RS, в области органа стрекотания сильно изменено. Часто надкрылья и крылья утрачивают летательные функции, но сохраняют, нередко усиленный, орган стрекотания. Яйцеклад самки имеется, за очень редким исключением, длинный, сжатый с боков.
Размножение. Оплодотворение.
При спаривании самец подвешивает к концу брюшка самки сперматофор. Сперматофор состоит из флакона (основной части) и сперматофилакса (дополнительной части). Флакон покрыт оболочкой, имеет узкую шейку и две укрепляющие лопасти. Внутренняя полость флакона, в которой содержатся сперматозоиды, разделена перегородкой на две части. Сперматофилакс представляет собой липкую массу. Самец вводит в половое отверстие самки шейку флакона, при этом сам флакон и сперматофилакс остаются снаружи. После спаривания самка обычно медленно поедает сперматофилакс, при этом сперма постепенно перетекает из флакона в яйцевод, после чего самка поедает и флакон. Подвешенный к брюшку самки сперматофор с утяжеляющим его сперматофилаксом затрудняет движение самки и мешает откладке яиц и повторному спариванию. При этом поедание должно быть медленным, иначе сперма не успеет перетечь из флакона в яйцевод.
Откладка яиц.
Большинство хищных и всеядных видов откладывают яйца в землю, погружая в неё яйцеклад. Яйца откладываются поодиночке или же небольшими кучками по 5—10 шт., скреплёнными застывающими выделениями придаточных половых желез. У растительноядных видов яйца чаще всего откладываются на поверхность или внутрь наземной части растения.
Самка четырёхточечного пластинокрыла откладывает яйца в паренхиму листа. Она садится верхом на край листа, сжимая его с боков передними и средними ногами, затем слегка надгрызает его край и сильно подгибает брюшко. Придерживая челюстями основание яйцеклада, самка вводит его створки в паренхиму в месте надреза. Яйцеклад погружается почти полностью и яйцо откладывается на самое дно образовавшегося в ткани кармашка.
Обыкновенный пластинохвост откладывает яйца в щели старой древесины столбов и заборов, а другой вид этого рода — в трещины коры деревьев и кустарников.
Шиповатый пластинокрыл откладывает яйцо за влагалище листа злаковых.
Короткокрылый мечник использует для откладки яиц стебли тростника или ситника с хорошо развитой сердцевиной.
Цикл развития.
Личинки вылупляются весной, за весь жизненный цикл линяют от 4 до 6 раз. После первой линьки появляются зачатки крыльев в виде оттянутых вниз и назад задних нижних углов среднеспинки и заднеспинки. После третьей линьки зачатки крыльев располагаются на спине, принимают треугольную форму и на них появляются продольные жилки. После последней линьки происходит окрыление. Как правило, личинки и нимфы кузнечиковых отличаются от имаго только размерами и отсутствием нормально развитых крыльев. Но есть виды, личинки которых сильно отличаются по внешнему виду от взрослых. Наиболее сильные отличия наблюдаются при трансформативной мимикрии, то есть когда личинка имеет признаки мимикрии, отсутствующие у имаго.
У суданского кузнечика (Eurycorypha fallax) личинки имитируют муравьев, с которыми живут на листьях и цветах кустарников. При этом, хотя тело личинки толще тела муравья, на нём по светлому зелёному фону брюшка выведен тёмный рисунок, воспроизводящий узкую «талию», и вздутое брюшко, типичные для муравьёв.
У малайского кузнечика (Leptoderes ornatipennis) личинки младших возрастов сходны с жуком-скакуном (Collyris tuberculata) металлически синей окраской и красными бёдрами. Характер прыжков у жуков и имитирующих их личинок также очень сходен.
Стрекотание и слух.
Звуковой аппарат располагается на надкрыльях. На правом надкрылье расположено «зеркальце» в виде округлой тонкой прозрачной перепонки, окружённой толстой стридуляционной жилкой, образующей рамку. На левом надкрылье зеркальце непрозрачное, матовое и довольно плотное. Окружающая его стридуляционная жилка толстая с зубчиками. Эта жилка выполняет роль смычка, а «зеркальце» служит резонатором при стрекотании. При стрекотании кузнечик приподнимает и раздвигает надкрылья, а затем приводит их в вибрирующее движение из стороны в сторону, в результате чего зубчики «смычка» трутся о рамку «зеркальца» правого надкрылья. Каждый вид кузнечиков имеет специфичный набор издаваемых звуков. В большинстве случаев звуковой аппарат имеют только самцы, однако есть виды, у которых стрекочут и самки. Слуховой аппарат находится на голенях передних ног и имеет овальные перепонки, расположенные по обеим сторонам голени и выполняющие функцию барабанных перепонок. Чаще перепонки открыты, у некоторых видов снабжены крышечками, закрывающими перепонки почти полностью. Внутренняя часть слухового аппарата имеет сложную структуру, состоящую из окончаний нервов, чувствительных клеток, мышц и двух ветвей трахей, из которых каждая подходит к своей барабанной перепонке. Благодаря давлению воздуха в трахеях перепонки всегда натянуты. Среда обитания и маскировка: Биотопы кузнечиков фантастически разнообразны — от тропических джунглей и пустынь до тундр и высокогорных альпийских лугов. В отличие от других длинноусых прямокрылых, кузнечики обитают открыто на растениях, а не используют норы в почве или дереве. Очень часто кузнечики имеют внешний вид и окраску, сходную с внешним видом и окраской листьев или других частей растений, на которых живут. Живущий на Малайском архипелаге кузнечик Elimaea poaefolia имеет сильно удлинённое тело, схожее со стеблем растения, на котором он сидит. Маскировка достигается благодаря сильному расширению надкрылий, а также их специфическому жилкованию. В зависимости от окраски они имитируют или здоровые, или отмирающие и мёртвые листья. На листоподобных крыльях Cycloptera elegans имеются бурые пятна, напоминающие повреждения листьев паразитическими грибами. У видов Tanusia пятнистость надкрылий имитирует начало разложения листа, а неровные края создают впечатление, что лист объеден или обломан. Так же сильно повреждёнными кажутся листоподобные крылья у Акридоксены (Acridoxena hewaniana). Некоторые индо-малайские кузнечики, живущие на деревьях, имитируют лишайники. Так, например, Яванская Сатрофилия (Satrophyllia femorata), сидя неподвижно с вытянутыми вперёд усиками и передними ногами на ветке дерева, совершенно сливается с общим фоном покрывающих эту ветку лишайников.
Питание. Подавляющее большинство кузнечиков всеядны со склонностью к хищничеству. Фактически, по многим признакам кузнечики сходны с богомолами: такие же охотники-маскировщики, так же схватывают добычу зазубренными передними ногами. Но часть видов питается только растениями. Несколько видов отмечены как сельскохозяйственные вредители. Обычно, из-за низкой, по сравнению с саранчой и кобылками, плотности популяции, вред от них незначителен, но некоторые виды в определённые годы способны формировать различные фазы, подобно саранче, и тогда ущерб от них становится ощутимее. В странах Восточной и Юго-Восточной Азии кузнечики нашли применение в качестве кулинарного блюда и, из-за сложного стрекотания, домашнего питомца (так, в Китае цена на «породистого» самца кузнечика может достигать $16).Таксономия:
В семействе кузнечиковых выделяют следующие подсемейства:
Acridoxeninae — Акридоксеновые
AgraeciinaeAustrosaginaeBradyporinae — Кузнечики шароголовыеConocephalinae — Конусоголовы
CopiphorinaeDecticinaeHetrodinaeLipotactinaeListroscelidinaeMeconematinae — Узелкоусы
MecopodinaeMicrotettigoniinaePhaneropterinae — Пластинокрылы
PhasmodinaePhyllophorinaePseudophyllinaeSaginae — ДыбкиTettigoniinae — Кузнечики настоящиеTympanophorinaeZaprochilinaeКузне́чиковые (lat. Tettigonioidea) - надсемейство of прямокрылых insects of подотряда длинноусых with only modern of the same name family. More than 6800 kinds on all continents (except Antarctic Continent).
Кузне́чиковые (лат. Tettigonioidea) - подотряда прямокрылых құрт-құмырсқасының надсемейство бірден-бір қазіргі аттас бала-шағамен длинноусых. Более 6800 көрініс барлық континенттерде (басқа Антарктиды).