НПК ЮНИОР 1 место на муниципальном уровне 2 кл Тюлюш Тана Адым, шолам чажыттары руководитель: Хурен-оол Юлия Барактиовна
«Адым-шолам чажыттары»Ажылды 2-ги класстын оореникчизи Тюлюш Тана кылганУдуртукчузу: Хурен-оол Ю.Б. Республиканын муниципалдыг ооредилге болгаш эртем яамызыКызыл кожууннун Ээрбек ортумак школазы ДопчузуКиирилде кезээ……………………………3-4Кол кезээ. Адым-шолам чажыттары………4-9Чогаадыг…………………………………..10Туннел……………………………………11Ажыглаан литература данзызы……………12 Бо теманы шилип алганывыстын ужуру, ол дугайында сайгарылганын эвээш болганы-биле тайылбырлаттынар. Бо барымдаа ажылывыстын чугулазын тургузуп турар.Сорулгазы: Тюлюш Тана деп ат, фамилиянын укталып тыптып келгенинин дугайында шинчилээри болгаш оон дугайын оон-даа делгеренгей кылдыр сайзырадыры. Шинчилел ажылынынга дилеп тыварынын, тайылбырлаарынын база деннелге, шинчилел методтары ажыглаттынган.Чаа чуулу: Бодумнун ат-сывымны ажыглап, улустун аас-чогаалынын биче хевирлеринге ундезилеп улегер домактар, тывызыктар чогааткаш, чуруп, чогаадыг бижип улам тодарадыры.Киирилде кезээ.Чуртталгага, салым-чолга аттын салдарынын дугайында чанчыл болган билиишкиннер, бодалдар бо-ла таваржып турар. Кандыг-даа кижи бодунун уруунга азы оглунга ат тыпсырда, хой делгеренгей аттар аразындан ыяап-ла эн-не чараш, откут дынналыр болгаш чаагай уткалыг атты шилип алырын кызыдар. Чуге? Чуге дизе кижинин ады чеже-даа туугай, эренгей уннерден тургустунган болза, ол ханы ужур уткалыг, кижинин салымы-биле сырый харылзаалыг болур. Кижи адынын утказындан бодун медереп билип, долгандыр турар ортемчей-биле, кижилер-биле харылзажыр. Бир эвес кижинин адынын утказы база ун-тургузуу оскелерге кандыг-ла бир кайгаашкынны, магадаашкынны болдуруп турар болза, ындыг чаагай байдал чоорту аттын ээзинче база ала-чайгаар салдар чедирип, шилчий бээр. Аттын утказы чараш эвес тарымча чок болза, ынчан сыр-дедир болур. Дыка хой чоннарнын билиишкинин ёзугаар кижинин ады салым-биле база сунезин-биле азы карангы куштер-биле холбаалыг болур. Атты камнаар, кайы хаамаанчок ажыглавас азы адавас ужурлуг.Кижи бурузу бодунун адынын утказын, оон салымынга хамаарылгалыг чажыттарын билип алыксаар. Чуге дизе кижинин ады оон чуртталгада кижилер аразынга чоруур «арны», олар-биле харылзаа тудар дулгууру база оон иштики сагыш-сеткилинин, салым-чолунун чугула кезээ болур. Тывалар, оске чоннар-биле бир домей, бурун уелерден-не кижинин амыдыралынга хуу аттын чугулазын билип, чаа торуттунген чаш кижиге ат бээрин канчаар-даа аажок чугула, харыысаалгаалыг болуушкун кылдыр коруп чорааннар. Кижинин адын адаарынга хамаарышкан ёзулалдарны, ёзу-чанчылдарны бурунгу уелерде-ле чогааттынган маадырлыг тоолдардан билип алыр бис. Тыва ат-биле, ылангыя бичии уруглар ады-биле холбаалыг чанчылдар чангыс бо эвес дээрзи билдингир. Оон чижээнге, чаш уругнун адын хун ашкан соонда ийикпе азы дуне адавас, чаш уругну эмин эрттир чарашсынмас, а «багай уруум», «багай оглум» дээри база анаа эвес, ханы ужурлуг билиишкин болур.Кол кезээ.Адым-шолам чажыттары.Ат… Чырык чер кырынга коступ келген чашка ада-иезинин, чоок кижилеринин тывыскан ады оон чуртап эртер амыдыралы-биле холбашкан боор. Фамилия дээрге, ада-ызыгуурундан дамчып келген болгаш кижинин адын долу кылдыр адап турар эн кол кезээ болур. Бодумну таныштырайн:Авам, ачам адап кааны,Ак тун борбак оок ышкаш,Адым – Тана, чылым – ыт,Алдын-сарыг уруг боор мен! Мени болза Тюлюш Тана Марат-ооловна дээр. Мен Ээрбек ортумак школазынын 2-ги клазынын оореникчизи мен. «Адым-шолам чажыттары» деп ажылымда, мээн ат, фамилиямнын кайыын укталып тыптып келгенин билип алыр дээш сонуургап, шинчилээн мен.Тюлюш (Тулуш) – дээр фамилия бурунгу телег, телес деп аймактан укталган, чоорту ун оскерлиишкинериннин болганындан: телес-тулус-тулуш-толеш апарган. Адаарыннын янзы-буру хевирлери бар: деле, теле, делег (ол состер дээл (платье, тон, халат) деп моол состен укталган). Тюлюш Марат-оол Матпый-оолович – мээн ачам. Оон ук-дозу Адыг-Тулуш кезектиглерге хамааржыр. Ачам бодунун тоогузун мынчаар чугаалаар чораан:- « Бистерни – шаг шаандан бээр адыг уктуг улус чораан дээр. Бир-ле катап адыг «Дээр-адавыска» барыксааш, «Тей» дээр бедик хая дагнын шышпык бажынче унгеш, дээрге дээпкен. Ол уеде ону эртенги хуннун херелдеринин изии оон кежинин дугун ортендир чипкен. Бедик хаядан дужуп кээрге, кежинин дугу-даа чок, ол кезек чернин арга-арыы, унуш-байлаа-даа чок артып калган. Ынчалдыр-ла ол аймакты «Адыг-Тулуш» деп адай берген. Адыгнын унуп турган «Тей» деп хая даан «Хайыракан» даа дээр апарган». Корунер даан мээн чажым хуннун херели дег ак-сарыг оннуг, ол дээрге-ле, бистин «Адыг-Тулуш» аймаавысты Дээр-адавыс шилип алганы ол-дур. Ынчангаш, авам эртенин-не тос дээринге чалбарып, ак шайын чажып чоруур. Тана – дээрге чуга ак оок. Бодумнун чогааткан улегер домактарымны сонуургадыйн: Тана ышкаш хевирлиг бол Дааранып билир бол. *** Тюлюш уктуг сен Тоогун дилеп чор. Ол состу шулуктерге, тывызыктарга бо-ла ажыглаан боор. Литературлуг номчулгада ооренгеним С. Сарыг-оолдун «Халбынмай» деп шулуунде хаван оглуннун думчуун борбак оокке домейлеп бижээн: Хаван оглу бичиизинде, Каттырынчыг, чаптанчыг хей, Мойну тырын, думчуу тана, Мокулчаннаан буду чолдак. Тывызык: Тана карактыг Тараа-Маадыр Довук боттуг тоолда маадыр (куске) Туннел. Богун тыва кижи албан-херээнин ажыл-амыдыралынын аайы-биле делегейинин кайы-даа ужунда барып, кандыг-даа аймак-соок чоннар-биле харылзажып турар апарган. Ынчангаш хамыкты мурнай-ла адывысты адап, тыва кижи дээрзин таныштырар бис. Бодунун хууда болгаш долгандыр турар кижилернин аттарыннын алыс-утказын, тоогузун билир кижилер кончуг эвээш болур, а бистин эдилеп чоруурувус аттар хой-хой чылдарда тургустунуп, ангы-ангы чоннарнын чанчылын, чудулгезин, чогаадыкчы уран-чоруун база тоогулуг кожа-хелбээ харылзааларын коргузуп турар. Эки-даа, багай-даа чувени кылып каарга, кижинин адын адаар, адазын айтырар. Ынчангаш кижинин ады дээрге-ле кижинин чуртталгазы болганда, оон утказын болгаш тывылганын кижи бурузу билир болза эки деп бодаар мен. Ынчангаш мен бо ажылымны ам-даа улаштыр шинчилээр мен. Ажыглаан литература данзызы1.Башкы. № 1. 1996.2.Башкы. № 5. 1997.3.Башкы. № 2. 1997.4.Доржу Ч.М. Тыва улустун хуу аттарынын тоогузу. Кызыл 2004.5. Дугаржап А.Т. Тыва улустун тывызыктары6. Кара-оол Л.С. Литературлуг номчулга. Дыннаанынар дээш четтирдим!